Kirish Bob Badiiy matnda teng tarkibli qo’shma gaplar

QOʻSHMA GAP — tuzilishiga koʻra sodda gapga oʻxshash ikki va undan ortiq predikativ birlikning intonatsiya va mazmun jihatidan bir butunlik hosil etishi bilan yuzaga keluvchi gap; gapning struktural jihatdan alohida bir turi. Qoʻshma gap tuzilishi va qurilish materialiga koʻra sodda galdan farq qiladi. Sodda gapning qurilish materiali soʻz yoki soʻz birikmalari boʻlsa. Qoʻshma gapning qurilish materiali sodda gaplardir. Sodda gap bitta predikativ asosdan, Qoʻshma gap esa ikki va undan ortiq predika-tiv asosdan tashkil topadi. Bir qancha turkiy tillarda, jumladan. oʻzbek tilida, Qoʻshma gaplar qanday mazmun munosabatlarini ifodalashi, grammatik belgilari, tuzilishi va intonatsiyasiga koʻra 3 asosiy turga boʻlinadi: bogʻ-lovchisiz Qoʻshma gap ; bogʻlangan Qoʻshma gap ; ergashgan Qoʻshma gap
Tarkibidagi predikativ birliklar oʻzaro bogʻlovchi yoki bogʻlovchi vazifasidagi soʻz yordamida emas, balki boshqa vositalar yordamida birikkan Qoʻshma gaplar bogʻlovchisiz Qoʻshma gap hisoblanib, bunday Qoʻshma gap larda ohang muhim rol oʻynaydi. Bogʻlovchisiz Qoʻshma gaplar aksar hollarda bogʻlangan va ergashgan Qoʻshma gaplar bilan oʻxshash, munosabatdoshday koʻrin-sada, ular ana shu turdagi gaplarning bogʻlovchisiz varianti emas, balki Qoʻshma gap larning alohida turi hisoblanadi: «Saodatxon eshikni ochib yubordi, uyga muzday kuz havosi kirdi» (S. Zunnunova). «Sultonmurod oʻzini chetga olishga tirishdi, xalq toʻlqini uni surib ketdi» (Oybek)⁶.
Tarkibidagi predikativ birliklar oʻzaro teng bogʻlov-chilar yordamida birikkan (teng aloqali) Qoʻshma gaplar bogʻlangan Qoʻshma gap deyilib, uning tarkibiy qismlari shaklan mustaqil koʻrinsa-da, maz-munan va tuzilish jihatdan bir butunlikni tashkil etadi. Mas: «Bahor keldi va gullar ochildi». «Dil-afroʻz chindan ham oʻzgargan. Ammo oʻktam kulgusi, quralai koʻzlarining kibrona boqishi oʻsha-oʻsha edi» (Oʻ. Hoshimov)⁷.
Tarkibidagi predikativ birliklar (sodda gaplar) bosh va ergash holatida boʻlib, yaʼni bosh va ergash gaplardan tuzilib. ergashtiruvchi bogʻlovchilar, bir qancha feʼl shakllari, yuklama va koʻmakchilar, nisbiy soʻzlar va tobelanish ohangi yordamida birikib, biri ikkinchisini aniqlash, toʻldirish kabi vazifalarni bajaradigan Qoʻshma gap turi erga sh gan Q. g. yoki ergash g a p l i Q. g. deyiladi. Mas: «Bir kuni koʻchada ketayotsam, Umri bir bosh uzum koʻtarib kelyapti» (A. Qahhor) gapida-gi, «bir kuni koʻchada ketayotsam» qismi ergash gap boʻlib, u bosh gapdagi (Umri bir bosh uzum koʻtarib kelyapti) ishharakatning amalga oshish payti (vaqti)ni aniqlab, uni toʻldirmoqda, predikatdagi shaklga koʻra tobe holatda turibdi. Demak, bosh gap ergashgan Qoʻshma gap tarkibidagi hokim kom-ponent, yaʼni ergash gap tomonidan oʻzi yoki biror boʻlagi aniqlanadigan, ergash gap tobe boʻladigan gapdir. Mas.: «Qaysi kishi ertalab shunday mashq qilsa, u dardga chalinmaydi» gapi ega ergash gapli Qoʻshma gap boʻlib, undagi «udardga chalinmaydi» qismi bosh gap hisoblanib, bosh gapning egasi ergash gap orqali izohlanmoqda. Yoki «Shoshish kerak emas, chunki bu yil toshqin xavfi yoʻq» gapida esa «Shoshish kerak emas» bosh gap boʻlib, ergash gap bosh gapdan anglashilgan harakatning sababini koʻrsatmoqda. Ergash gapli Qoʻshma gap tarkibidagi tobe qism ergash gap hisoblanadi. Ergash gap bosh gapga er-gashib (tobelanib), bu gapni yoki uning biror boʻlagini qandaydir (payt, oʻrin, sabab, natija va b.) jihatdan aniqlab, belgilab keladi. Oʻzbek tiliga doir mavjud darslik va qoʻllanmalarda ergash gaplar (ergash gapli Qoʻshma gaplar) mazmun va vazifalariga koʻra 14 turga ajratiladi.
Qoʻshma gap va uning turlari, Qoʻshma gap larning tabiati masalalari rus va yevropa tilshunosliklari qatori oʻzbek tilshunosligida ham keng, atroflicha oʻrganilgan. Bu sohada, ayniqsa, akad. Gʻ. Abdu-rahmonov va M. Asqarovalarningxizmatlarini alohida qayd etmoq kerak. Shuningdek, A. Gʻulomov, H. Gʻoziyev, F. Kamolov, A. Azizova, H. Rustamov, E. Azlarov, A. Kononov, E. Grunina, X. Ab-durahmonov, A. Nurmonov, N. Mahmudov va b. ham oʻzbek tilida Qoʻshma gap sintak-sisini oʻrganish va rivojlantirishga munosib hissa qoʻshganlar. Keyingi yillarda (oʻtgan asrning 90-y. laridan) oʻzbek tilshunosligida Qoʻshma gaplarni, umuman sintaktik hodisalarni yangicha nuqtayi nazar bilan sistemaviy-struktur usulda oʻrganish boshlandi.⁸
Murakkab gapning bo‘laklarini bog‘lovchi vositalar. Bunday vositalar birlashmalar, ittifoqdosh so'zlar, korrelyatsiyalardir. Birlashmalar sintaktik va semantik bo'lishi mumkin. Sintaktik birlashmalar o'z-o'zidan muhim emas, murakkab jumlaga hech qanday semantika kiritmaydi, faqat murakkab jumlaning qismlari o'rtasidagi sintaktik bog'liqlikni ko'rsatadi (masalan, tushuntirish birlashmalari). nima, qanday). Semantik birlashmalar mazmunli, tushunarli va murakkab gapdan tashqarida bo'ladi: bog'lovchi bo'laklar funktsiyasidan tashqari, ular murakkab gapning tipik semantikasini ifodalashda ishtirok etadilar. Chorshanba Agar ob-havo yomonlashsa, plyaj bo'sh bo'ladi. Semantik qo‘shma gaplarning barchasi shartli bog‘lovchilar, masalan, shart bog‘lovchilaridir agar, agar; maqsadli qilish uchun; imtiyozlar shunga qaramay, garchi.
Birlashgan so'zlar nisbiy olmoshlardir ( kim, kim, qaysi) va qo'shimchalar ( qayerdan, qayerdan, qayerdan), ular bosh boʻlakdagi maʼlum soʻzlarning oʻrnini bosuvchi soʻzlar boʻlib, gap aʼzolari hisoblanadi: Men oldimda butun umri davomida taygada yashagan ibtidoiy ovchini ko'rdim(Ars.); Ertasi kuni ertalab soat oltida quvnoq hushtak chalib, gul boshlarini qamish bilan urib, Tenevoga bordim, u erda o'sha kuni homiylik ziyofati bo'lgan va do'stim "shur" Pavel Ivanovich meni taklif qilgan.(Ch.).
Korrelyatsiyalar - asosiy qismda qo'llaniladigan, bo'ysunuvchi qismdagi birlashma yoki ittifoqdosh so'z bilan bog'liq. To'g'ri olmoshlar rolida ko'rsatish, atributiv, inkor va noaniq olmoshlar ( bu, shunday, hamma, hamma, hamma, hech kim, kimdir, nimadir):JSSV o'rgimchak to'riga, mog'orga va grafning xonadonlaridagi lo'lilarning qichqirishiga o'rganib qolgan, bunga Vayrona, tashlandiq xonalarning sukunatini o'zlarining oddiy gap-so'zlari bilan buzib, har kungi, nasriy olomonga qarash g'alati edi.(Ch.); Men chekkada edim nimadur, Nima to'g'ri nom yo'q.
Qismlarning tartibining imkoniyatlari yoki strukturaning moslashuvchanligi / egiluvchanligi. Ba'zi murakkab jumlalar qismlarni almashtirishga imkon beradi. Bunday jumlalar moslashuvchan tuzilmalardir, masalan, shart ergash gaplar: Agar siz qattiq harakat qilsangiz, imtihonlarda yaxshi natijalarga erisha olasiz / Agar siz qattiq harakat qilsangiz, imtihonlarda yaxshi natijalarga erisha olasiz. Boshqa murakkab jumlalarda qismlarni qayta joylashtirish mumkin emas. Bunday jumlalar o'zgarmas tuzilishga ega, masalan, ergash gapli jumlalar: Vokzalga piyoda borishimiz kerak edi, shuning uchun biz poezdni qoldirib qoldik.
Murakkab gapdagi bog`lanish turlari
Murakkab gaplar ittifoqdosh va birlashmaganga bo'linadi. Birlashgan murakkab jumlalarning o'zagi ikki turdagi grammatik bog'lanishlar asosida qurilgan: muvofiqlashtiruvchi (parataksis), bo'ysunuvchi (gipotaksiya). Shunga ko'ra, ittifoqdosh tuzilmalar orasida an'anaviy ravishda qo'shma va murakkab jumlalar ajralib turadi.
Qo`shma va murakkab tobelar qismlarning bog`lanish xususiyatiga ko`ra farqlanadi.
1. Qo‘shma gapda bir xil a’zolarni bog‘lash uchun sodda gapda ham vazifani bajaradigan birlashmalar qo‘llaniladi. Bu tuzilishda turli sintaktik birliklarning komponentlari teng bo‘lib, bir xil sintaktik vazifani bajarishini ko‘rsatadi. Murakkab gapda sodda gapda ishlatilmaydigan aloqa vositalari (bog‘lovchi va olmoshlar) qo‘llaniladi. Bu tobelanishda turli sintaktik birliklarning komponentlari sintaktik vazifasida farqlanishi, teng bo`lmasligini ko`rsatadi.
2. Qo‘shma gapda birlashma hech qanday bo‘lak tarkibiga kirmaydi. Shuning uchun, qismlarni qayta tashkil qilishda birlashma ikkinchi qism bilan birga harakat qilmaydi: Shimolda qishda sovuq, o'rta bo'lakda iqlim yumshoq / O'rta yo'lakda iqlim yumshoq, shimolda esa qishda sovuq. Murakkab gapda birlashma (va bog`lovchi so`z) ergash gap tarkibiga kiradi. Shuning uchun qismlarni qayta tartibga solishda u bo'ysunuvchi qism bilan birga harakat qiladi: Vokzalga piyoda borishimiz kerak bo'lganligi sababli, biz poezdni o'tkazib yubordik / Poezdni o'tkazib yubordik, chunki biz stantsiyaga piyoda borishimiz kerak edi.
Rus tilida ittifoqdosh qo'shma gaplar an'anaviy qarama-qarshilik tarkibidan tashqarida ham bo'lishi mumkin - bo'ysunish. Ularda ifodalangan bog`lanish turlari hozir faol o`rganilmoqda. Ular orasida an'anaviy muxolifat tarkibini neytrallash - bo'ysunish, masalan, jumlada: Tong otishini zo‘rg‘a boshlagan edi, biz allaqachon uyg‘onib, ko‘chaga chiqdik(Sol.), bu erda ham muvofiqlashtiruvchi, ham bo'ysunuvchi bog'lanish ifodalanadi, tegishli birlashmalar bilan ifodalanadi.
Ittifoqdosh murakkab jumlalar ittifoqdosh aloqa vositalarining yo'qligi va natijada aloqa turining o'zi (tuzilish / bo'ysunish) va semantik munosabatlarning farqlanmasligi bilan tavsiflanadi.