Kirish I. Bob. Mamlakatimizning yoqilg'i boyliklari

I.Bob . Mamlakatimizning yoqilg'i boyliklari

1. 
   Yoqilg'i boyliklari sanoatining rivojlanish tarixi
   

Yoqilgʻi sanoati — har xil yoqilgʻi turlarini qazib olish va qayta ishlash bilan band boʻlgan sanoat tarqoklari majmui; neft qazib olish, neftni qayta ishlash, gaz, ko‘mir, torf, slanets sanoatlarini oʻz ichiga oladi. Yo. s. energetikaning yetakchi tarmoqlaridan biri. Texnika taraqqiyoti va u bilan chambarchas bogʻliq holda xalq xoʻjaligida energiya isteʼmolini jadal koʻpaytiradigan i. ch.ni mexanizatsiyalash, avtomatlashtirish, elektrlashtirish, issiqlik bilan taʼminlashning rivojlanishi yoqilgʻining ahamiyatini tobora oshirib boradi. Yoqilgʻi moddalari, ayniqsa neft va gaz kimyo sanoatida xom ashyo sifatida ishlatiladi. Turkiston oʻlkasida sanoat asosida neft qazib olish 19-asrning 80-yillariga toʻgʻri keladi (1870—72 yillarda Fargʻona vodiysida 200 dan ziyod manbalari aniqlangan va hisobga olingan). 1885 yilda rus neftchisi D. P. Petrov Fargʻona vodiysi (Chimyon neft koni) da ikkita quduqdan neft qazib olishga va uni Vannovsk (hoz. Oltiariq) temir yoʻl st-yasidagi oʻzining shaxsiy kichik zdida qayta ishlashga muvaffaq bulgan. Qayta ishlash natijasida olingan kerosin aravalarga va tuyalarga yuklanib, Andijon, Toshkent, Qoʻqon paxta zdlariga, moyjuvozlarga va aholiga sotilgan. Neft krldiklari esa temir yoʻl transportida yoqilgi sifatida ishlatilgan. Oʻzbekistonda 1913 y.da 13 ming t neft olingan. Oʻzbekistonda gaz sanoatittt tarkib topishi va rivojlanishi tarixi asosan 1953 yilda Qizilqum choʻlida Setalontepa hududida birinchi gaz koni ochilishi bilan boshlangan. Buxoro viloyatining gazneftli hududlarida katta hajmda ishlar olib borildi. 1956 yilning 17 oktabrda Gazli maydonidagi 600 metrlik quduqsan kuchli gaz favvorasi otilib chikdi. Bu bilan Oʻzbekiston neftgaz sanoatida yangi davr boshlandi. Oʻzbekistonda kumirni sanoat usulida qazib olish 1930y.lar oxirida boshlangan. Kumir Toshkent viloyati Ohangaron vodiysida Angren qoʻngʻir kumir, Surxondaryo viloyatida Shargʻun, Boysuntogʻ toshkoʻmir konlaridan qazib olinadi. 21-asr boshida Oʻzbekiston birlamchi yonilgʻi—energetika manbalari bilan uzini oʻzi taʼminlaydigan davlatlar sirasiga kiradi. 2000 y.da 7533,6 ming t neft (gaz kondensati bilan birga), 56401,1 mln.m3 tabiiy gaz, 2500 ming t koʻmir qazib olindi. Neftni qayta ishlash zdlarida 1,7 mln. t benzin, 1,9 mln. t dizel yoqilgʻisi, 0,4 mln. t kerosin, 1,7 mln. mazut ishlab chiqarildi. Mustaqillik yillarida Oʻzbekistonda neftgaz sanoatining kelgusi taraqqiyoti uchun oʻta muhim boʻlgan noyob inshootlar bunyod etildi. Koʻqsumaloq neftgaz kondensat koni jadal surʼatlar bilan oʻzlashtirildi. Bu yerda 1997 y. 14 iyulda 500 atmosfera bosimda gazni haydash kompressor st-yasi ishga tushiriddi. Koʻkdumaloq konining neft va gaz kondensatini qayta ishlash uchun Buxoro viloyatida yiliga 2,5 mln. t mahsulot ishlab chiqaradigan zamonaviy Buxoro neftni qayta ishlash zavodi kurildi, Fargʻona neftni qayta ishlash zavodi toʻliq taʼmirlandi (2000). Umuman Oʻzbekistonda qazib olinayotgan gazning asosiy qismi Muborak gazni qayta ishlash zavodi va Shoʻrtan gaz kondensati majmuasining oltingugurtdan tozalash inshootlarida qayta ishlanmoqda. Oʻzbekistonda tabiiy gaz 12 ming km dan ziyod magistral gaz quvurlari orqali tashilmoqda va taqsimlanmoqda. Respublikaning gaz uzatish tarmogʻi MDH mamlakatlari yagona gaz tizimiga ulangan. Oʻzbekistonda aholini tabiiy gaz bilan taʼminlashning ishlab chiqilgan dasturi izchil amalga oshirilmokda. Oʻzbekistonda qazib olinayotgan tabiiy gazning 85% idan xalq xoʻjaligi tarmoklari va aholi ehtiyoji uchun foydalanilmoqda. Uning 15% qoʻshni mamlakatlarga eksport qilindi. Gazning 25% elektr st-yalariga, 10% tarmoqning oʻz texnologiya ehtiyojlariga, 19% sanoatga va 30% dan ziyodi kommunalmaishiy ehtiyojlarga yoʻnaltirilgan. Yo. s. chet mamlakatlardan AQSH, Rossiya, Kanada, GFR va b.da rivojlangan. Yoqilgʻi qazib olishda AKSH jahonda birinchi oʻrinda turadi. Lekin shunga karamay ayrim rivojlangan mamlakatlarda ham energiya xom ashyosi yetishmasligi bilan bogʻliq boʻlgan energetika tangliklari uchrab turadi. Neft narxining bunday ko'tarilishi asosiy iste'molchilarga - rivojlangan mamlakatlarga qattiq ta'sir qildi. 1973-1974 yillar birinchi energiya inqirozi nomini oldi. Shu paytdan boshlab rivojlangan davlatlar neftga bo'lgan qaramligini susaytirishga harakat qila boshlaydilar. Gaz iste'moli ortib bormoqda, atom energiyasiga e'tibor kuchaymoqda va o'sha paytda inqiroz holatida bo'lgan ko'mir sanoatini qayta tiklash ishlari olib borilmoqda. Ko'pgina mamlakatlar tokchada neft qidirishni va ishlab chiqarishni boshlaydilar va bu davrda dunyoning Shimoliy dengizi, Alyaska tokchasi va Kampeche ko'rfazi (Meksika) kabi yangi neft qazib oluvchi hududlari paydo bo'ladi. Dengizga dunyoning 120 ta davlati kira oladi va ularning 100 ga yaqini tokchada neft qidirishni boshlagan.
Birinchi energetik inqirozdan so'ng, dunyoning energetika iqtisodiyoti va umuman iqtisodiyotni qayta qurish boshlanadi.
Narxlarning yangi sakrashi (barrel uchun 34 dollargacha) 1981 yilda yuz berdi. Sababi, shuningdek, Yaqin va Yaqin Sharqdagi siyosiy vaziyatning keskinlashuvi edi. Rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyoti shok holatida edi. Natijada, rivojlangan mamlakatlarda mazutdan foydalangan holda issiqlik elektr stantsiyalari qurilishi amalda to'xtatildi. OPEKga a'zo bo'lmagan mamlakatlarda neft qazib olish hajmi 1,5 barobar oshdi. 1980-yillarning o'rtalariga kelib, neft bozori xaridorlar bozoriga aylandi. OPEK mamlakatlari neft qazib olishni deyarli yarmiga qisqartirishga va kvota tizimini joriy qilishga majbur bo'ldilar. Ammo, shunga qaramay, jahon neft bozoridagi vaziyat bu davlatlar nazoratidan chiqib ketdi. 1986 yil o'rtalarida neft narxi bir barrel uchun 10 dollarga tushdi.
Neft narxining navbatdagi sakrashi (bir barrel uchun 40 dollargacha) 1990 yilda Fors ko'rfazi urushi natijasida sodir bo'lgan. Neftning yuqori narxi juda qisqa vaqtga cho'zildi, lekin bu holat umumiy sekinlashuvga, keyin esa sanoatlashgan mamlakatlarda YaIM o'sishining pasayishiga olib keldi. 1993 yilga kelib deyarli barcha rivojlangan davlatlar inqiroz holatiga tushib qolishdi.
Keyingi neft narxining bir barrel uchun 20 dollardan oshishi 1997 va 1999 yillarda kuzatilgan, bu AQShning Iroq va Yugoslaviyaga havo hujumidan keyin oshgan. Hozirgi vaqtda neft narxi o'sishda davom etmoqda.
90 -yillarning oxiriga kelib, TEB tarkibidagi neftning ulushi 40%gacha, gazning ulushi 23%gacha, ko'mir iste'moli 19 dan (70 -yillar boshidagi minimal) 28%gacha oshdi. atom energiyasi 7%, gidroenergetika - 3%ni tashkil etdi.
Yoqilg'i -energetika balansidagi ulushining pasayishiga qaramay, neft asosiy yonilg'i bo'lib qolayotganligi sababli, neft iste'molining sezilarli kamayishini kutish mumkin emas. Tabiiy gaz va ko'mir iste'moli o'sadi va atom energiyasidan foydalanish, shubhasiz, ko'payadi - ko'pgina mamlakatlar o'zlarining energetik muammolarini hal qilishning boshqa yo'llari yo'q. Ko'p mamlakatlarda muhim tadqiqotlar olib borilayotgan bo'lsa -da, energiya iste'moli tarkibida muqobil manbalarning o'rni hali ham kichik.
2020 yilga kelib asosiy iste'mol mintaqalari uchun quyidagi tendentsiyalar prognoz qilinmoqda. Shimoliy Amerikada ko'mir va atom energiyasining roli oshishi bilan neft va gaz iste'moli kamayishi kutilmoqda. Mamlakatlarda G'arbiy Evropa neft va gaz sarfining biroz kamayishi fonida import qilinadigan yoqilg'ining, birinchi navbatda ko'mirning ulushi oshadi. Yaponiya iqtisodiyoti, avvalgidek, import qilinadigan yoqilg'iga quriladi va atom energiyasi ishlab chiqarishning sezilarli o'sishi kutilmoqda.