Kirish. Elektrotexnikadan qisqacha tushunchalar, o’zgarmas va o’rganuvchan tok zanjiriari

QISHLOQ XO'JALIGI ISHLAB CHIQARISHDA ELEKTR ENERGIYASIDAN FOYDALANISH TURLARI

Reja:

1. Kirish.
2. Elektrotexnikadan qisqacha tushunchalar, o’zgarmas va o’rganuvchan tok zanjiriari.
3. Elektr energiyasini hosyal etish, uzatish va taqsimlash.
4. Elektr ekergiyasining sifatiga va elektr ta'minotining ishonchligiga qo’yiladigan taiablar.
1. Hozirgi zamon energetikasi mamlakat xalq xo’jaligining asosiy tarmog'idir. U fan-texnika taraqqiyotini rivojlan—tirishda, ijtimoiy ishlab chiqarishni jadallashtirishda hal qiluvchi rol uynaydi. Elektr energiyasidan sanoat va qishloq xo’jaligining barcha tarmoqlarida, transportda, fan va turmushda keng ko’lamda foydalaniladi, u mashina va mexanizmiarni ishga tushirish, issiqlik va yorug'!ik hosil qilish, moddalaming’ kimyoyiy tarkibini o’zgartirish, materiallar ishlab chiqarish, hamda ularga ishlov berish va boshqa maqsadiarda qo’llanadi.
2. Elektr zaryadlarining elektr maydonidagi kuchlar ta'sirida ma'lum yo’nalishda harakatlanishi elektr toki deb ataladi.
Oddiy elektr zanjiri tok hosil qiluvchi manba, iste'molchilar (isitkich asboblar, elektr dvigatellar va hokazolar) va ularni birlashtiruvchi simlardan iborat bo’lgan tizimdir.
Zanjirlar bir yoki uch fazali elektr zanjirlarga bo’linadi, Murakkab fazali elektr zanjirlarida bir nechta generatorlar va elektr energiyasi iste'molchilarga ulangan. Ular ketma-ket, parallel va aralash ulash usullarda bo’lishi mumkin. o’tkazgichning ko’ndalang kesimi orqaii bir sekunda o’tgan elektr miqdori tok kuchi deb ataladi. Elektr maydonidagi ikki nuqta potensiallari o’rtasidagi farq elektr kuchlanishi deb ataladi: Om qonuniga ko’ra tarmoqlanmagan berk zanjirdagi toy E. Yu. K, ga to’gri proporsional zanjirning to’la qarshiligiga teskari proporsionaldir.
Elektr tokning quvvati vaqt birligida bajariigan sarflangan energiyaga teng.
Joul-Lens qonunida o’tkazgichda tok ajratib chiqargan issiqiik miqdori tok kuchi kvadratiga, o’tkazgichning qarshiligi va tokning o’tish vaqtida proporsionaldir.
Vaqt mobaynida kattaligi va yo’nalishi o’zgarib turadigan elektr toki o’zgaruvchan tok deb ataladi. Sinusoidalar qokun bo’yicha o’zgaradigan EYuK, kuchlanish va toklar sinusoidalar o’zgaruvchan kattaliklar hisoblanadi.
O’zgaruvchan E. Yu. K. (tok yoki kuchlanlshning) bir sekunddagi to’la o’zgarishlari soni tok chastotasi deyiladi.
Sinusoidal o’zgaruvchan tok elektrostansiyalarda generator yordamida hosil qilinadi. Mazkur generatorning ishlashi eiektroniagnit induksiyasi va elektromagnit kuch qonunlariga asoslangan, o’zgaruvchan tok generatori ikkita asosiy qismdan, ya'ni aylanuvchan rotor (elektromagnit) va qo'zg'almas statordan iborat. Rotor o’zgarmas magnit yoki elektromagnit bir turi hisoblanib, generatorning asosiy maghit maydonini hosil qilish uchun xizmat qiladi.
Kuchli generatorning rotori elektromagnit rejimida yshiaydi, bimda u hosil qilgan magnit maydonining magnit oqimini boshqarish muTnkin. Rotor o’zgarish wq2nf burchak tezlik bilan aylanganda uning magnit kuch chlziqlarl har bir cho’lg'am o’ramlarida qiymati eqV«v*sina ga teng bo’lgan EYuKni hosil qiladi (induksiyalaydi). Bunda V-magnit induksiyasi, Tl; 1- o’tkazgichning aktiv uzunligi, m; v-o’tkazgichning nisbiy harakat tezligi, m/s, sina - o’tkazgichning harakat yo’naiishi bilan magnit oqimining yo’nalishi orasidagi burchakning sinusi.
O’zgaruvchan tok zanjirlari aktiv qarshilikii, induktiv va sig'im (reaktiv) qarshilikli bo’lishi mumkin.
Induktiv qarshiligi XL q2n*f*Lqw®L (Om). Sig'im qarshiligi XcqmtxJiCql/wC (Om). To’la qarshilik T?' q f2 Q(XL-XS)2 qarshiiiklar uchburchagidan aniqlanadi. Uchburchakning tomonlaririi tokning kvadratiga ko’paytirilsa quvvatlar uchburchagi kelib chiqadi, Bu
quvvatlardan SqU*J (kV*A)-go'la. quvvat, QqU»/«/«^ (kVt)-leaktiv quvvat RqU»I»cos
Quvvat koeffisienti - manbaning to’la quvvatinmg qanday qismi foydali ishga sarflanishini va elektr qurilmalarining iqtisodiy ko’rsatkichlariga katta ta'sir ko’rsatadi, soxf qancha katta bo’lsa, energiya manbasi quvvatidan shuncha to’laroq foydalaniladi. sovf pasayishi elektr mashinalarining salt ishlashi yoki ularning belgilangan normada yuklanmaganligi natijasida ro’y beradi.
Texnologik qurilmalarni harakatga keltirish uchun ishlatishga qulay va ishonchli bo’lgan katta quvvatli o’zgaruvchan tok dvigatellarni yaratiSh, elektr energiyasini uzoq masofaga uzatish uch fazali tok tizimi butun dunyoga tarqalgan.
Uch fazali E. Yu. K. uch fazali sinxron generatorda hosil qilinadi. Statorning ariqchalariga o’ramlar soni o’zaro teng bo’lgan va bir-biridan faza bo’yicha 120° ga siljigan uchta A-X; V-U; S-2 cho'lg'amlar joylashgan. Bu cho'lg'amlarda (fazalarda) induksiyalangan E. Yu. K. larning ta'sir etuvchi qiymatlar EA, EV va ES harflari bilan belgiianadi. Rotor (induktor) ga uralgan <ia. lv, ls,
Bog'langan tizimlarda tutashtiruvchi soni kam bo’ladi, unda
generator cho'lg'amlari isfemolchining fazalari kabi yulduz yoki uchburchak usulida ulanadi. cho’lgamlar yulduz shaklida ulangahda:
// q V3 Ifq 1,73*1/, •/#//• cho'lg'amlar uchburchak shaklida ulanganda Ii q^3 If, «//#//, Uch fazali tokning quvvati
RqV3 RflVs Ii»Ii»Sos(p. Qishloq, xo’jaiigida to’rt simli uch fazali tizimidan keng foydalaniladi. Elektr qurilmalarining normal ishlashi uchun aniq texnik taiablar ta'minlangan bo’lishi kerak. Bunday talablarning bajarilishini tekshirish eiektr o’ichash asboblar yordamida bajariladi. Buning uchun turli xil elektr o’lchov asboblar qo’llaniladi, ular yordamida tok, kuchlanish quvvat, energiya sarfi, elektr qarshiligi va boshqa kattaliklar o’lchanadi.
Elektr o’lchash asboblari yuqori sezgirlikka, aniqlikka ega bo’lishi hamda ishonchli va oddiy bo’lganliklari tufaySi aksariyat fizik kattaliklar (harorat, bosim, yorug'lik, tezlik va x. k.) elektr o’lchash asboblari yordamida o’lchanadi. Bunda noelektr kattalikiar unga proporsional bo’lgan elektr kattaliklarga aylanadi.
3, Elektr energiyasi elektr stansiyalarida hosil etiladi. Ular eriergiya turiga qarab issiqlik, gidravlik, atom, shamoi, quyosh (gelio) va geotermal elektr stansiyalarga bo’linadi.
Issiqlik elektr stansiyasi (IES) organik yoqilg'inmg yonishida ajralib chiqadigan issiqlik energiyasini eiektr energiyaga aylantirib beradi, (IES) dagi generatorlar- bug va gaz turbinalar, ichki yonuv dvigatellari yordamida aylantiriladi. Bug' turbinali (IES) lari kondensasion va issiqlik ta'minotli turlarda bo’ladi. Atom elektr stansiyasi (AES) atoni energiyasini elektr energiyaga aylantirib, o’z mohiyati bilan issiqlik stansiyasi hisoblanadi. Shamol va quyosh elektr stansiyalar mamlakat energobalansida kichik ulushni tashkil etadi,
Suv ko’tarilish GES lari ham bo’lib, uiar dengizlardagi suv sathiking ko’tarilishi va pasayishi vaqtida bosim ta'sirida ishlaydi.
Elektr energiyasini uzatish va taqsimlashda elektr tarmoqlari katta ahamiyatga ega. Elektr energiyani uzatish va taqsimiashning rivojlangan shakli elektr energetika tizimi (energotizim) ni tashkil qiiadi, Energotizim elektr uzatish liniyalari (EUL) bilan boglangan elektr stansiyalar va elektr energiya qabul qiluvchi isfemolchilarning yig'indisidir. Energotizim xalq xo’jaligi ahamiyatiga ega bo’lib, isfemolchilarni elektr energiyasi bilaii ta'minlash uzluksizligini, turli xildagi elektr stansiyalarning o’zaro tejamli ishlashini oshiradi, elektr stansiyalardagi, zaruriy rezerv quvvatni karnaytiradi. Tarmoqiar va elekir energiya iste'molchilari YuOOV gacha (past) va YuOOV dan ortiq (yuqori) bo’lgan nominal kuchlanishga mo’ljallanadi, zlektr tarnioqkri iste'molchilarni elektr stansiyalar bilan boglaydi. Ular bir qator belgilariga ko’ra tasniflash "mumkin, konstruktiv tuzilishiga' ko’ra -havo va kabel liniyalari, ichki o’tkazgichlar, tokning turiga ko’ra -o’zgaruvchan va o’zgarmas tok tarmoqlari, iste'molchilar xarakteriga ko’ra o’ qishloq, tuman yoki elektr tizimining tarmoqlari.
Elektr stansiyalarida hosi! qilingan uch fazali tok energiyasi ularga yonma-yon joylashgan kuchaytiruvchi ochiq yoki yopiq tipidagi transformator podstansiyalariga uzatiladi. Yuqori voltli liniyalar orqali kuchlanishni kamaytira oladigan pasaytiruvchi transformator podstansiyalarga uzatiladi. Elektroznergiya 380, 220, 127 V gacha bevosita ta'minlovchi qiymatgacha pasaytiriladi va iste'molchilarga beriladi. Transformator — elektrostatik apparat bo’lib elektroenergiyani uzoq masofalarga uzatadi, U bir kuchlanishli o’zgaruvchan tokni aynan usha chastotali va quvvatdagi boshqa kuchlanishli o’zgaruvchan tokga
ayiantirib beruvchi elektromagnit apparat transformator deb ataladi. U bir yoki uch fazali bo’ladi, kuch yoki maxsus turlarga bo’linadi.
Qishloq xo’jaligida elektr ta'minotining samarali bo’lishi uchun iste'molchilar sifatli elektr energiyasi bilan uzluksiz ta'minlanishi lozim. Bundan tashqari iste'molchilarning ishlash rejimi va quvvat koeffisienti-ning miqdori muttasil kuzatib turilishi kerak.
Qishloq xo’jaligida keng qo’llaniladigan uch fazali o’zgaruvchan tokning sifati chastotasining barqarorligi, iste'molchiga kuchlanishi miqdori va faza kuchlanishlari nosimmetrik darajasi bilan aniqlanadi.
Elektr qurilmalardan foydalanish qoidalari va elektr energiyasi sifatini baholovchi talabi bo’yicha 50 gersli chastotaning o’zgarishi yuqori quvvatli tizimlarda ±0.1 (0,2) Gs gacha ruxsat etiladi.
Davlat standartiga qiixloq iste'molchilari kuchlanishning Q7, 5%, qishloq xo’jaligi elektr dvigatellari kuchlanishning o’zgarishi Q10% dan -7, 5% gacha ruxsat etadi. 380/220V kuchlanishli to’rt simli tarmoqlarda iste'molchilar notekis taqsimlanishi natijasida fazalarning nosimetrik yuklanishi hodisasi ro’y beradi. Fazalar nosimmetrikligini kamaytirishning asosiy yo’ii iste'molchilarni fazalarga iloji boricha tekis caqsirnlashdir.
Elektr ta'minotining ishonchligi deganda unirig qishloq xo’jaligi iste'molchilarining hamma vaqt uzluksiz elektr energiyasi bilan ta'minlay olish qobiliyati tushiniladi.
Qishloq xo’jaligini iste'molchilari elektr ta'minoti yshonchliligi talablariga ko’ra uch toyifaga bolinadi. Asosiy manbaning toki uzilganda rezerv ta'minoti kechi bilan 0,5 soat ichida ishga tushirishi lozim - 1 toyifa iste'molchilarni, 2 toyifali - 3,5 soat davomida, 3 toyifali iste'raolchilar 24 soatidan oshmasligi kerak.
Adabiyotlar:

1.Shoumarova M., Abdillayev T. Qishloq xo’jaligi mashinalari. Toshkent, O’qituvchi 2002Y.

2.A.I. Komilov, Q.A. Sharipov, N.T. Umirov, I.M.Marupov, R.T. Rustamov Traktor va avtomobillar. Toshkent «Talkin» -2003.(lotin alifbosida)
3.F.B.Yevdokimov Umumiy elektrotexnika T.O’qituvchi.1995.
4.N.I.Vershagin i dr. Organizasiya i texnologaya mexanizirovannыx rabot v rastenivodstve, Ucheb, posb № IRPO; Izd.sentr «Akademiya», 2000
5.E.Oyxo’jayev, X.Qo’shnazarov «Qishloq xo’jalik ishlab chiqarishini mexanizasiyalash» Toshkent «Mehnat», 1988.