Kompyuter lingvistikasi

to’g’ri bo’lsa, tavtologiya hisoblanadi. 
Masalan, 
1
1
VA
A
¬
formulasi tavtalogiya hisoblanadi. Matematik mantiqning asosiy maqsadi 
tavtalogiyalarni ajratish metodlarini ishlab chiqishdir. 
Formal nazariyalar ramkasida bu masala quyidagicha printsipial echimga ega: berilgan 
formula jadval yaratiladi. 
Ushbu jadvalga asoslanib F natija formulasi tavtologiya ekanligi yoki emasligini bilib olish 
mumkin bo’ladi. Bunday yondashuv katta n uchun jadvalning ko’p joy olishi tufayli noeffektiv 
hisoblanadi. 
Masalani yana ham effektiv usulda matematik mantiqning yangi darajasi (bosqichi) 
ramkasida, yani mulohazalarni hisoblashning aksiomatik nazariyalarida echish mumkin. Har bir 
nazariya o’zining predmet sohasiga ega va o’z predmetining xususiyatlarini o’rganishga 
yo’naltirilgan bo’ladi. Predmetlarni o’rganish sog’lom tafakkur vositasida amalga oshiriladi. 
Sog’lom fikrlash nazariyasi (mulohazalarni hisoblash) va uning formal hamda aksiomatik 
ifodalanishlari oldingi maruzalarda bayon qilishdi gap. 
Mazkur maruzada ingliz tili grammatikasining aksiomatik nazariyasi bayoniga asoslanamiz. 
Xuddi shu qolipda (tilning o’z xususiyatlari hisobga olishgan holda) o’zbek, rus va boshqa tillar 
grammatikasining aksiomatik nazariyalari ham tavsiflanish mumkin. Bizning nazariyamizning 
predmeti ingliz tilidagi gaplardir (yani ixtiyoriy so’zlarning ketma-ketligi). Teorema sifatida ingliz 
tilida to’g’ri hisoblangan gap konstruktsiyalari ko’rib chiqiladi. 
Đngliz tili aksiomatik nazariyasining punktlarini keltiramiz: 
1.1.
Aksiomatik nazariyaning simvollari: til harflari, tinish belgilari va mantiqiy 
operatsiyalarning belgilari. 
2.2.
Aksiomatik nazariyaning formulalari: (ingliz tilidagi so’zlar), ular maxsus 
kengaytirilgan lug’atda keltiriladi. 
3.3.
Đngliz tili aksiomalari: (gaplarning dastlabki to’g’ri konstruktsiyalari). 
A1 egaQkesQto’ldQhol (kengaytirilgan tasdiq gap kostruktsiyasi) Modther bought milk 
yesterday. 
4.
Keltirib chiqarish qoidalari (berilgan konstruktsiyalardan yangi gap konstruktsiyalarini 
hosil qilish qoidalari): 
G-ingliz tilidagi muayyan bir gap 
K Ch Q -keltirib chiqarish qoidalari 
(
)
(
)
щ
т
к
э
Г
щ
т
к
э
Г
,
,
,
|
,
,
,
,
1
−
+
yani G gapidan yangi 
1
Г  (kengaytirilmagan gap) hosil 
bo’ladi (unda gapning ikkinchi darajali bo’laklari tushurib qoldirilgan). 
G : The car stopped at the gate. 
1
Г  : The car stopped. 

---

18 
2-.
(
)
(
)
'
,
'
,
'
,
'
|
,
,
,
,
2
щ
m
к
э
Г
щ
т
к
э
Г
−
+
. Bunda G gapidan
2
Г  aniqlovchili (yani har bir 
gap bo’lagining o’z aniqlovchisi mavjud bo’ladi) gap hosil bo’ladi. 
G : The car stopped at the gate. 
2
Г  : The blue car stopped at the gate. 
3-
(
)
(
)
щ
m
к
э
ф
грфм
Г
щ
т
к
э
Г
,
,
,
.,
.
|
,
,
,
,
3
−
+
. 
Bunda G gapidagi grammatik fe’lni eganing oldiga ko’chirish yo’li bilan 
3
Г  (umumiy 
so’roq gap) hosil qilinadi. 
G 
3
Г  
4-. 
(
)
(
)
щ
т
к
э
фб
грам
с
Г
щ
т
к
э
Г
,
,
,
.
|
,
,
,
4
−
Bunda G gapiga so’roq so’zini ega oldiga qo’shish orqali 
4
Г  maxsus manosiga ega gap hosil 
qilinadi: 
G 
4
Г  
5-. G (e, k, t, h) 
−
|
G
5
(s, k, t, h) 
Bunda G gapidagi egani o’ho, o’hat kabi so’roq so’zlariga almashtirish orqali G
5
maxsus 
so’roq manoli gap hosil qilinadi, so’roq egasi beriladi. 
G 
G
5
6-. G (e, k, t, h) 
−
|
G
6
(e, gram.f, not, k, m, h). 
Bunda G gapidagi kesimga not yuklamasini qo’shish orqali G
6
inkor manoli gap hosil 
qilinadi: 
G: G: 
G
6
: G
6
:
7-. G1, G2 
−
|
G
7
(bog’lamga qo’shma gap G
2
). 
Bunda G
7
(bog’langan qo’shma gap) G1 va G2 gaplarining bog’lovchi so’z orqali 
bog’lanishidan hosil qilinadi. 
G1 
G2 
8-. G1, G2 
−
|
G
8
G1 (e, k, t, h), G2 (e, k, t, h). 
Bunda G1 va G2 gaplaridan so’z qo’shim hisobiga G
8
shart manoli gapi hosil qilinadi, yani 
1-gapning egasi oldidan so’z qo’shish orqali. 
G1 
G2 
G8 

---

19 
9-. G1, G2 
−
|
G
9
(G1 (BQ, e, k, t, h), G2 (e, k, t, h)). 
Bunda G1 va G2 gaplaridan orqali G
9
ergash gapli qo’shma gap hosil qilinadi. 
G1 
G2 
G9 
10-. G1, G2 
−
|
G
10
(G1 (e, k, t, h), BQ G2 (k,t,h)). 
Bunda G1 va G2 gaplaridan G2 gapidagi egani bog’lovchi so’zga almashtirish orqali G
10
ergash gapli qo’shma gap hosil qilinadi: 
G1 
G2 
G10 
5-Teorema (keltirilgan aksiomalarini qo’llagan holda hosil qilinishi mumkin bo’lgan gap 
konstruktsiyalari). 
Quyida ingliz tilidagi barcha asosiy gap konstruktsiyalari ko’rib chiqilgan model ramkasida 
teoremalar sifatida olinishi mumkinligini ko’rib chiqamiz. 
Đngliz tilidagi asosiy konstruktsiyalarni tavsiflovchi teoremalarga keltiramiz: 
1-teorema. G (e, k, t, h) 
−
|
G
11
(gram.f., e, not, k, tb h) gapi (G
11
–umumiy so’roq-inkor gap) 
G: 
G
11
Đsboti: A1 aksiomasini olamiz. Unga 5-XQ ni tatbiq qilamiz: Hosil qilingan formulaga 3-HQ 
ni tatbiq etamiz Shu tarzda G
11
tipidagi gapni hosil qilamiz. 
2-teorema. 
G (e, t, h, q) 
−
|
G
12
(s, e, t, h, k
2
) gapi. (G
12 
– maxsus so’roq-inkor gap). 
G: 
G
12
: 
Đsboti: A1 aksiomasini olamiz. Unga 4-HQ ni tatbiq qilamiz. Hosil qilingan formulaga 5-HQ 
ni qo’llaymiz. Shu tariqa G
12
tipidagi gapga ega bo’lamiz. 
3-teorema. 
G1 (e, t, h, k), G2 (e, t, h, k), G3 (e, t, h, k) 
−
|
G
13
(s, e, t, h, k) gapi. (G
13
bog’langan qo’shma 
gap). 
G1 
G2 
G3 
G13 
Đsboti: G2 va G3 gaplarini olib, ularga 8-XQ ni qo’llaymiz. Hosil qilingan gapga va G1 gapiga 
10-XQ ni tatbiq qilamiz. Natijada, G
13
tipidagi gapga ega bo’lamiz. 

---

20 
Shu tarzda teorema sifatida ingliz tilidagi gaplarning boshqa konstruktsiyalarini ham hosil 
qilish mumkin.