Konchilik korxonalarida qo’llanilayotgan avtomatlashtirish sxemalari

Konchilik korxonalarida qo’llanilayotgan avtomatlashtirish sxemalari

Sanoat korxonalarining elektr ta’minoti sxemasi shartli ravishda ichki elektr ta'minot va tashqi elektr ta'minot sxemalariga boMinadi. Taqsimlash yoki mahalliy elektr tarmoqlariga sanoat korxonalarining tashqi elektr ta’minoti sxemasi sifatida qaraladi. Sanoat korxonasi quriladigan joy maMurn boMgandan keyin uning tashqi ta’minot sxemasi tanlanadi. Tashqi elektr ta'minot sxemalarining uch ko‘rinishi mavjud: 1. Korxona hududida 35/6 yoki 35/10 kVli pasaytiruvchi podstansiya qurish va korxonaning ichki hududida elektr 94 www.ziyouz.com kutubxonasi 1 — nasoslar, 2 — 2- sex, 3 — 3- sex, 4 —kompressorlar, 5— m a’muriy bino, 6— asosiy ishlab chiqarish binosi, 7 — elektr tarm og'iga qarashli podstansiya. energiyasini sexlar va bo'limlarga 6 yoki 10 kV li kuchlanishda taqsimlash. 2. Korxona hududida 6 yoki 10 kV li taqsimlash uskunasini qurish, sexlar va bo‘linmalarga elektr energiyasini 6 yoki 10 kV li kuchlanishda uzatish. 3. Tarmoq 35/6 yoki 35/10 kV li pasaytiruvchi podstansiyadan kabel EULni bevosita sex 6/0,4 yoki 10/0,4 kV li pasaytiruvchi podstansiyalar bilan bog‘lash. Ana shu elektr ta'minot sxemasini ko‘rib chiqamiz. Faraz qilaylik, 8.5- rasmda sanoat korxonasi va tarmoq podstansiyasi, ya’ni elektr tarmoqlar boshqarmasiga qarashli 35/10 yoki 35/6 kV kuchlanishli podstansiya berilgan. Korxonaning elektr ta’minoti tizimini (ETT) loyihalashtirish kerak. Har bir sex yoki boMinma va butun korxonaning elektr yuklamasi (nagruzkasi) jadvaldan aniqlanadi. Loyihalashtirishning birinchi bosqichida tashqi elektr ta’minoti tanlanadi. Yuqorida ko‘rsatganimizdek, bu masala uch variantda yechilishi mumkin. Shuni hisobga olish kerakki, transformatorlarning isrofi uning pasport kattaliklariga bog‘- liq bo‘lsa, havo yoki kabel EULning isrofi uning masofasiga va kuchlanishiga bog‘liq: a ," e u l 95 www.ziyouz.com kutubxonasi Faraz qilaylik, tarmoq podstansiyadan BPPgacha birinchi variant sifatida 35 kV li EUL, ikkinchi variantda 10 kV li EUL qurishni mo‘ljallasak, birinchi variantda ikkinchi variantga nisbatan isrof keskin kamayadi, chunki yuqoridagi formula maxrajida IP-H = 352= 1225, ikkinchi variant maxrajida LPh = 102= 100. Demak, isrof 1,225 marotaba kam boMadi. Lekin kapital xarajat ko'payadi, chunki 35 kV li EUL transformatorlari va kommutatsion apparatlari 10 kV liga nisbatan ancha qimmat. Shuning uchun tarmoq podstansiyasi va BPP orasidagi masofa, korxonaning umumiy quwati va hokazolami nazarga olib ikkala variant hisoblanadi hamda elektr tarmoqlarda texnik-iqtisodiy ko‘rsatkich!arni hisoblash asosida istalgan variant qabul qilinadi. Agar birinchi variant qabul qilinsa, yuklamalar markazida 35/0 yoki 36/6 kV li pasaytiruvchi podstansiya qurilishi lozim. Sex va bo‘linmalargacha kabel EUL 10 yoki 5 kV li bo‘ladi. Agar ikkinchi variant qabul qilinsa, korxonaning ichki sxemasi quyidagicha bo‘lishi mumkin: 1. Yuklanmalar markazida 10/0,4 yoki 6/0,4 kV li podstansiya quriladi. Barcha sex va bo‘limlar 0,4 kV kabel EUL orqali elektr bilan ta'minlanadi. Ushbu variant arzon bo‘lsa ham korxonaning ichki EULda isrof ancha katta bo‘ladi. 2. Yuklanmalar markazida 10 kV li taqsimlash uskunasi quriladi. Barcha sex va bo'limlar 10 yoki 6 kV li EUL orqali elektr bilan ta'minlanadi. Har ikki yoki uchta sex yoki bo‘linma uchun bitta 10/0,4 yoki 10/0,6 kV li podstansiya quriladi. Korxonaning ichki elektr ta’minotining kuchlanishidan 96 www.ziyouz.com kutubxonasi qat’i nazar BPP, taqsimlash uskunasi, sex va bo‘linmalar radial yoki magistral sxemada qurilishi mumkin. Radial sxema bo‘yicha barcha sex yoki bo‘linma podstansiyalari BPP yoki taqsimlash uskunasidan alohida kabel EULorqali elektrbilan ta'm inlanadi. Magistral sxemada sex yoki bo‘linm a podstansiyalari ketma-ket ulanadi. 8.6- rasmdaTPl, TP2, TP3, TP4 magistral sxema bo‘yicha elektr bilan ta ’minlash ko‘rsatilgan. TP5 magistral sxemani kiritish befoyda, chunki bu holda kabel EUL ning uzunligi oshadi. Vaholanki, magis7 — M. T. Turdiyev 97 www.ziyouz.com kutubxonasi tral sxemani qo‘llashdan asosiy maqsad korxonaning ichki elektr ta'minotida kabel EUL ning uzunligini iloji boricha kamaytirish, ya'ni tejashdir. Magistral sxema qo‘llanilganda butun elektr ta’minoti tarmoqlaming ishonchliligini kamaytirmasligi kerak. Shuning uchun iste’molchilar yuqori ishonchlilikni talab qilganda, elektr ta’minot tizimi 8.7- rasmda ko‘rsatilganday radial sxemada bajariladi. 8.8- rasmda elektr ta’minot tizimining magistral bir liniyali sxemasi ko‘rsatilgan. 8.4. Elektr ta'minoti tizimining texnikiqtisodiy ko‘rsatkichlari Hozirgi bozor iqtisodiyoti tobora rivojlanib borayotgan vaqtda iqtisodiy ko‘rsatkichlar katta ahamiyatga ega. Iqtisodiy ko‘rsatkichlami chuqur o‘rganish talab etiladi. Elektroenergetikada iqtisodiyotning asosiy ko‘rsatkichlari quyidagilar: 1. Kapital mablag', K bilan belgilanadi. Davlat va boshqa muassasalar, xorijiy banklar va shaxsiy mablag‘lar hisobidan shakllanuvchi mablag' bo‘lib, inshootlar, ya’ni elektr uzatish liniyalari, stansiya, podstansiya va boshqa elektroenergetika inshootlari qurilishiga sarflanadi. 2. 1 k W ■ soat elektr ene rgiyasining narxi, p bilan belgilanadi. 3. Elektr tarmoqdan yil davomida foydalanishning umumiy xarajatlari, /bilan belgilanadi. 4. Elektr energiyasi tannarxi, po bilan belgilanadi. 5. Ziyon. Elektr bilan ta ’minlash uzilganda sanoat korxonasi ko‘rgan ziyon, U bilan belgilanadi. 6. Elektr stansiya, EUL, podstansiyalar xarajatlarining sof daramad hisobidan qoplanadigan vaqt, TQ bilan belgilanadi. Elektr sistemaning kapital mablag'i uning tashkil qiluvchilari, ya’ni elektr stansiya, podstansiya, EUL ning kapital mablag‘laridan iborat. ^eksist ^el.st ~^~ ^p.st ~^~ ^EUL ~^~ ^taqs. uskun Ko‘pincha, taqsimlash uskunalari deganimizda elektr podstansiya tushuniladi. Lekin, ayrim hollarda taqsimlash uskunalari alohida quriladi. 98 www.ziyouz.com kutubxonasi Elektr sistema inshootlaridan yil davomida foydalanish xarajatlari (oKcruiyaTauHOHHbiM pacxojtH). Bu kattalik quyidagi tashkil qiluvchilardan iborat: / / = / / , + H2 + AH, bunda H{ — inshootdan foydalanishdagi xarajatlar, ya’ni joriy ta'mirlash va xizmatchilarning maoshi, H2 — renovasion xarajatlar, ya’ni fizika va ma’naviy jihatdan eskiigan uskunalarni almashtirish uchun sarflanadigan xarajatlar: Ht = a0 ■ K, bunda: a0 — maMumotnomalardan olinadigan koeffltsiyent, K — kapital mablag‘. Hali foydalansa bo‘ladigan, lekin texnik ko‘rsatkichlari iqtisodiy talablarga javob bermaydigan asbob-uskunalar ma'naviy eskirgan deyiladi. Fizik jihatdan eskirganlari foydalanib bo‘lmaydigan uskunalardir: H2=a, ■ K, bunda o, — ma'lumotnomalardan olinadigan koeffitsiyent. Elektr tarmoq isrofining qiymati: AH= AA ■ p,, bunda AA — elektr tarmoqda, ya’ni elektr uzatish liniyalarida va transformatorda isrof bo‘lgan elektr eneigiya miqdori, Pj — 1 kW • soat elektr energiyasi miqdori. Transformatorlarda va elektr uzatish liniyalaridagi elektr energiyasi isrofming ifodasini awalgi boblarda tahlil qilgan edik. Ikki va undan ortiq elektr tarmoq yoki sanoat korxonasining elektr ta’minot tizimini tuzish variantlari orasida, yuqorida ko‘rib chiqqan sxemalar asosida, eng arzoni quyidagi ifoda asosida topiladi: Z = E ■ K+ H + y , bunda: Z — barcha xarajatlaming keltirilgan qiymati, E = ——l o samaradorlik koeffitsiyenti. Bu koeffitsiyent sof daromad hisobidan kapital xarajatni qoplash vaqtiga teskari proporsionaldir. Agar T0 — 6 yil bo‘lsa, £ = — + = 0,12. Elektr M) tarmoqlaridan foydalanishda eng muhim narsa bu isrofni kamaytirishdir. 99 www.ziyouz.com kutubxonasi TX R O R ELEKTRONIKA VA ELEKTRON TUZILMALAR ASOSLARI 9.1. Umumiy tushunchalar Elektronika — gaz, qattiq jism, vakuum va boshqa muhitda elektromagnit maydon ta'siri natijasida hosil bo‘lgan elektr o‘tkazuvchanlikni o‘rganish va undan foydalanish masalalari bilan shug‘ullanuvchi fan sohasidir. Qaysi muhitda elektr o‘tkazuvchanlik hosil bo‘lishidan qat’i nazar, bu o‘tkazuvchanlik zaryadlangan zarrachalarning (elektron, ion va hokazo) harakati bilan bog'liq. Raqamli texnologiyalaming rivoji hozirgi zamon avtomatika va telemexanika, kosmik va harbiy texnika, hisoblash texnikasining rivoji, aynan elektronika fanining nazariy va amaliyotining misli ko'rilmagan darajadagi rivojlanganiga asoslangan. Ishonch bilan ta'kidlash mumkinki, yaqin yillarda mikroelektronika deb atalmish elektronika fani bir qismining rivojlanishi hayotning barcha sohalariga, sanoat ishlab chiqarishi, sotsial-ijtimoiy, uy-ro‘zg‘or, qurilish va hokazolarga katta ta'sir ko‘rsatadi. Elektronika fanining rivojlanishiga elektrovakuum asboblari asos bo‘ldi. Bu asboblar hozirgi vaqtda qo‘llanilmaydi. Lekin elektron asboblarning ishlash prinsipini aynan shu priborlar misolida ko‘rib chiqish maqsadga muvofiqdir. Elektron vakuum asbob ichiga ikki elektrod — anod va katod joylashtirilgan bo‘lib, havosi so‘rib olingan shisha idishcha(ballon)dan iborat.Uning ishlash prinsipini termoelektron emissiyasiga, ya'ni vakuumda qizdirilgan metalldan elektronlar uchib chiqishiga asoslangan. Elektrodlardan biri — katod elektr toki bilan qizdiriladi. Qarama-qarshi elektrod — anodni musbat ishorali qutbga ulasak, katoddan otilib chiqayotgan manfiy ishorali zaryadlangan zarrachalar — elektronlar anodga qarab yo'naladi. Demak, elektr toki hosil bo‘ladi. Anod manfiy qutbga ulansa tok o‘tmaydi. Bunday elektron asbob diod deb ataladi va uning asosiy xossasi tokni bir tomonlama o‘tkazishdir, ya’ni undan faqat ma'lum ishorali tok o‘tadi. Diodning sxemasi 9.1- rasm, a da, uning volt-amper xarakteristikasi 9.1- rasm, b da ko'rsatilgan. 100 www.ziyouz.com kutubxonasi a ) 9.1- rasm. b) 9.1- rasm, b da ko‘rinib turibdiki, anod va katod o‘rtasidagi kuchlanishni oshirgan sari zanjirdan o‘tadigan tok ko‘payadi va teskari ishorali kuchlanish bo'lganda tok kamayadi. Diodning asosiy xossasi mana shunda. Agar anod va katod o‘rtasiga yana bitta elektrod kiritsak, shu to‘r deb ataluvchi elektrodning katodga nisbatan kuchlanishi (potensiali) o‘zgartirilsa, elektronlar oqimini va demak, tokni ham o‘zgartirish mumkin. Bunday asbob triod deb atalgan. Bu asbob anod tokining kattaligini boshqaradigan asbobdir. 9.2- rasm, a da triodning sxemasi, 9.2- rasm, b da anod — to‘r bog‘lanuvchi egri chiziq ko‘rsatilgan. Diodning asosiy xususiyati tokni bir yo‘nalishda o‘tkazib beradi, dedik. Uning bu xususiyatidan ko‘pincha o‘zgaruvchan tokni o‘zgarmas tokka aylantirishda foydalaniladi. Triodlar esa elektr signalni, ya’ni axborot tashuvchi elektr kattalikni (signalni) kuchaytirishda qo‘llaniladi. Bu holda signal to‘r — katod kuchlanishi ko‘rinishda triodga ulanadi va bu axborot tashuvchi kattalik anod — katodga ulangan manba hisobiga kuchaytiriladi. Yarimo‘tkazgichli asboblarning xususiyatlari elektron asboblarnikiga o'xshash bo‘lgani uchun qator afzalliklarga ega. Hozirgi vaqtda elektron tuzilmalarda faqat shunday asboblar qoilaniladi. Yarim o'tkazgichli materiallar o'zlarining elektr o‘tkazuvchanligiga ko‘ra o‘tkazgichlar (masalan, mis yoki aluminiy) va dielektriklar, ya’ni elektr tokini o‘tkazmaydigan materiallar orasida joylashgan. Ular kristall, amorf va suyuq ko‘rinishda bo‘lishi mumkin. Hozirgi vaqtda ko‘proq selen, kremniy va germaniydan yasalgan yarimo‘tkazgichlar qo‘llaniladi. 101 www.ziyouz.com kutubxonasi Moddalar ularning tarkibida erkin zaryadlangan zarrachalar borligi tufayli elektr o‘tkazuvchanlik xossalariga ega. Yarimo‘tkazuvchi materiallarda elektr o‘tkazuvchanlik ular tarkibida elektron va „teshik“ borligiga asoslangan. Teshik — bu atom atrofida o‘z orbitalari bilan aylanuvchi elektronlarning qandaydir ta’sir natijasida yo‘qotgan o‘rni. Demak, teshik elektronlari yetishmaydigan atom bo‘lib, uning zaryadi musbat. Yarim o'tkazgich moddalarda tok paydo qilish uchun ko‘rsatiladigan ta'sir har xil bo‘ladi. Bu moddaning qizishi, elektromagnit maydon ta’siri, yorug‘lik (fotodiod) ta'siri bo‘lishi mumkin. Yarimo‘tkazgich moddalarda o‘zining elektr o‘tkazuvchanligidan boshqa aralash o‘tkazuvchanlik ham bo‘ladi. Bu aralash o‘tkazuvchi modda „elektronli“ yoki „teshikli“ bo‘lishi mumkin. Aralash yarimo‘tkazgichning o‘tkazuvchanligi „teshikli“ bo‘lsa, bunday yarimo‘tkazgich /7-turli, aksincha bo‘lsa, n- turli deyiladi. 9.2. Yarimo‘tkazgichli asboblar Ikkita p- turli va n- turli tutashgan yarimo‘tkazgichlar pn- o‘tish deyiladi. Yarimo‘tkazgichli diodning xarakteristikasi mana shu p-n- o‘tishning xossalarini aniqlaydi. 9.3- rasmda pn- o‘tish va diodning shartli belgisi ko‘rsatilgan. Ma’lum yo‘nalishli kuchlanish p-n- o'tishning qarshiligini keskin kamaytiradi, demak, tok o‘tadi. Bu p-no‘tishning ochiq „to‘g‘ri“ yo'nalishidir. p-n- o‘tishga, ya’ni diodga „teskari“ kuchlanish bilan ta’sir etilsa, p-n- o‘tish yopiladi, ya’ni uning qarshiligi keskin kamayadi, tok deyarli 10 2 www.ziyouz.com kutubxonasi nolga teng bo‘ladi. Yarimo‘tkazgichli diodning volt-amper xarakteristikasi aynan ana shu xossani aks ettiradi. To‘g‘ri „ UG“ kuchlanish bilan ta’sir etganda, p-n- o‘tishga ta’sir qiluvchi elektr maydon qarshilikni keskin kamaytiradi, tok esa keskin oshadi. Bu kuchlanish teskari ishorali bo‘lganda, kuchlanish o‘nlab marotaba oshganiga qaramasdan, (9.4-rasm) tok kichik bo‘ladi. Bu diodning asosiy xususiyati hisoblanadi. Agar yarimo‘tkazgichli diod va lampani diodning volt-amper xarakteristikasiga (9.2- rasm, b) solishtirsak, har ikkala asbob tokni bir tomonlama o‘tkazish xususiyatiga ega ekanligini ko‘ramiz, lekin yarimo‘tkazgichli diodda bu xususiyat yaqqolroq namoyon bo‘ladi. Keyingi mavzularda diodning, aynan ana shu xossasiga asoslangan tuzilma — to‘g‘rilagichlar haqida fikr yuritamiz. Tuzilishiga ko‘ra yarimo‘tkazgichli diodlar: „nuqtali“ va „yalpoqli“ diodlarga bo‘linadi. Ular volt-amper xarakteristikalarining umumiy ko‘rinishida farq kam. „Nuqtali“ diodlaming „to‘g‘ri“ toki kichik, lekin katta chastotaga, bir necha Mgs moslangan. 9.5- rasmda ; ham yalpoqli, ham nuqtali diodning .! volt-amper xarakteristikasi ko‘rsatil- ®;; gan. Atrof-muhitning harorati 20°C 6.! bo'lganda o‘tayotgan tok 1 = 400 A dan ham oshishi mumkin. 9.5- rasmda nuqtali diodning volt-amper xarakteristikasi ko‘rsatilgan.