Korxonalar moliyasi va ularni tashkil etish

O'zbekiston Respublikasi qonunchiligiga binoan mamlakatimizda
xo'jalik yuritishning quyidagi turdagi tashkiliyhuquqiy shakllari 
mavjud:
• —
davlat korxonalari;
• —
xususiy korxonalar;
• —
aksiyadorlik 
jamiyatlari;
• —
mas'uliyati 
cheklangan va 
qo'shimcha 
mas'uliyatlijamiyatlar;
• —
xo'jalik shirkatlari 
va sh.k.

---

•
Bundan tashqari, kichik biznes subyektlari, kasanachilik 
asosida faoliyat yurituvchilar, yakka tadbirkorlar ham 
bugungi kunda iqtiso diyotimizning hal qiluvchi 
bo'g'inlariga aylanib bormoqda.
•
Yuqorida sanab o'tilgan tashkiliyhuquqiy shakllardagi 
korxonalar haqidagi umumiy qoidalar, ularning 
vakolatlari, mulkiy munosabatlari, ustav kapitalining 
shakllanishi, moliyaxo'jalik faoliyati, bu faoliyat ustidan 
nazoratni tashkil qilish va shu kabi boshqa masala lar 
«Korxonalar to'g'risida»gi, «Aksiyadorlik jamiyatlari to'g'ri 
sida»gi, «Xo'jalik jamiyatlari va shirkatlari to'g'risida»gi, 
«Mulkchilik to'g'risida»gi O'zbekiston Respublikasi 
Qonunlari bilan belgi lab berilgan. 

---

•
Davlat korxonalari mulki to'liq yoki qisman davlatga 
qarashli bo'lgan mustaqil xo'jalikmoliyaviy faoliyat 
yurituvchi korxona va tashkilotlar. Davlat mulkiga 
asoslangan korxona va tashkilotlarning quvidagi shakllari 
mavjud: budjet tashkilotlari; и lush i da davlatning 
ishtiroki bo'lgan aralash mulkka asoslangan korxonalar, 
to'liq davlat unitar korxonalari.
•
Aksiyadorlik jamiyati 
—
ko'rsatilgan nominal qiymatiga 
teng aksiyalarning muayyan miqdoriga bo'lingan ustav 
fondiga ega bo'lgan hamda majburiyatlari bo'yicha faqat 
o'z molmulki bilan javobgar bo'ladigan jamiyatdir. 
Aksiyadorlik jamiyati ochiq va yopiq turda bo'lishi 
mumkin.

---

•
Qatnashchilari o'zlariga tegishli 
aksiyalarini o'zga aksiyador 
larning roziligisiz boshqa 
shaxslarga berishi mumkin bo'lgan 
aksiyadorlik jamiyati ochiq 
aksiyadorlik jamiyati deb 
hisoblanadi. Ochiq turdagi jamiyat 
o'zi chiqarayotgan aksiyalarga 
ochiq obuna o'tka zishga va qonun 
hujjatlarining talablarini hisobga 
olgan holda ularni erkin sotishga 
haqlidir. Ochiq turdagi jamiyat o'zi 
chiqarayotgan aksiyalarga yopiq 
obuna o'tkazishga haqli, jamiyat 
ustavida va qonun hujjatlarida 
yopiq obunani o'tkazish imkoniyati 
cheklab qo'yilgan

---

•
Mamlakat iqtisodiy taraqqiyotining hozirgi bosqichidagi 
mu him masalalardan bit! uning halqaro miqyosdagi 
raqobatbar doshligini va jahon xo'jaligi aloqalaridagi faol 
ishtirokini ta'ininlashdir. Bu masalaning ijobiy hal etilishi, 
awalo, bozor iqtisodiyo tining asosi boimish turli mulkka 
asoslangan korxonalar faolivai ining keng taraqqiyoti 
bilan bogiiq. Keyingi yillar taraqqiyoi ko'rsatkichlari 
shundan dalolat bermoqdaki, «2009yilda O'/lu kistonda 
yalpi ichki mahsulotning o'sishi 8,1 foizni tashkil etdi. 
Sanoni mahsulotlari ishlab chiqarish 9,0 foizga ko'paydi. 
qishloq xo'ja ligidagi o'sish 5,7 foizni tashkil etdi, 
chakana savdo aylanm.r i 16,6 foiz, aholiga puliik xizmat 
ko'rsatish 12,9 foizga oshdi». 

---

•
Bunday natija erishishda hukumatimiz tomonidan 
tadbirkorlikni. ish lab chiqarishni va xizmatlar ko'rsatish 
sohalarini qo'llabquvval lash tadbirlarining amalga 
oshirilishi, ular faoliyatini ham hiic)ii qiy, ham iqtisodiy. 
ham moliyaviy jihatdan rag'batlantirish cho ralarining 
ko'rilishi muhim omil boiib xizmat qildi.
•
Tijorat asosida faoliyat yurituvchi korxonalar moliyasi. Biz 
yuqu ridagiparagrafda tijorat hisobi asosida faoliyat 
yurituvchi korxonalai moliyasiga to'xtalib, barcha moddiy 
ishlab chiqarish korxonalai i bozor iqtisodiyoti sharoitida 
tijorat hisobi asosida ish yuritadilai deb ta'kidlagan edik.

---

•
Tijorat hisobi 
—
xo'jalik faoliyati davomida amalga 
oshirilgan xarajatlarni va faoliyat natijalarini pul shaklida 
solishtirishga asoslangan xo'jalikynritish usuli bo'lib, 
unmg maqsadi eng kamxaia jat qilib maksimum darajada 
foyda olish hisoblanadi. Tijorat hisobi tadbirkorlik 
faoliyatini davom ettirish va kengaytirish maqsadid.i 
so'zsiz foyda olish va yetarli rentabellik darajasiga 
erishishni nazar da tutadi.
•
Tijorat siri 
—
korxona uchun o'zining raqobatchilari 
oldida us tunlikka erishish va maksimum foyda olish 
uchun xizmat qiladigan har qanday konfidensial 
boshqaruv, iqtisodiy, ishlab chiqarish ilmiytexnik, savdo, 
moliyaviy va boshqa turdagi axborot.

---

•
Tijorat hisobi asosida va tijorat sirining ta'siri sharoitida 
xo'jalik faoliyatini yuritish korxonalar moliyasini tashkil 
qilishga ham o'/ ta'sirini o'tkazadi.
•
Tijorat hisobi asosida ish yurituvchi korxonalar moliyasining 
o'ziga xos xususiyatlari quyidagi chizmada aks ettirilgan 
to'liq moliyaviy mustaqillikka egaligixo'jalik subyektlaridagi 
moliyaviy munosabatlarga davlatning ma'muriy usullar bilan 
aralashuviga yo'l qo'yilmasligisubyektlaming ish natijalari 
yuzasidan, o'z majburiyatlarini o'z vaqtida bajarish 
yuzasidan real iqtisodiy javobgarligisubyektlaming banklar, 
sug'urta kompaniyalari, dav lat bilan tijorat asoslarini 
mustahkamlashga qaratilgan munosabatlariga kirishishida 
teng huquqli hamkor sifatida o'z manfaatlarini ko'zlagan 
holda moliyaviy operatsiyalarda ishtirok etishi

---

•
Korxona moliyaviy resurslari. Ma'lumki, liar qanday 
xo'jalik yurituvchi subyekt raqobatbardoshligiga uning 
moliyaviy resurslari harakatini samarali boshqarish orqali 
erishiladi. Moliyaviy resurslar ning shakllanishi va 
ishlatilishi mexanizmi ularning mohiyatini tu shunib 
olishni, amaliyotda moliyaviy menejment uslublari va 
ko'rsatmalaridan, Moliyaviy resurslar kengaytirilgan 
takror ishlab chiqarish rh tiyojlarini moliyaviy 
ta'minlashga qaratilgan pul mablag'larin ing bn qismidir.
•
Korxonalar moliyasi tizimida tadbirkorlik kapitali degan In 
shuncha ham mavjud bo'lib, u korxona aylanmasiga 
solingan ushbu aylanmadan daromad keltiruvchi pul yoki 
«o'zo'/.id.ih o'suvchi qiymat»dir.

---

•
Shunday qilib, korxona 
moliyaviy menejmentida 
boshqan .i obyekti sifatida 
nafaqat moliyaviy 
resurslar, balki aylanma 
va ayl.m madan tashqari 
mablag'lar ham 
mavdonga chiqadi. 
Molivavi resurslarni 
tashkil etish ularni 
boshqarish 
samaradorligini oshiii Ji 
muammolari ichida 
belgilovchi o'rinni 
egallaydi.

---

Moliyaviy resurslarni tashkil etishning asosiy 
tamoyillariga quyidi gilar kiradi:
•
- moliyaviy resurlar tarkibi va tuzilishi;
•
- moliyaviy resurslaming tashkil topish 
manbalari;
•
~ moliyaviy resurslardan maqsadli 
foydalanish;
•
- moliyaviy resurslar saqlanishini 
ta'minlash.

---

•
Moliyaviy resurslar tarkibi va tuzilishi iqtisodiyotning tin 11 tarmoqlari 
va sohalari korxonalarida birbiridan farq qiladi. Shunt alohida 
ta'kidlash lozimki, moliyaviy resurslar ikki shaklda: fond lar tashkil 
etish orqali va fond tashkil etmasdan ishlatilishi mumkin Moliyaviy 
resurslar tashkil topishi va ishlatilishining birinchi shakh moliyaviy 
fondlar tashkil etilishining to'laligi, o'z vaqtidaligi v,i maqsadli 
ishlatilishini nazorat qilish nuqtayinazaridan qulavdii Ikkinchi shakl 
esa moliyaviy resurslaming muhim xususiyati bo'I mish 
harakatchanlikni ta'minlaydi.
•
Korxonalarda mahsulot (ish, xizmat) sotishdan tushumnim 
taqsimlanishida birlamchi moliyaviy resurslar (amortizatsiya fond i 
foyda va boshqalar) shakllanadi. Ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish /a 
mrligi tufayli moliyaviy resurslar qayta taqsimlanadi: ularningma' lum 
qisnii budjet va budjetdan tashqari fondlarga ajratiladi. Umum davlat 
moliyaviy resurslari, o'z navbatida, qayta taqsimlanadi va ularning 
ma'lum qismi korxonalar ixtiyoriga kelib tushadi.

---

•
Bozor iqtisodiyoti sharoitida moliyaviy resurslaming 
saqlanishi va maqsadli ishlatilishini nazorat qilish muammosi 
mulk egalari manfaatlari himoya etilishini ta'minlash bilan 
bog'liq. Shu nuqtayi nazardan moliyaviy resurslarni tashkil 
etish korxonada moliyaviy menejmentning bosh masalalaridan 
biridir.
•
Bozor munosabatlarhimg taraqqiyoti sharoitida korxonalarning 
samarali faoliyatiga ularning ixtiyorida yetarli miqdordagi 
moliyaviy resurslarsiz erishib bo'lmaydi. Koixonalarda 
moliyaviy resurslaming vetarliligi uning hamkor sifatida mol 
yetkazib beruvcliilar bilan munosabatlarida to'lovga 
layoqatliligi garovi hamda xaridorlar ol dida majburiyatlarini 
o'z vaqtida bajarish, budjetga va budjetdan tashqari fondlarga 
to'lovlarning va kreditlaming o'z vaqtida qay tarilishini 
ta'minlash kafolatidir.

---

•
Darhaqiqat, moliyaviy resurslaming tashkil topish shakllari va 
usullari (daromadlar va tushumlar) ulardan foydalanish shakllari 
vausullari (pul mablag'lari fondlari) singari, korxona moliyaviy 
resurslari o'sishi uchun birxilda muhim ahamiyatga ega. Biroqpul 
mablag'lari fondlari korxona moliyaviy resurslarini ishlatishning 
yagona yo'nalishi emas. Ularning bir qismi mazkur fondlar doi 
raviy aylanishining uzluksizligini ta'minlashga xizmat qiladi. Bun 
dan tashqari, moliyaviy resurslar butunlay ishlatihnasligi yoki 
fondlar tashkil qilinmasdan ham ishlatilishi mumkin. Mahsulot 
yuklab jo'natish bo'yicha sotish operatsiyasini buxgalteriya 
hisobida aks ettiruvchi korxonalar moliyaviy resurslaming 
muhim manbayi bo'lgan foydaga ega bo'lishlari mumkin, biroq 
bu hali korxonaning budjetga, budjetdan tashqari fondlarga, mol 
yetkazib beruv chilarga to'lovlarining o'z vaqtida o'tkazilishini 
kafolatlamaydi.

---

•
Shu jumladan moliyaviy tahlil, prognozlar tu zish 
va rejaJashtirish kabi vositalardan fovdalanishni 
talab etadi. Shu jihatdan qaraganda, korxonalar 
moliyaviy resurslari mohiyatini o'rganish va 
ularning yanada samaraliroq harakatini tashkil 
etish yo'llarini qidirib topish xo'jalik amaliyoti 
nazariyasi uchun dol zarb ahamiyatga ega.
• «Moliyaviy resurslar» tushunchasini talqin 
etishda uning ichki mohiyatini, korxona 
mablag'lari doiraviy aylanishi jarayonidagi 
ahamiyatini hamda unga xos fuuksiyalarni ajratib 
ko'rsatish lozim.

---

•
Korxona moliyaviy 
resurslari 
—
kengaytirilgan takror 
ishlab chiqarish 
yuzasidan xarajatlarni 
amalga oshirishga, 
moliyakredit tizimi 
oldidagi majburiyatlarni 
bajarishga hamda 
xodimlarni moddiy 
rag'batlantirishga 
qaratilgan pill daromadlari 
vajatng'armalaridir.