Ko'mir ishlab chiqarish haqida

 Ko'mir - tarkibida o'zgaruvchan qora yoki qora jigar rangli cho'kindi jins. Ko'mirning ayrim turlari issiq va tozalovchi, boshqalarida namlik miqdori yuqori bo'lgan va kislota yomg'irlari va boshqa ifloslanishlarni keltirib chiqaradigan moddalar mavjud.
Turli xil tarkibdagi ko'mirlar elektr ishlab chiqarish va butun dunyo bo'ylab po'lat ishlab chiqarish uchun yonuvchi fotoalbom yoqilg'i sifatida ishlatiladi. Xalqaro energetika agentligiga ko'ra, bu XXI asrda butun dunyo bo'ylab eng tez o'sayotgan energiya manbai bo'ldi.
Ko'mir ishlab chiqarish haqida
Odamlar ko'mirni ishlab chiqarmaydi. Geologik jarayonlar va organik moddalarning parchalanishi ming yillar davomida uni yaratadi. Er osti tunnellari orqali er osti tuzilmalaridan yoki "tikuvlardan", yoki er yuzining katta maydonlarini olib tashlash orqali qazib olinadi. Qazilgan ko'mirni tozalash, yuvish va tijorat maqsadlarida foydalanish uchun tayyorlash kerak.Hozirda Xitoy dunyodagi boshqa mamlakatlardan ko'ra ko'mirni ko'proq ishlab chiqaradi, biroq uning isbotlangan zahiralari AQSh, Rossiya va Hindistondan keyin to'rtinchi o'rinda turadi. IEA, global taklifning 2020 yilga qadar taxminan 0,6 foizga ortishi kerakligini taxmin qilmoqda.Ko'mir eksportchilari va importchilariAvstraliya 2010 yilda 298 million tonnaga yaqin ko'mir eksport qiladigan jahon miqyosida eksportchilar ro'yxatiga kiritilgan. Indoneziya va Rossiya ikkinchi va uchinchi o'rinni egallab, 162 va 109 million tonna eksport qilmoqda. AQSh shu yilning o'zida 74 mln. Tonnani tashqariga etkazib, jahon miqyosida to'rtinchi o'rinni egalladi.Ko'mirga sodiqlikJanubiy Afrika, elektr energiyasining 93 foizini ushbu energiya manbalaridan olgan holda, eng katta ko'mirga asoslangan. Xitoy va Hindiston ham o'zlarining energetik quvvatlarining sezilarli miqdori bo'yicha 79 va 69 foizni tashkil etadigan ko'mirga tayanadi. AQSh ushbu manbadan elektr energiyaning 45 foizini oladi, bu manbadan energiya ishlab chiqaradigan mamlakatlarning umumiy ro'yxatida 11-o'rinni egallaydi.
Qattiq va yumshoq ko'mir turlari
Ko'mir, ikki asosiy toifaga kiradi: qattiq va yumshoq. Yumshoq ko'mir, shuningdek, jigarrang ko'mir yoki linyit sifatida ham tanilgan. Xitoy, har qanday boshqa davlatga qaraganda, uch barobar ko'proq toshko'mir ishlab chiqaradi. Xitoy tomonidan ishlab chiqarilgan 3,162 million tonnaga yaqin tosh ko'mir ikkinchi va uchinchi o'rinni egallagan ishlab chiqaruvchilar - 932 million tonna, Hindiston esa 538 million tonnani tashkil qiladi.Germaniya va Indoneziya yumshoq jigarrang ko'mir ishlab chiqarishda yuqori darajali sharafga sazovor bo'lgan. Ushbu mamlakatlar 169 million va 163 million metrik tonna neft qazib olishdi.
Koklaştırılmış ko'mir Versus Buxoriy ko'miriMetallurgik ko'mir deb nomlanadigan kokslangan ko'mir tarkibida oltingugurt va fosfor miqdori past bo'lib, yuqori haroratga chidamli. Ko'mirning kokteylli ko'mirlari pishiriqqa solinadi va kislorodsiz pirolizaga solinadi, bu esa ko'mirni taxminan 1100 daraja issiqlik bilan isituvchi jarayondir. U eriydi va toza uglerodni tark etish uchun har qanday uchuvchi tarkibiy va aralashmalardan chiqaradi. Issiq, toza, suyultirilgan uglerod po'lat ishlab chiqarish uchun temir javhari va ohaktosh bilan birgalikda yuqori kuchlanishli pechka bilan ta'minlanishi mumkin bo'lgan "koks" deb atalmish tuproqlarga qo'shiladi.Elektr energiyasi ishlab chiqarish uchun termal ko'mir sifatida ham tanilgan bug'li ko'mir.Bug 'ko'miri yuqori issiqliklarda tezda yonib turadigan nozik changga aylanib, bug' turbini ishlatadigan qozonlarda suvni isitish uchun elektr inshootlarida ishlatiladi. Bundan tashqari, u uy va korxonalar uchun kosmik isitish uchun foydalanish mumkin.Ko'mirdagi energiyaBarcha turdagi ko'mirlar saqlangan energiya va har xil miqdorda namlik, kul, uchuvchi modda, simob va oltingugurt beruvchi barqaror uglerodga ega. Jismoniy xususiyatlar va ko'mir sifati keng tarqalganligi sababli, ko'mir yoqiladigan elektr stantsiyalari mavjud bo'lgan xom-ashyoning o'ziga xos xususiyatlarini qondirish va oltingugurt, simob va dioksin kabi ifloslantiruvchi moddalarning emissiyasini kamaytirish uchun ishlab chiqilishi kerak.
Ko'mir ichidagi saqlangan energiya salohiyati "issiqlik qiymati", "isitish qiymati" yoki "issiqlik miqdori" deb ta'riflanadi. Btu yoki MJ / kg da o'lchanadi. Btu - ingliz termal birligi, taxminan 0.12 AQSh gallon issiq - bir funt suv - bir daraja Fahrenhaytni dengiz darajasida isitadigan issiqlik miqdori.
Btu ba'zan BTU deb yoziladi.
MJ / kg kilogramm uchun millijouleni anglatadi va bir kilogrammda saqlanadigan energiyaning miqdori. Bu og'irlik bilan o'lchanadigan yoqilg'i uchun energiya zichligi ifodasidir.
Ko'mir uglerod va kul bilan birgalikda yonib ketganda issiqlik energiyasini yoki issiqlikni chiqaradi. Ash tarkibida temir, alyuminiy , ohaktosh, loy va silika kabi minerallar, shuningdek, arsenik va xrom kabi iz elementlari mavjud.
Ko'mir turlari va solishtirma turlari
ASTM xalqaro standartlari tashkiloti biodegrade qilingan hijobli hümik moddalardan va organik materiallardan yoki vitrinitten tashkil topgan ko'mir darajalarini tasniflash uchun tartib-qoidalar chiqargan. Ko'mir miqdori geologik metamorfoz, qattiq uglerod va kaloriya qiymatiga asoslangan. ASTM D388 - 05 darajasiga ko'ra ko'mirning standart tasnifi.
To'rt turdagi qanday farqlanadi? Umumiy qoida sifatida, ko'mirning darajasi qanchalik qiyin bo'lsa, uning energiya qiymati va darajalari qanchalik baland. Quyida uglerod va energiyadagi zich zichlikdagi to'rt xil turdagi ko'mirning nisbatan zichroq bo'lgan nisbiy reytingi keltirilgan:Ko’mir. Elektr energiyasi boshqa turdagi energiyalardan bevosita yoki oraliq o’zgartirish yo’li orqali olinadi. Buning uchun tabiiy organik energetik resurslardan va yadroviy yoqilg’i, shuningdek, qayta tiklanuvchan energiyalardan, ya’ni daryolarning oqimi, sharshalar, okean oqimlari, quyosh radiatsiyasi, shamol, geotermal massalar va boshqalardan foydalaniladi.
Elektr energiyasidan sanoat va qishloq xo’jalik sohalarida, transportda, aloqa tizimlarida, fanda maishiy xizmatda keng foydalaniladi. Elektr energiyasini ishlab chiqarish va uni tarqatish energetika sohasiga tegishli hisoblanadi. Shuning uchun energetika xalq xo’jaligining asosiy tarmog’i hisoblanadi.
Hozirgi vaqtda mamlakatimizning elektrlashtirish tizimini yaratish va xalq ho’jaligini turli sohalarini elektr energiyasi bilan ta’minlash uchun elektr energiyasining ko’p qismi (80% atrofida) issiqlik elektr stansiyalarida (IES) organik yoqilg’ining kimyoviy energiyasini o’zgartirish yo’li bilan amalga oshiriladi.
Elektr energiyasini ishlab chiqarish hajmi bo’yicha ikkinchi o’rinda gidroelektrostansiyalar (GES) turadi. Bunda gidroturbinalar va gidrogeneratorlar yordamida elektr energiyasiga o’zgartiriladigan daryolar oqimi energiyasidan foydalaniladi (masalan, Volga GESi, Bratsk GESi, CHorvoq GESi va boshqalar).
E lektr energiyasini asosiy ishlab chiqaruvchilari qatorida issiqlik va gidroelektr stansiyalaridan keyin atom elektr stansiyalari (AES) turadi. Atom elektr stansiyalarining birlamchi energiyasi atomlar yadrolari energiyasi hisoblanadi. Bu energiya issiqlik energiyasiga o’zgartiriladi, keyin esa elektr energiyasini olish sxemasi esa, issiqlik elektr stansiyasi sxemasiga o’xshash bo’ladi.
Organik yoqilg’i zahiralarining tez kamayishi, shuningdek issiqlik elektr stansiyalarining atrof-muhitga salbiy ta’sirini hisobga olib elektr energiyasini olishni qayta tiklanuvchan elektr manbalaridan (QTEM) foydalanish asosidagi texnik va iqtisodiy echimlarini qoniqarli izlash amalga oshirilmoqda.
Ko‟mir sanoati. Bu sanoat tarkibida bir nechta ko’mir koni mavjud. Ulardagi ko’mir zaxirasi 2 mlrd tonnani tashkil etadi. Dastlabki ko’mir Angren konidan 1950yillarda qazib olindi. Ko’mir koni yer sirtiga yaqin joylashgan. Unda ko’mirning 9/10 qismini ochiq usulda qazib olinmoqda.
Ochiq usulda har bir shaxtyorning qazib oladigan ko’miri shaxta usulida qazib olinadigandan 6 barobar unumli bo’ladi. Shu bilan birga, karyer (havza) qancha katta bo’lsa, xarajat shuncha kam bo’ladi. Angren ko’miri sifati past - qo’ng’ir ko’mirdir.
Shunday bo’lsa-da, O’zbekistondagi boshqa ko’mir konlaridagiga nisbatan ko’mir zaxirasi katta hamda iste’molchiga yaqin va yuza joylashganligidan ko’mir qazib chiqarish jadal o’sdi. Ko’mirning asosiy qismi kon yaqinidagi GRESda ishlatiladi. Bir qismi esa yer ostida gazga aylantiriladi.
Ko’mir tarkibida nodir va tarqoq elementlar hamda ko’plab gilmoya uchraydi, bir yo’la ulardan foydalanish esa konning samaradorligini yana ham oshiradi. Biroq ko’mir ochiq usulda qazib olinishi oqibatida katta-katta yer maydonlarini kon chiqindilari band qilib, tutun va qurumdan qishloq xo’jaligi jiddiy zarar ko’rmoqda.
B unday noxush holatning chorasi sifatida ko’mir sanoatidan zavol ko’rgan maydonlar rekultivatsiya qilinmoqda, ya’ni qayta tiklanmoqda, shaxtalar chiqindisidan vujudga kelgan tepaliklarni o’simliklar bilan qoplash, ko’mirni quvurlar orqali tashish choralari ko’rilmoqda.
Surxondaryo viloyatining Sariosiyo tumanida 1950-yili Sharg’un ko’mir koni ishga tushirilgan. Kondagi ko’mir yuqori sifatli bo’lib, shaxta usulida qazib olinadi. Ko’mirning maydasi qazib olingan joyda briket qilinadi.
Briket - ko`mir kukunini bosim ostida yoki yopishqoq moddaga aralashtirib zoldir shakliga keltirilgan mahsulot.
Ko’mir tog’lar osha uzunligi 17 km dan ortiq osma sim yo’l vositasida temiryo’lga yetkazib beriladi. Angren, Sharg’un va Boysun konlaridan yiliga 2 mln tonnaga yaqin ko’mir qazib olinmoqda. Lekin bu miqdor O’zbekistonning ko’mirga bo’lgan ehtiyojini qondira olmaydi. Zero, metallurgiya, kimyo kabi sanoat tarmoqlarining rivojlanishi ko’mirga bo’lgan ehtiyojni oshirib yubormoqda.
Shunday qilib, O’zbekistonda ko’mirning asosiy zaxiralari Angren, Sharg’un va Boysun konlarida joylashganligini bilib oldik.
Ko’mir sanoatiga tegishli yana bir ma’lumotni bilib qo’ying. Mamlakatimizda qazib olinayotgan ko’mirning deyarli hammasi (97,4 foizi) qo’ng’ir ko’mir, qolgan qismi toshko’mirdir.
Mamlakatimizda ko’mir qazib olishning o’ziga xos yana bir xususiyati shundaki, uning 90-95 foizi ochiq usulda qazib olinadi.
Tabiiy gaz sanoati endigina shakllanayotgan (1961-yilda) yillarda Angren ko’mir konida yerosti gazogeneratorlarida ko’mirni yuqori bosimdagi havo oqimi yordamida gazga aylantiradigan «Yerostigaz» stansiyasi ishga tushirilgan edi. Shunday qilib yoqilg’ining arzon turlari - neft va gaz, shular barobarida, ochiq usulda qazib olinadigan ko’mirning ham ahamiyati ortib bormoqda.
Ko'mirdan foydalanishKo'mirdan foydalanish 2000 yildan ortiq vaqtdan beri ma'lum bo'lgan, ammo faqat o'rta asrlarda u issiqlik ishlab chiqarishda ishlatila boshlangan. Biroq, uning eng qizg'in ishlatilishi 18-asr oxirida sanoat inqilobi bilan yuzaga keldi.Sanoatlashtirishning asosiy dvigateli bo'lgan birinchi bug 'dvigatellari ko'mir energiyasiga asoslangan edi. Hozir uning o'rnini neft egallamoqda. Uni ishlatish asosan issiqlik elektr stantsiyalarida sodir bo'ladi, bu erda kimyoviy energiya elektr energiyasini olish uchun ishlatiladi.Elektr stansiyalarida ko'mir yoqiladi, u suvni isitadi, bug 'aylanadi va turbinani boshqarishga qodir. Turbinaning harakati generatorni harakatga keltiradi va keyinchalik mexanik energiya elektrga aylanadi.Ko'mir, qo'shimcha ravishda, temir va po'lat ishlab chiqarishda, shuningdek, kimyo sanoatida muhim tarkibiy qism hisoblanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. Fedorov A.A. Kameneva V.V. Osnovi elektrosnabjeniya promishlennix predpriyatiy. M.: Energoatlmizdat 1984

   
   

2. Yermilov A.A. Osnovi elektrosnabjeniya promishlennix predpriyatiy. M.: Energoatomizdat,1983

   
   

3. Gladilin L.V. Osnovi elektrosnabjeniya gornix predpriyatiy. M.: Nedra, 1980

   
   

4. Konavalova L.L., Rojkova L.D. Elektrosnabjeniya promishlannix predpriyatiy i ustanovok. M.: Energoatomizdat, 1989

   
   

5. Pravila ustroystva elektroustanovok. M.: Energoatomizdat, 1985

   
   

6. Spravochnik po elektrosnabjeniyu i elektroobrudovaniyu. T.1 i 2. M.: Energoatomizdat, 1986, 1987

   
   

7. Nasritdinov Sh.G. Kon elektrotexnikasi, III kism, Toshkent-1995.

   
   

Reja:

1. 
   Ko’mir qazib olish
   
2. 
   Ko’mir energiyasi zaxirasi
   
3. 
   Ko’mir sanoati eksport va emport