Kirish Bob Badiiy matnda teng tarkibli qo’shma gaplar

II- Bob Bog’langan va bog’lovchisiz qo’shma gaplar

1. 
   Bog‘langan qo’shma gaplar
   

Qismlarning o`zaro teng aloqaga kirishuvidan tuzilgan gap bog`langan qo`shma gap deyiladi. Bog`langan qo`shma gap qismlari o`zaro biriktiruv bog`lovchilar (va, hamda), zidlov bog`lovchilari (ammo, lekin, biroq, balki), ayiruv bog`lovchilari (yo,yoki,yoxud,dam..dam, goh-goxh ba`zan.. ba`zan, bir..bir), teng bog`lovchi vazifasidagi- da, -u (-yu), na..na yuklamalari, shuningdek bo`lsa esa yordamchilari vositasida bog`lanadi.
Shunga ko`ra bog`langan qo`shma gaplarni quyidagi turlarga ajratish mumkin.
1.Biriktiruv bog`lovchilari yordamida tuzilgan bog`langan qo`shma gap.
2.Zidlov bog`lovchilari yordamida tuzilgan bog`langan qo`shma gap.
3.Ayiruv bog`lovchilari yordamida tuzilgan bog`langan qo`shma gap.
4.Teng bog`lovchi vazifasidagi yuklamalar yordamida tuzilgan bog`langan qo`shma gap.
5.Bo`lsa, esa yordamchi so`zlar vositasida tuzilgan bog`langan qo`shma gap.
Biriktiruv bog`lovchilari (va, hamda; ba`zan shu vazifadagi ham yuklamasi) yordamida tuzilgan bog`langan qo`shma gap tarkibidagi qismlardan bir paytda yoki ketma-ket ruy beradigan voqea- hodisalar anglashilib turadi.
Masalan: Haqiqat va to`g`rilikni sevadigan odam doim vijdoni farmonga itoat qiladi va uning vijdoniga hech kim hokim bo`la olmaydi. Keng bog`dagi har bir nihol qonib-qonib suv ichdi va uning yaproqlari nurga intilib o`sa boshladi. (U.Xoshimov.)⁹
Zidlov bog`lovchilari (lekin, ammo, biroq, balki) yordamida tuzilgan bog`langan qo`shma gap qismlari mazmunan bir-biriga zid bo`ladi. Masalan: har qanday narsada isrofgarchilik bor, ammo yaxshilikda isrof bo`lmaydi. («Ajoyib nasihatlar».) Burni, qoshi, yana allaqaeri otasiga o`xshaydi, lekin Akbarov ham bir vaqtlar o`g`ilday ajinsiz, quyuq qora sochi bo`lganini tasavvur etish qiyin edi. (P.Qodirov.)
Ayiruv bog`lovchilari (yo, yoki, yoxud, gox..gox, dam..dam, ba`zan...ba`zan..,) yordamida tuzilgan bog`langan qo`shma gapda birini tanlash lozim bo`lgan yoki galma-gal ruy beradigan voqea- hodisalar ifodalanadigan qismlar birikadi.
A) yo (yo..,),yo.., yo bo`lmasa, yoki (yoki..,yoki) yo...,yoki; xoh.., xoh, bog`lovchilari birini tanlash lozim bo`lgan voqea- hodisalarni ifodalovchi qismlarini birlashtiradi. Masalan: Yo ko`k unga o`z sirlarini ochishni tilamas, yo uning aql ko`zgusi xiralashib qolgan.
B) goh.., goh; dam..., dam; ba`zan..., ba`zan bog`lovchilari galma- gal ruy beradigan voqea-hodisalarni ifodalovchi qismlarini bog`laydi. Masalan: Ba`zan oy zarrin kokillarini er yuziga yoyib yuboradi, ba`zan bulut oy yuzini qoplab oladi. (Oybek)
Teng bog`lovchilari vazifasidagi yuklamalar yordamida tuzilgan bog`langan qo`shma gaplar qismlaridan bir paytda yoki ketma- ket ruy beradigan voqea-hodisalar yoxud mazmunan zid bo`lgan voqea-hodisalar anglashilib turadi.
Bunda –u(yu),-da, na..na yuklamalari biriktiruv bog`lovchilarining vazifasini, –u (-yu) yuklamasi zidlov bog`lovchilari vazifasini bajaradi. Masalan: Oyko`l ilgari alohida xo`jalik edi-yu, kattagina irodasi bor edi.(P.Kodirov) Ikki tomondagi kitoblarga to`lab turadigan qubbali javonlarda na bir kitob bor, na bir qo`lyozma bor. (O.Yoquvov).
Bo`lsa, esa so`zlari vositasida tuzilgan bog`langan qo`shma gap qismlaridan bir vaqtda yoki ketma-ket ruy beradigan voqea-hodisalar qiyoslanishi anglashiladi. Masalan: Oliy himmatli kishi, mard odam bir lahzada do`st orttiradi, pastkash esa necha yillik oshganligini bir lahzada barbod qiladi.
Bog`langan qo`shma gapda tinish belgilarining ishlatilishi.
1.Bog`langan qo`shma gap qismlari o`zaro bog`lovchilari yordamida biriksa, shuningdek, yakka qo`llanuvchi yo, yoki, yoxud ayiruv bog`lovchilari yordamida biriksa, ular orasiga vergul qo`yilmaydi. Masalan: Shamol tag`in shu tomonga burildi va ingichka, qo`ng`iroqday ovoz jaranglab eshitildi.(U. Xoshimov)
2.Bog`langan qo`shma gap qismlari zidlov bog`lovchilari yordamida biriksa, bunday bog`lovchidan oldin vergul qo`yiladi.
Masalan: Qorong`ida buloq suvining o`zi ko`rinmas edi, ammo shildirashi aniq eshitilar edi.(P.Kodirov.)
3.Bog`langan qo`shma gap tarkibidagi qismlar bo`lsa, esa so`zlari vositasida biriksa ham, ular orasiga vergul qo`yiladi. Masalan: Harakatchan kishilar odatda omadli bo`ladilar; aksincha, qiladigan ishlarini hadeb o`ylayveradigan va sustkashlik qiladiganlarga esa omad kamdan- kam nasib etadi.
4.Bog`langan qo`shma gap tarkibidagi qismlar takrorlanuvchi ayiruv bog`lovchilari yoki inkor yuklamasi yordamida biriksa, takrorlanib kelgan yordamchidan oldin vergul qo`yiladi. Masalan: Goh supa chetiga ekilgan rayxon hidi dimog`iga uriladi, goh tom orqasidagi yo`ng`ichzorda hashoratlarning bir qiyomda chirillashi e`tiborini tortardi.
Ergashgan qo`shma gap tarkibidagi qismlarning biri ikkinchisiga mazmunan, grammatik va intonatsiya jihatidan tobe bo`lib, uni aniqlash, to`ldirish kabi vazifalarini bajaradi. Shuning uchun ham qismlardan biri hokim, ikkinchisi tobe sanaladi. Bunda ergashgan qo`shma gap tarkibidagi hokim qism bosh gap, tobelanib kelgan qism esa ergash gap deb yuritiladi. ergash gap bosh gapni yoki uning biror bo`lagini izohlash, aniqlash, to`ldirish uchun xizmat qiladi. Masalan: Gar kishi olmasa hayotdan ta`lim, unga o`rgatolmas hech bir muallim. Bu gapda unga o`rgatolmas hech bir muallim bosh gap, gar kishi olmasa haytdan ta`lim ergashgan gap. ergash gap bosh gapni shart munosabatiga ko`ra izohlagan.
Ergashgan qo`shma gapda bosh gapning kesimi ko`pincha to`liq shakllangan bo`ladi, lekin ergash gapning kesimi ko`p hollarda to`liq shakllanmaydi, shu tufayli ergash gapni bosh gapga biriktiruvchi vositalar, asosan, ergash gapning kesimi tarkibida keladi yoki undan so`ng qo`shiladi. Masalan: O`z darajangga munosib o`ringa bilib o`tirsang, bu o`rindan seni hech kim qo`zg`atolmaydi. (Oz-oz o`rganib dono bo`lur.) gapida ergash gapni bosh gapga biriktiruvchi vosita (-sa) ergash gapning kesimi tarkibida kelgan.
Ergashgan qo`shma gap tarkibidagi ergash gap bosh gapga quyidagi vositalar orqali birikadi:
1.Ergashtiruvchi bog`lovchilar (shuning uchun, shu sababli, shu tufayli, chunki, negaki, toki, go`yo,-ki) yordamida: Shunday odamlar bo`ladiki, ularni mansab ham, daraja ham, shon-shuhrat ham o`zgartirmaydi. (G`.G`ulom) Nafas olmay quloq tutgan kishi muttasil shovillagan tovush eshitadi,go`yo olisda shivalab yomg`ir yog`ayotgandek.(S.Ahmad)
2.Ko`makchilar (fe`l formalaridan so`ng kelgan) yordamida: Toshtemir shaharga ketgandan keyin Sodiq ota qiziga hech narsa demadi. (G`.G`ulom) eshik ortiqcha tor bo`lgani uchun, ot siqilibgina o`tdi..(A.Qodiriy)
3.Yuklamalar yordamida: Osmonda bulutlar paydo bo`lganidanmi, dengiz motam tutayotgan ayolga o`xshardi. (O`.Umarbekov)
4.Nisbiy so`zlar yordamida: Odamlar uchun xotirada saqlash qanchalik zarur bo`lsa, ba`zan unutish sham shunchalik zarur.(Oz-oz o`rganib dono bo`lur).
5.Sifatdosh shakli hamda kelishik affiksi yordamida: Ota-onalarimiz qarib qolganda, ularga mehr-muhabbat tuyg`ularimizni baxsh etmog`imiz lozim.(Oz-oz o`rganib dono bo`lur)
6.Fe`lning ravishdosh yordamida: Nasiba chiqib ketgach, Buvsara opa sekin kosaga nazar tashladi.(San`at Mahmudova) Qalin qorlar erib, o`tlar ko`karib qoldi.(Ch.Aytmatov)
7.Fe`lning shart mayli formasi yordamida: Diqqat bilan quloq solsangiz, uning bulbulga taqlid qilayotganini sezasiz.(G`.G`ulom) Oilada hamjihatlik bo`lmasa, uni baxsh tashlab ketar.(Maqol)
8.Fe`lning buyruq-istak mayli formasi yordamida: Ona ishdan qanday o`y, qanday tashvish bilan qaytmasin, shu ko`zlarni ko`riboq, ko`ngli yozilardi.(A.Muxtor)
9.-day (-dek) o`xshatish ma`nosini bildiruvchi qo`shimcha yordamida: To`yning bo`ldi-bo`ldisi qiziq tuyulganday, yangi ishning boshlanish arafasi qiziq bo`ladi.
Ergash gap bosh gapdan oldin ham, keyin ham kelishi mumkin. Masalan: Da`vogar sust kelsa, qozi muttaham..(G`.G`ulom) Qo`rqoq do`st dushmandan xavflidir, chunki dushmandan extiyoj bo`lasan. Ammo do`stga ishonasan.(L.N.Tolstoy)
Ayrim hollarda ergash gap bosh gap ichida ham kelishi mumkin. Masalan: O`zi.., bo`g`oz sovliqlar qiynalmasin deya, ularni o`z yurishiga qarab bamayilxotir haydab ketdi. (Ch.Aytmatov) eshik ochilarkan, o`rmonlarning shovqini bilan oqib kirib, yigitni bir oz hushyorlantirardi.(Oybek)
Ma`lumki, ergash gap bosh gapni yoki uning biror bo`lagini izohlash, aniqlash, to`ldirish, uchun xizmat qiladi. Shunga ko`ra ergash gap ikki katta guruhga bo`linadi:
1 ) bosh gapning biror qismi (bo`lagi) ni izohlovchi ergash gaplar;
2) butun bir bosh gapni izohlovchi ergash gap.
Masalan: Dunyoda shunday odamlar bo`ladiki, ularning hayoti, qilgan ishlari, bosib o`tgan yo`llari biz uchun ... yuksak namuna bo`lib xizmat qiladi.
Kechasi shudring tushmagan bo`lsa ham, oyoq ostidagi maysalar, daraxt yaproqlari nam va muzdek edi. Birinchi gap tarkibidagi ergash gap (ularning hayoti, qilgan ishlari, bosib o`tgan yo`llari biz uchun .. yuksak namuna bo`lib xizmat qiladi) bosh gapdagi aniqlovchi (shunday) ni izohlagan bo`lsa, ikkinchi gap tarkibidagi (kechasi shudring tushmagan bo`lsa ham ) ergash gapi bosh gapning to`siqsizlik munosabati orqali butun holda izohlagan.
Bosh gapning biror bo`lagini izohlaydigan ergash gaplarga ega, kesim, aniqlovchi, to`ldiruvchi ergash gaplar; bosh gapni butun holda izohovchi ergash gaplarga payt, o`rin, sabab, maqsad, shart, to`siqsiz, ravish, miqdor daraja, o`xshatish, natija ergash gaplar kiradi.
I. Ega ergash gap bosh gapning olmosh bilan ifodalangan ega bo`lganing izohlab kim? Nima? So`roqlaridan biriga javob bo`ladi. ega ergash gap bosh gapga quyidagicha birikadi.
1.Ergash gapning kesimi shart mayli shaklida bo`ladi. Bunda bosh gapning egasi u , o`sha, o`zi, kabi olmoshlar bilan ifodalanadi. Masalan: Kimki birovning payini qirqsa, o`ziniki ham qirqiladi. Kimki o`tmishni yaxshi bilsa,u hozirgi zamon qadriga etadi.
2.Ergash gapning kesimi aniqlik maylida bo`ladi: M. Kim o`zini hurmat qilar ekan, u boshqalarni ham hurmat qiladi.
3.Ega ergash gap bosh gapdan keyin kelib bosh gapga –ki aniqlov bog`lovchisi orqali birikadi: Shu narsa ravshanki, o`tmishni bilmasdan turib hozirga zamon qadriga etib bo`lmaydi.
Ba`zan ega ergash gap bosh gapdagi shakllanmagan egani izohlashi mumkin. Masalan: Bizga ayonki, xalq o`z taqdirini o`zi yaratadi.
II. Kesim ergash gap bosh gapning olmosh bilan ifodalangan kesimini izohlaydi.
Bunda bosh gapning kesimi vazifasida shu, shunday, shu bo`ldi, shundan iborat, so`zlari kelib, ergash gap shu so`zlarini izohlagan holda bosh gapga – ki bog`lovchisi yordamida birikadi. Masalan: Farqi faqat shuki men madaniy navlarini chatishtirardim.. Hatto geografik uzoq navlarning ham madaniysini tanlab chatishtirganman. eng yomoni shundaki, u .. odamlarni yil sayin o`tkirroq dorilarni ishlatishga majbur qilayapti.. Do`stlikning qudrati shundan iboratki, bu qudratli kuch har qanday to`siqni enga oladi.
III. To`ldiruvchi ergash gap bosh gapdagi olmosh bilan ifodalangan to`ldiruvchini yoki bosh gapda qo`llanmagan to`ldiruvchini izohlaydi va bosh gapga quyidagicha birikadi.

1. 
   Ergash gapning kesimi shart maylida bo`ladi. Masalan: Kimda gumon bo`lsa uni ko`zdan qochirma gapi tarkibidagi ergash gap (kimda gumon bo`lsa) bosh gapda uni to`ldiruvchisini izohlagan.
   

2.To`ldiruvchi ergash gap bosh gapga – ki bog`lovchisi orqali birikadi. Masalan: Men hech bir vaqt inkor qilmaymanki, yolg`iz o`z g`arazi yo`lida ish qiluvchi pand kishilar .. bizda ham yo`q emas. Gapi tarkibidagi yolg`iz o`zi g`arazi yo`lida ish qiluvchi pand kishilar bizda ham yo`q emas ergash gapi bosh gapda qo`llanmagan shuni to`ldiruvchisini izohlab, unga –ki bog`lovchisi yordamida birikkan.
IV. Aniqlovchi ergash gap bosh gapdagi aniqlovchi vazifasidan qo`llangan yoki qo`llanmagan so`zning ma`nosini izohlaydi.
Aniqlovchi ergash gap bosh gapga quyidagicha birikadi:
1.Ergash gap tarkibida kim, kimki, kimning kabi olmoshlar qatnishib, kesim shart mayli shaklida bo`ladi. Masalan: Kimning ko`ngli to`g`ri bo`lsa, uning yo`li ham to`g`ri bo`ladi.
2. Ergash gap bosh gapga ki bog`lovchisi yordamida birikadi. Bunda bosh gap tarkibida shunday, shunaqa so`zlari keladi, ergash gap tarkibida esa bunday, bunaqa so`zlari qatnashadi. Masalan: Shunday odamlar bo`ladiki, ularni mansab ham, daraja ham, shon –shuhrat ham, o`zgartirmaydi.
Ayrim hollarda olmoshlar ergash gapda ham bosh gapda ham tushirilgan bo`ladi. Masalan : Shoirlar bo`ladiki, ular kechasi yolg`iz o`qiydi.
5.Ravish ergash gapli qo`shma gap; ravish ergash gapni bosh gapga bog`lovchi vositalar.
Ravish ergash gap bosh gapdagi voqea-hodisa yoki harakatning qay tarzda yuzaga kelishini bildiradi. Ravish ergash gap bosh gapning kesimi orqali beriladigan qay tarzda? qay holda? qanday qilib? kabi so`roqlaridan biriga javob bo`ladi. Masalan: Dimog`imga alla qanday gullarning xushbuy hidi urilib, ajoyib yoz oqshomlari esimga tushib ketdi.
Ravish ergash gap bo gapga quyidagicha bog`lanadi:
1)ravish ergash gapning kesimi ravishdoshning –b (ib) qo`shimchasi bilan shakllanadi: Quyosh botib, poyonsiz chul birdan xuvillab qoldi.
2)ravish ergash gapning kesimi ravishdoshning bo`lishsiz shakli – may, -masdan shaklida keladi: Sabrim chidamay, yuqoriga intildim.
3)deb, deya yordamchilari orqali bog`lanadi: Baxting bor deb, esadi ellar. Deb, deya so`zlari «Ko`chirma gap muallif gapi» tarzida tuzilgan o`zga gap tarkibida qo`llanadi, bu bog`lanish ravish ergash gapli qo`shma gap tarzida ham keladi. Bunda ko`chirma gap ergash gap vazifasida,muallif gapi bosh gap vazifasida keladi.
Ravish ergash gap yuqorida sanab o`tilgan bog`lanishlarda bosh gapdan oldin kelgan.
6.Miqdor -daraja gapli qo`shma gap; miqdor-daraja ergash gapni bosh gapga bog`lovchi vositalar.
Miqdor- daraja ergash gap bosh gapdagi voqea –hodisa, harakatning qay miqdorda, qay darajada bajarishini bildiradi. Miqdor-daraja ergash gap bosh gap orqali beriladigan qancha? qay darajada? kabi so`roqlardan biriga javob bo`ladi. Masalan: Zulmat qancha quyuuq bo`lsa, yulduz shuncha ravshan charaqlaydi.
Miqdor-daraja ergash gap bosh gapga quyidagicha bog`lanadi:
1.Felning-sa shart mayili shakli orqali : egrini to`g`rilash qancha qiyin bo`lsa, to`g`ri ko`ngilga egri gapning singishi ham shunchalik qiyin bo`larkan.
Misollardan ayonki, miqdor daraja ergash gap tarkibida qancha, qanchalik, nechog`lik kabi nisbiy so`zlar bosh gap tarkibida esa unga mos ravishda shuncha, ushancha, shunchalik, kabi nisbiy so`zlar ishtirok etadi.

2. 
   –ki aniqlov bog`lovchisi orqali:
   

Miqdor-daraja ergash gapli qo`shma gap qismlari felning – sa shart mayili shakli orqali bog`langanda, miqdor daraja ergash gap bosh gapdan oldin: – ki aniqlov bog`lovchisi orqali bog`langanda, bosh gapdan keyin keladi.