Kompetentlikning rivojlantirish texnologiyalari technologies

---

TARBIYACHILARDA 
KASBIY 
KOMPETENTLIKNING 
RIVOJLANTIRISH TEXNOLOGIYALARI 

TECHNOLOGIES 
OF 
DEVELOPMENT 
OF 
PROFESSIONAL 
COMPETENCE IN TEACHERS 
 
ТЕХНОЛОГИИ 
РАЗВИТИЯ 
ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ 
КОМПЕТЕНТНОСТИ УЧИТЕЛЕЙ 
 
Zomin tumani 11-MTT tarbiyachisi M.Nuraliyeva 
 
Annotatsiya: ushbu maqolada MTT tarbiyachilarining kasbiy mahoratlari, 
mashg’ulotlarni tashkil etish uchun qanday sharoitlar yaratishlari, faoliyatlarni o’tkazish 
metodlari va texnologiyalari haqida ma’lumotlar berilgan.
Kalit so‘zlar: kasbiy mahorat, pedagogik texnika, pedagogik muloqot, pedagogik 
nazokat, pedagogik qobiliyat, pedagogik ijod.
Annotation: This article provides information about the professional skills of 
Organisation of Preschool education teachers, ways to create conditions for organizing 
training, methods and technologies of activity.
Key words: professionalism, pedagogical technique, pedagogical communication, 
pedagogical delicacy, pedagogical skill, pedagogical creativity.
Аннотация: 
В 
данной 
статье 
представлена 
информация 
о 
профессиональных навыках педагогов организация дошкольного образования, 
способах создания условий для организации обучения, методах и технологиях 
деятельности.  
Ключевые 
слова: 
профессионализм, 
педагогическая 
техника, 
педагогическое общение, педагогическая деликатность, педагогическое умение, 
педагогическое творчество.
Tarbiyachi kasbi sharafli, lekin juda murakkab kasb. Yaxshi kasb egasi bo’lish 
uchun pedagogik nazariyani egallashning o’zigina yetarli emas. Chunki pedagogik 

---

nazariyada bolalarni o’qitish va tarbiyalash haqida umumiy qonun qoidalar, 
umumlashtirilgan uslubiy g’oyalar bayon etiladi, yosh individual xususiyatlarini e‘tiborga 
olish ta‘kidlanadi.
“Kompetentlik” tushunchasining mohiyati. Bozor munosabatlari sharoitida mehnat 
bozorida ustuvor o‘rin egallagan kuchli raqobatga bardoshli bo‘lish har bir mutaxassisdan 
kasbiy kompetentlikka ega bo‘lish, uni izchil ravishda oshirib borishni taqozo etmoqda. 
Xo‘sh, kompetentlik nima? Kasbiy kompetentlik negizida qanday sifatlar aks etadi? 
Pedagog o‘zida qanday kompetentlik sifatlarini yorita olishi zarur. Ayni o‘rinda shu va 
shunga yondosh g‘oyalar yuzasidan so‘z yuritiladi. 
Inglizcha “competence” tushunchasi lug’aviy jihatdan bevosita“qobiliyat” 
ma’nosini ifodalaydi. Mazmunan esa “faoliyatda nazariy bilimlardan samarali foydalanish, 
yuqori darajadagi kasbiy malaka, mahorat va iqtidorini namoyon eta olish”ni yoritishga 
xizmat qiladi. 
“Kompetentlik” tushunchasi ta’lim sohasiga psixologlarning ilmiy izlanishlari 
natijasida kirib kelgan. Psixologik nuqtai nazardan kompetentlik “noan’anaviy vaziyatlar, 
kutilmagan hollarda mutaxassisning o‘zini qanday tutishi, muloqotga kirishishi, raqiblar 
bilan o‘zaro munosabatlarda yangi yo‘l tutishi, noaniq vazifalarni bajarishda, ziddiyatlarga 
to‘la ma’lumotlardan foydalanishda, izchil rivojlanib boruvchi va murakkab jarayonlarda 
harakatlanish rejasiga egalik”ni anglatadi. 
Kasbiy kompetentlik mutaxassis tomonidan alohida bilim, malakalarning 
egallanishini emas, balki har bir mustaqil yo‘nalish bo‘yicha integrativ bilimlar va 
harakatlarning o‘zlashtirilishini nazarda tutadi. 
Shuningdek
, kompetensiya mutaxassislik 
bilimlarini doimo boyitib borishni, yangi axborotlarni o‘rganishni, muhim ijtimoiy 
talablarni anglay olishni, yangi ma’lumotlarni izlab topish, ularni qayta ishlash va o‘z 
faoliyatida qo‘llay bilishni taqozo etadi. 
Kasbiy kompetentlik quyidagi holatlarda yaqqol namoyon bo‘ladi: Quyida kasbiy 
kompetentlik negizida aks etuvchi sifatlarning mohiyati qisqacha yoritiladi 1. Ijtimoiy 

---

kompetentlik – ijtimoiy munosabatlarda faollik ko‘rsatish ko‘nikma, malakalariga egalik, 
kasbiy faoliyatda sub’ektlar bilan muloqotga kirisha olish. 
2. Maxsus kompetentlik – kasbiy-pedagogik faoliyatni tashkil etishga tayyorlanish, 
kasbiy-pedagogik vazifalarni oqilona hal qilish, faoliyati natijalarini real baholash, BKMni 
izchil rivojlantirib borish bo‘lib, ushbu kompetentlik negizida innovatsion va 
kommunikativ kompetentlik ko‘zga tashlanadi. Ular o‘zida quyidagi mazmunni 
ifodalaydi: 
1) psixologik kompetentlik – pedagogik jarayonda sog‘lom psixologik muhitni 
yarata olish, talabalar va ta’lim jarayonining boshqa ishtirokchilari bilan ijobiy muloqotni 
tashkil etish, turli salbiy psixologik ziddiyatlarni o‘z vaqtida anglay olish va bartaraf eta 
olish; 
2) metodik kompetentlik – pedagogik jarayonni metodik jihatdan oqilona tashkil 
etish, ta’lim yoki tarbiyaviy faoliyat shakllarini to‘g‘ri belgilash, metod va 
vositalarni 
maqsadga muvofiq tanlay olish
, metodlarni samarali qo‘llay olish, vositalarni 
muvaffaqiyatli qo‘llash; 
3) informatsion kompetentlik – axborot muhitida zarur, muhim, kerakli, foydali 
ma’lumotlarni izlash, yig‘ish, saralash, qayta ishlash va ulardan maqsadli, o‘rinli, samarali 
foydalanish; 
4) kreativ kompetentlik – pedagogik faoliyatga nisbatan tanqidiy va ijodiy 
yondashish, o‘zining ijodkorlik malakalariga egaligini namoyish eta olish; 
5) innovatsion kompetentlik – pedagogik jarayonni takomillashtirish, ta’lim sifatini 
yaxshilash, tarbiya jarayonining samaradorligini oshirishga doir yangi g‘oyalarni ilgari 
surish, ularni amaliyotga muvaffaqiyatli tatbiq etish; 
6) kommunikativ kompetentlik – ta’lim jarayonining barcha ishtirokchilari, 
jumladan, talabalar bilan samimiy muloqotda bo‘lish, 
ularni tinglay bilish
, ularga ijobiy 
ta’sir ko‘rsata olish. 3. Shaxsiy kompetentlik – izchil ravishda kasbiy o‘sishga erishish, 

---

malaka darajasini oshirib borish, kasbiy faoliyatda o‘z ichki imkoniyatlarini namoyon 
qilish. 
4. Texnologik kompetentlik – kasbiy-pedagogik BKMni boyitadigan ilg‘or 
texnologiyalarni o‘zlashtirish, zamonaviy vosita, texnika va texnologiyalardan foydalana 
olish. 
5. Ektremal kompetentlik – favqulotda vaziyatlar (tabiiy ofatlar, texnologik jarayon 
ishdan chiqqan)da, pedagogik nizolar yuzaga kelganda oqilona qaror qabul qilish, to‘g‘ri 
harakatlanish malakasiga egalik. 
Pedagog olimlarning ishlarida kompetentlikni pedagogik nuqtai nazardan yanada 
kengroq va sinchiklab o‘rganish imkonini beradigan turli jihatlari va tarkibiy qismlari 
ajratib olingan va o‘rganib chiqilgan. 
S.E. Shishov tomonidan kompetentlikning quyidagi ta’riflari keltirilgan: 
-o‘qish o‘rganish tufayli egallangan bilimlar, tajriba, qadriyatlar va moyilliklarga 
asoslangan umumiy layoqatlilik;bilim va vaziyatlar o‘rtasidagi aloqani o‘rnata bilish 
qobiliyati, muammoga mos keladigan hal etish yo‘lini topish (kompetentlik deb aytish 
uchun birorbir vaziyatda namoyon etiladigan taqdirdagina joiz bo‘ladi, namoyon etilmagan 
kompetentlik – kompetentlik emas, yashirin imkoniyatlar bo‘lib qolsa ham katta gap). 
Maktabgacha ta‘lim hayoti kichik pedagogik jarayon bo’lib, turli xil pedagogik 
nazariyaga mos kelmaydigan vaziyatlar uchrab turadi. Bu esa pedagogdan keng 
bilimdonlikni, puxta amaliy tayyorgarlikni, yuksak pedagogik mahorat va ijodkorlikni 
talab qiladi. Har bir pedagog-tarbiyachi :
- 
pedagogik faoliyatga qobiliyatli, ijodkor, ishbilarmon;milliy madaniyat va 
umuminsoniy qadriyatlarni, barkamol;
- 
O’zbekistonning mustaqil davlat sifatida taraqqiy etishiga ishonadigan, 
vatanparvarlik burchini to’g’ri anglagan, e‘tiqodli fuqaro; ixtisosga doir bilimlarni, 

---

psixologik, pedagogik bilim va mahoratni, shuningdek nazariy ilmlarni muqammal 
egallagan;
- 
pedagoglik kasbini va bolalarni yaxshi ko’radigan, har bir bola ulg’ayib, 
yaxshi inson bo’lishiga chin ko’ngildan ishonadigan, ularning shaxs sifatida rivojlanib, 
inson sifatida kamol topishiga ko’maklashadigan;
- 
erkin va ijodiy fikrlay oladigan, talabchan, adolatli, odobli bo’lmog’i darkor.
Davlatimizning maktabgacha ta‘lim tizimiga qo’yayotgan vazifalarni bajarish 
ko’p jihatdan pedagog-tarbiyachiga bog’liq. Hozirgi kunda ta‘lim- tarbiyadan ko’zda 
tutilayotgan maqsadlar:
- 
tarbiyalanuvchilarning xilma-xil faoliyatini uyushtirish, ularni bilimli, 
odobli, e‘tiqodli, mehnatsevar, erkin fikrli, ongli barkamol inson qilib o’stirish pedagog-
tarbiyachilar zimmasiga yuklatilgan pedagogik mahoratning nazariymetodologik asoslari 
bilan qurollantirish;
- 
pedagogik mahoratning pedagogik texnika, pedagogik muloqot, pedagogik 
nazokat, pedagogik qobiliyat kabi tarkibiy qismlari haqidagi malakalarni yechish; 
pedagogik mahoratni mustaqil shakllantirish ko’nikmalarini hosil qilish;
- 
egallangan pedagogik-psixologik bilimlar asosida shaxsiy pedagogik 
mahoratni yaratish malakalarini hosil qilishdan iborat.
Avvalo tarbiyachining kasbiy mahoratiga ta‘rif beraylik. tarbiyachining kasbiy 
mahorat - bu ma‘lum shaxsiy (bolalarni sevishi, mehribonligi, hayrixohligi va h.k) va 
kasbiy (bilimdonligi, javobgarlikni his qilishi, ijodkorligi eruditsiyasi va
h.k.) fazilatlarining yig’indisi hisoblanib, u pedagogik-psixologik, usuliy 
tayyorgarligida, bolalarni tarbiyalashning optimal yo’llarini izlab topishida namoyon 
bo’ladi. Shuning uchun tarbiyachining kasbiy mahorat, bilimdonligi, zukkoligi, 
ijodkorligi bilan birga shaxsiy sifatlarni ham takomillashtirishni ham taqozo qiladi.
Murabbiy faoliyat mahoratini qanday fazilatlar belgilaydi? Mohir pedagog avvalo 
mafkuraviy tayyorgarlikka ega bo’lishi lozim. Bu deganimiz milliy qadriyatlar, urf-
odatlar, an‘analarni bo’lishi va ularni bolalar ongiga yetkazib, tarbiyalanuvchilarni ota-
bobolarimiz yaratgan boy merosga hurmatini tarbiyalay olishi kerak. Buning uchun 

---

avvalo murabbiyning o’zi milliy qadriyatlarning mohiyat mazmunini chuqur anglashi, 
ularga hurmat, e‘tiqodi bo’lishi darkor.
Ijtimoiy hayot qonunlarini aniq tushunish, milliy-ahloqiy qadriyat, mafkura 
mazmunini anglash tarbiyalanuvchilarda bobolar, ajdodlar ruhiga hurmatni, ilmiy 
dunyoqarash asoslarini tarbiyalash uchun muhim ahamiyat kasb etadi.
Faoliyatlar kishini o’ziga duch kelgan hodisalarni tahlil qilish va umumlashtirish 
tajribasi bilan boyitiladi. Pedagogik malaka bu egallangan bilim va ko’nikmalarni
faoliyatning ma‘lum turini egallab olish, yaxshi bajara olish qobiliyatidir. Bu fahm-
farosat va bilimlarning chinakam ilmiyligi, tarbiyadagi qiyinchiliklarning engishga
qodir bo’lgan nufuzli rahbarlik bolalarqalbining qandayligini his qilish mahorati,
ichki dunyosi nozik va zaif bo’lgan bola shaxsiga mohirlik bilan avaylab
yondashish, donolik va ijodiy dadillik, ilmiy tahlil, xayol va fantaziyaga bo’lgan 
qobiliyat mujassamdir.
Shuni alohida qayd qilib o’tmoq zarurki, pedagoglik kasbi murakkab va 
ma‘suliyatli kasbdir. Ushbu kasbning sharafliligi va murakkabligi shu bilan belgilanadiki, 
u doimo ongning yagona sohibi bo’lgan inson bilan muloqotda bo’ladi. Ongli va tirik 
jonzot esa aqliy, ruhiy, hamda jismoniy jihatdan doimo rivojlanishda bo’ladi. Shuning 
uchun, ham doimo muloqotda bo’lganda, unga ta‘sir ko’rsatish uchun muntazam
ravishda psixologiya, tarbiya nazariyasi kabi fanlarni mukammal o’rganib, o’z kasbiy 
mahorati ustida muttasil ish olib borishi kerak. Bu tarbiyachilarda pedagogik – 
psixologik va metodik tayyorgarlikni ta‘minlaydi. Pedagogik mahorat - pedagogik 
jarayonda tarkib topadi. Pedagogik jarayon esa kasbiy va shaxsiy tayyorgarlikni yo’lga
qo’yib, bo’lajak mutaxassisni mehnatga, hayotga tayyorlash uchun davlat, jamiyat, millat 
va kelajak avlod oldida javob beradigan mutaxassislarni tayyorlashga xizmat qiladi. 
Suning uchun pedagog shaxsiy va kasbiy fazilatlar egasi bo’lishi lozim. Pedagogning
shaxsiy fazilatlari sirasiga iymon–e‘tiqodi, dunyoqarashi, ijtimoiy ehtiyoj va faolligi,
odob–axloqi, fuqarolik burchlarini hi qilishi, ma‘naviyati, dilkashligi talabchanligi
qat‘iyligi va maqsadga intilishi, insonparvarligi, huquqiy bilimdonligi va hokazolar 
kiradi Bular pedagoglarda kasbiy xususiyatlarni o’zida tarbiyalab borishga 
ko’maklashadi.

---

Yuqorida qayd etib o’tilgan va pedagogik mahoratga berilgan ta‘rif, hamda -
tarbiyachining professiogrammasi xususiyatlari va pedagoglarga qo’yiladigan ijtimoiy–
iqtisodiy, siyosiy-madaniy talablardan keli chiqib pedagogika nazariyasi pedagogik
mahoratni quyidagi asosiy komponent (tarkibiy qism)lardan iborat bo’lishi lozimligini 
ifodalaydi:
- 
pedagogik muomala;
- 
pedagogik texnika;
- 
pedagogik qobiliyat;
- 
pedagogik madaniyat; -
- 
pedagogik nazokat; 
- 
pedagogik ijod.
Bularning barchasi xususiy mohiyat-mazmun kasb etsada, ular yaxlit holda-
tarbiyachi (pedagog)ning kasbiy malakalarining mazmunini ifodalaydi.Zero, pedagogik
texnika–o’qitish, ta‘sir ko’rsatish, ta‘lim tarbiya oluvchilarga o’z his-tuyg’ulari,
bilimlari, axloqiy fazilatlarini o’zatish texnologiyasini ifodalasa, pedagogik muomala–
kasbiy faolligining bir ko’rinishi bo’lib, ta‘lim-tarbiyada shu jarayon
ishtirokchilarining o’zaro ta‘sir va hamkorligini aks ettiradi.
Pedagogik mahorat tizimida pedagogik nazokat (takt)–pedagogning pedagogik 
maqsadga muvofiq, foydali, qimmatli harakatlarining o’lchovi, me‘yori va ta‘sir 
vositasining chegarasi sifatida xarakterlanadi. Pedagogik mahoratning qayd qilingan 
tarkibiy qismlari pedagogning kasbiy xususiyatlarini boyitadi va uni mohirlik sari
yetaklaydi va tarbiyachida pedagogik mahorat malakalarining tarkib topishiga yordam 
beradi. Ammo, o’z kasbining mohir ustozi bo’lish uchun faqatgina ularga tayanib, ish
tutish kutilgan natijani bermasligi mumkin. Buning uchun muntazam ravishda
pedagogik fikrlash, pedagogik o’ylash, pedagogik ish tutish lozim bo’ladi. Bu
deganimiz, o’z faoliyatini pedagogik hodisalarni, vaziyatlarni tahlil qilish, ularning
har bir bog’lanish joylarini anglashga intilish, kunlik natijalarni mustaqil ravishda tahlil 
qilishi va yangi ta‘lim-tarbiyaga doir g’oyalarni avvalgilari bilan taqqoslay olishga
odatlanishi ham lozim bo’ladi. Asosiy pedagogik-psixologik muammolarni topa olish

---

ularni hal etishning eng qulay yo’llarini topish ustida o’ylash ham kerak Pedagogning 
kasbiy pedagogik tayyorgarligi shartli ravishda quyidagi yo’nalishlarda olib boriladi:
1) pedagogning shaxsiy fazilatlar bo’yicha tayyorgarligi; 2) 
pedagogning ruhiy - psixologik tayyorgarligi;
3) 
pedagogning ijtimoiy-pedagogik va ilmiy-nazariy jihatdan tayyorgarligi;
4) 
pedagogning maxsus va ixtisoslikka oid uslubiy bilimlarni egallab borishi.
Mashg‘ulotlarni puxta o‘tkazishda esa quyidagi asosiy shart – sharoitlar bo’lmog’i 
muhimdir:
- 
tarbiyachi bolalarni ilmiy psixologik pedagogik taraqqiyoti xususiyatlarining 
asoslarini qonuniyatlarini bilish.
- 
bolalarni matematik tasavvurlariga uning taraqqiyotidagi -
ilmiy 
sistemani bilish.
- 
har bir yosh guruhidagi elementar matematika tasavvurlarini o‘rgatish 
dasturini ya‘ni ish mazmunini bilish.
- 
bolalarni o‘rgatish metodik usullarini egallash, ya‘ni ishni qanday olib borish.
- 
o‘rgatish dastur materialini egallash faqat maxsus mashg‘ulotdagina amalga 
oshirilishini bilish.
- 
har bir mashg‘ulotda son-sanoq faoliyati bilan birgalikda boshqa matematik 
tushunchalari:
- 
kattalik, shakl, tevarak atrof, vaqt tushunchasini rejalashtirishni bilish.
- 
mashg‘ulotlar didaktik prinsip asosida tuzilishini bilish.
- 
mashg‘ulotlarda turli analizatorlardan keng foydalanish.
- 
ko‘rgazmali materiallardan keng foydalanish eng asosiy shart sharoitlardan 
biri ekanligini bilish har bir bolaning tarqatiluvchi material ishlashi vahar bir 
mashg‘ulotning asosiy sharti ekanligini bilish kerak.
Shunday ekan, maktabgacha ta‘lim tashkiloti tarbiyaghisi maktabgacha yoshdagi 
bolalarni to’laqonli maktab ta‘limiga sifatli tayyorlash uchun avvalo o’zi barcha 
yuqoridagi aytib o’tilgan fazilatlarga, qobiliyatlarga, pedagogik-psixologik mahoratga, 
mashg’ulotlarni tashkil etish shart-sharoitlarini bilib, to’g’ri olib borish, texnologiyalarni 
to’g’ri qo’llay olish malakalariga ega bo ‘lishi kerak.

---