Kirish I bob. Qishloq xo'jaligida innovatsion texnika va texnologiyalar tadbiq etish

1.2.Innovatsion texnologiyalar yordamida qishloq xo'jaligi samaradorligini oshirish


Hozirgi davrda qishloq xo’jaligini rivojlantirish borasidagi innovatsion yondashuvning asosiy maqsadi, birinchidan, ishlab chiqarishni ilmiy hajmdor yuqori texnologiyalar asosida tashkil etish, inson kapitaliga yo’naltirilayotgan investitsiya va qo’yilmalarning salmog’ini oshirish hamda mamlakatdagi barcha ishlab chiqaruvchi, xizmat ko’rsatuvchi sub’ektlar tomonidan xaridorlarni har qanday yangilikka bo’lgan ehtiyojini qondirish hisoblansa, ikkinchidan, ishlab chiqarishda qo’shilgan qiymatni orttirishdan iborat. XXI asrga kelib iqtisodiyotning globallashuvi, turli iqtisodiy, xalqaro savdo tashkilotlarining paydo bo’lishi va rivojlanishi jahon bozorida raqobatni tobora kuchayishiga olib keldi. Bu esa “Bozor – fan va ta’lim – ishlab chiqarish – bozor” munosabatlarida ilmiy tadqiqotlar va izlanishlarni amalga oshirishni zaruratga aylantirdi. Chunki dunyo tajribasida xorijiy mamlakatlar rivojlanishning yangi bosqichi hisoblangan innovatsion iqtisodiyotga o’tish yo’lida turli modellar, usullar, uslubiyot hamda vositalardan foydalanish ustuvor o’rin tutmoqda. Innovatsion faoliyatni samarali tashkil etish o’z navbatida, fan va ta’limning rivojlanganlik darajasi bilan birga, inson kapitaliga yo’naltirilayotgan investitsiya va qo’yilmalarning salmog’iga bog’liq. Bularning samarasi ilmiy tadqiqot va tajriba-sinov sohasida faoliyat ko’rsatayotgan korxonalar soni hamda ular tomonidan amaliyotga tatbiq etilayotgan yangiliklarda namoyon bo’ladi. Ma’lumki, ishlab chiqarishni ilmiy hajmdor yuqori texnologiyalar asosida tashkil etish uchun vaqt, investitsiya, energiya, ishchi kuchi kabi resurslar talab etiladi. Bularning orasida eng muhimi ishchi kuchining intellektual salohiyati va investitsiya hisoblanadi. Yangilikning ishlab chiqarishiga joriy etilishi, birinchidan, bozorda yangi tovar va xizmatlarning paydo bo’lishiga, ikkinchidan, mahsulotlarning tannarxini pasayishiga hamda rentabellik darajasi ortishiga xizmat qiladi. Mamlakatimiz real iqtisodiy sektor korxonalarida innovatsion yondashuvni yetarli darajada rivojlanmaganligining asosiy sabablaridan biri tarmoqdagi eskirgan texnologiyalar, ishlab chiqarishda innovatsion yondashuvning sustligi, aylanma mablag’lar hamda zamonaviy boshqaruv mexanizmlarini takomillashmaganligi, investitsiyalarni jalb etishdagi qiyinchiliklar bo’lsa, ikkinchidan, inson kapitaliga yo’naltirilayotgan investitsiya va qo’yilmalar salmog’ini YaIMga nisbatan kamligidir. Innovatsion rivojlanish muammolari bilan shug’ullanayotgan olimlarning fikricha, ilmiy hajmdor yuqori texnologiyalarni rivojlantirish, ilmiy tadqiqotlar va ishlanmalar uchun YaIMning bir foizidan kam bo’lmagan miqdorda mablag’ yo’naltirilishi lozim. O’zbekistonda innovatsiya faoliyati asosan davlat byudjeti mablag’lari hisobiga amalga oshirilmoqda. Statistik ma’lumotlarga ko’ra, mamlakatimizda ilmiy-texnika dasturlari, ilmiy tadqiqotlar va ishlanmalar uchun 2010 yilda 121,8 mlrd. so’m, 2011 yilda 153,5 mlrd. so’m va 2012 yilda 197,9 mlrd. so’m mablag’lar ajratildi. Bu ko’rsatkich YaIMga nisbatan 2011 yilda 0,19 foizni, 2012 yilda esa 0,2 foizni tashkil etgan. Demak, mamlakatimizda innovatsiyaviy tadqiqotlar va innovatsion texnologiyalarga ajratilayotgan mablag’larni keyingi besh yil ichida YaIMga nisbatan bir foiz miqdoridagi ulushga yetkazish zarur. Shuning uchun innovatsion faoliyatni faollashtirishda real iqtisodiy sektor korxonalari hamda milliy soha va tarmoqlar tizimi sub’ektlari harakatini bir tomondan muvofiqlashtirishni, ikkinchi tomondan, innovatsiyani amalga oshirishda investitsiyalarni jalb etish, innovatsiya jarayonini rivojlantirish uchun sharoit yaratishda manfaatdor bo’lgan tarkiblarning integratsiyasini talab etadi. Bu vazifani bajarish davlatning innovatsion siyosatini amalga oshirish tizimiga yuklatiladi va quyidagi vazifalarni bajaradi:
– innovatsion tizimni ustuvor yo’nalishlarini rivojlantirishga moliyaviy resurslarni jalb etish;
– innovatsion tadqiqot va ishlanmalarni amalga oshirish evaziga davlatning eng muhim manfaatlarini ta’minlash, raqobatbardosh tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarishga sharoit yaratish;
– ilmiy tadqiqotlarni amalga oshirish va uning natijalaridan foydalanishni xalqaro darajaga ko’taradigan innovatsion muhitni ta’minlash;
– mamlakatda fan va fan sig’imi yuqori bo’lgan ishlab chiqarish, intellektual faoliyatning boshqa turlari uchun kerak bo’lgan kadrlar tayyorlash jarayonini isloh qilish, iqtisodiyotni yangi texnika va texnologiya bilan ta’minlash, uni intensiv rivojlantirish uchun kerak bo’lgan kadrlar bilan ta’minlashning asosini yaratish;
– resurslarning cheklanganligini hisobga olgan holda ustuvor tadqiqotlar va ishlanmalarni amalga oshirish maqsadida ilmiy tashkilotlar tarmog’ini isloh etish;
– ilmiy-texnika va bilim olish faoliyatini integratsiyalashuvini ta’minlash;
– fan bilan shug’ullanuvchilar mehnati qadrini oshirish, yoshlarni ilmiy tadqiqotlar bilan shug’ullanishga jalb etish, ilmiy xodim va mutaxassislarni ijtimoiy himoyalash uchun sharoit yaratish;
– yalpi ichki mahsulotning energiya va material sig’imini kamaytirish;
– iqtisodiyotning real sektori korxonalarida innovatsion yondashuv strategiyalaridan samarali foydalanish.
Milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirishda innovatsion faoliyatni rivojlantirish bilan bog’liq tendentsiyalarini chuqur o’rganish respublikamizda innovatsion muhitni yaxshilash bilan birga, ichki va tashqi bozorlar uchun innovatsion mahsulotlar yetkazib berishda ijobiy ta’sir ko’rsatadi.
Innovatsiyalar (yangilik kiritishlar) va investitsion loyihalar samaradorligi qiyosiy – taxliliy ko’rsatkichlarining butun majmuasi uchta guruhga bo’linadi. Birinchi guruhga yanglik kiritishlar va investitsion loyihalarni amalga oshirilishining korxona ishlab chiqarish faoliyati ko’rsatkichlariga ta’sirini tahlil qilish uchun mo’ljallangan ko’rsatkichlar kiritilgan ular yangilik kiritishlar va investitsion loyihalar (ilmiy – texnik tadbirlar) ning ishlab chiqarish samaradorligi ko’rsatkichlari deb ataladilar. Ikkinchi guruhga yangilik kiritishlar va investitsion loyihalarning korxona moliyaviy faoliyati samaradorligiga ta’sirini tahlil qilish uchun mo’ljallangan, yangilik kiritishlar va investitson loyihalarning moliyaviy samaradorligi ko’rsatkichlari deb ataluvchi ko’rsatkichlar kiritilgan. Uchinchi guruhga yangilik kiritishlar va investitson loyihalarning korxona investitsioln faoliyati samaradorligiga ta’sirini tahlil qilish uchun mo’ljallangan ko’rsatkichlar kiritilgan. Ular yangilik kiritishlar va investitsion loyihalar ilmiy-texnik tadbirlarning investitsion samaradorligi ko’rsatkichlari deb ataladi. YAngilik kiritishlar va investitsion loyhalar ishlab chiqarish, moliyaviy va investitsion samaradorligining butun majmuasi bundan keyin (qisqartirish maqsadida) ilmiy-texnik tadbirlar iqtisodiy samaradorligini ko’rsatkichlari deb ataladi. Ilmiy-texnik tadbirlar iqtisodiy samaradorligi ko’rsatkichlarini hisoblash o’rta bosqichda o’tkaziladi:
birinchidan - ilmiy-texnik tadbirlarning hisobot yilidagi iqtisodiy samaradorligi belgilanadi. Hisoblash natijalaridan ilmiy-texnik tadbirlarni aniq sharoitlarga nisbatan amalga oshirishning maqsadga muvofiqligi haqida qaror qabul qilish, ya’ni bu tadbirlarning loyihaviy (hisoblash) samaradorligini sarmoyadorlar talablariga mos kelishi darajasini o’rganish uchun foydalaniladi. SHuning bilan bir vaqtda hisoblash natijalari biznes rejalarini ishlab chiqish va korxona ishi iqtisodiy samaradorligini oshirishning xo’jalik ichki rezervlarini aniqlashda qo’llaniladilar;
ikkinchidan - hisobot yiliga hisoblashdagi ilmiy-texnik tadbirlarning rejaviy va haqiqiy samaradorligi hisobot ma’lumotlaridan korxona ishi iqtisodiy samaradorligini oshirishning joriy rezervlari (o’tuvchi tejalishi) mo’ljallangan miqdorini belgilash, hamda ilmiy-texnik tadbirlar samaradorligining loyihaviy (hisoblash) ko’rsatkichlarini o’zlashtirilganlik darajasini tahlil qilish uchun foydalaniladi. Joriy rezervning miqdori bunday tadbir yil boshidan tatbiq etilgan degan shartdan qilib chiqish bilan hisoblangan ilmiy-texnik tadbirlarning shartli samaradorligi va tadbir tatbiq etilgan paytdan boshlab hisobot yilining oxirigacha hisoblangan haqiqiy (rejaviy va amaldagi) samaradorlik o’rtasidagi farq sifatida belgilanadi;
uchinchidan - ilmiy-texnik tadbirlarning ularni tatbiq etilgan paytidan hisobot yilining oxirigacha rejaviy va haqiqiy samaradorligi. Hisoblash natijalaridan ilmiy-texnik tadbirlarning iqtisodiy samaradorligi bo’yicha biznes-rejalarni ishlab chiqish, ularni bajarilishini tahlil qilish, asosiysi esa- investitsion loyihalar va yangilik kiritishlarning korxona ishlab chiqarish, moliyaviy va investitsion faoliyati samaradorligini ta’riflovchi asosiy texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlarga ta’sirini belgilash uchun foydalaniladi.
Ilmiy-texnik tadbirlar samaradorligi ko’rsatkichlarini ishlab chiqish uchun ularni amalga oshirilishiga sababchi bo’lgan yakuniy rejadan kelib chiqish zarur. SHuning bilan birga ilmiytexnik tadbirlar samaradorligi ko’rsatkichlari tizimi korxona ishlab chiqarish, moliyaviy va investitsion faoliyati samaradorligi ko’rsatkichlari tizimi bilan to’liq moslashtirilgan bo’lishi kerak.
Fermer xo’jaligining yalpi mahsulot miqdorini ko’paytirish va uning tovarlilik darajasini oshirishni SWOT tahlil qiling.

S (kuchli tomoni) a) Termiz shahriga yaqin joylashgan b)yosh, bilimli farzandlari bor v) avtomobil trassasiga yaqin joylashgan	W (kuchsiz tomoni) a) moddiy-texnika bazasi past b) yer maydonlari nasoslar yordamida sug’oriladi v) paxta ekini bo’yicha hosildorlik pasayga
O (imkoniyatlar) a) faoliyatini diversifika-tsiyalash imkoniyati bor b) mahsulotini eksport qilish imkoniyatlari mavjud v) sotishni yanada takomillashtirishi mumkin	T (tahdidlar) a) noqulay ob-havoning yuzaga kelishi b) tashqi savdodagi tavakkalchilik v) faoliyati samaradorligining pastligicha qolishi