Kirisiw II. Tiykargi bo’lim

Tiykarg’i bo’lim
2.1Sirtqi sawda tu’sinigi ha’m onin’ a’hmiyeti
Qandayda bir mámlekettiń sirtqi ekonomikaliq iskerlikke tikkeley hám tikkeley bolmaǵan aralasıwı procesi eksport hám import kolemi hám quramına tásir kórsetiw arqalk ishki bandlilikni támiyinlew, ekonomikaliq ósiwge erisiw, makroekonomikaliq turaqliliqti támiyinlew, tólew balansın jaqsılaw hamde valyuta stuldı tártipke salıw maqsetlerin názerde tutadı. Mámleket tárepinen ámelge asırilatuǵın bunday ilajlar sawda siyasatı dep júritiledi.
Sawda siyasatı - byudjet-saliq siyasatınıń sirtqi sawda kolemlerin saliqlar, subsidiyalar, valyuta qadaǵalawı hám import yamasa eksportti tuwridan tuwri sheklewler arqali tártipke salıwdı óz ishine alǵan salıstırǵanda jeke baǵdarı bolıp tabıladı. Sirtqi sawdanı sheklew boyınsha alıp barılıp atırǵan xar qanday ilajlar qiska múddetli nátiyje beredi. Uzaq dáwirde bolsa, tek erkin sawdaǵana ekonomikaliq resursların nátiyjeli jaylastırıw imkaniyatın beredi. Soniñ ushın da kóplegen qánige-ekonomistler mámleket ekonomikasi hám xalqı turmıs dárejeni jaqsılaw ushın erkin sirtqi sawda siyasatı paydalıraq, sebebi, sirtqi sawdanı sheklewge salıstırǵanda onı erkinlestiriw ekonomikaliq resurslardan nátiyjeli paydalanıwǵa kòplew múmkinshilik jaratadı, dep esaplasadı. Sonday bolsada, erkin sawda jaxon ekonomikasi názerinen paydalı bolıwı múmkin bolsada, biraq ayrıqsha alınǵan mámleket ekonomikasi mápi nuktai názerinen erkin sawda xamme waqit xam paydalı bolabermeydi. sirtqi sawdanı sheklew usıllarınıń 50 den aslam túri bar. Olardıń ayırımları mámleket gaznasini toltırıwǵa jóneltirilgen bolsa, geyparaları ulıwma importtı sheklewge hám taǵı basqasi bolsa eksportti sheklewge yamasa xoshametlewge jóneltirilgen. Ámeliyatda sirtqi sawdanı tártipke salıwdıń tariyp hám nota'rif usıllarınan paydalanıladı. Tariyp usıllarına import hám eksport bajlarin ámeldegi etiw kirsa, nota'rif usıllarına kiriperlar hám islep shiģariwshilarģa subsidiyalar beriw, kvotalaw, litsenziyalaw sıyaqlılar kiredi. Bajıxana bojlari áwele import bojlari hám eksport bajlarina ajraladi`. Import bajlari mámleket byudjetin toltırıw maqsetinde hám ishki bazarlarǵa túsetuǵın sırt el tovarları aģimin tártipke salıw ushın belgilenedi. Eksport bojlari mámleket ishinde talap kóp bolǵan ónimler jetispewshiligin aldın alıw maqsetinde belgilenedi. Boj alınatuǵın ónimler, boj alınbaytuǵın ónimler, alıp keliw hám alıp ketiw biykarlanģan ónimler, sonıń menen birge, bajıxana bojlari stavkası, yaǵnıy, olardıń tártipke salınǵan dizimi bajıxana tariflari dep ataladı. Bajıxana tariflerin islep shiģariw, tábiy parqlar (xaywan hám ósimlik dúnyası ), qayta islew dárejesine (sheyki onim, yarım tayın ónimler, tayın buyımlar ) kóre, bólistirilgen ónimler dizimin óz ishine alǵan ónim (klassifikatorları ) tiykarında qurilgan. Importqa tariypler hám olardıń islep shiģariwshilarģa hamde qarıydarlarǵa tásiri Xaliqaraliq sawdanı tártipke salıwda eń kóp qollanilatuģin usıl bolıp tarif, yaǵnıy importqa salınatuǵın bajıxana boji esaplanadi. Importqa tariflerdiñ arnawlı hám advalar túrleri óz-ara parqlanadi. Arnawlı bojlar import qilinip atirģan tovarlar birligine salıstırǵanda ornatıladı. Mısalı, 1 barel neftke salıstırǵanda 2 evro.
Er = (YA - VA) / YA.
Bul jerde: Er - tarawdıń tarif penen haqiyqiy ximyaliq dárejesi;
YA - bajıxana tarifi kiritilgennen keyingi qosilg'an daramat;
VA - bajıxana tarifi kiritiliwinen aldınǵı qosilgan daramat.
ER = ((3000 + 2250) - 3000) / 3000 =2250 / 3000 = 0, 75 yamasa 75%
Bul sonı ańlatadı, tayın avtomobillerge 40% tarif hám qosimsha 25% tarifni ámelde etip atirganligin támiyinleydi.