Korxonalarda innovatsion faoliyatni tashkil qilish usullari

Rasm 7. - AJning takomillashgan ilmiy asoslangan tashkiliy boshqaruv tuzilmasi
Innovatsion loyihani baholash va moliyalashtirish uchun ularni tanlash bo'yicha uslubiy tavsiyanomalar O'zbekiston Respublikasining Davlat mulk qo'mitasi, Moliya vazirligi va Makroiqtisodiyot va Statistika vazirligi tomonidan tasdiqlangan quyidagi asosiy innovatsion loyiha samaradorlik ko'rsatkichlari belgilangan.

• 
  Tijorat (moliyaviy samaradorligi) bevosita ishtirokchilariga loyihani amaiga oshirishda moliyaviy oqibatlarni ko'zda tutadi.
  
• 
  Budjet samaradorligi loyihani amalga oshirishni davlat hududiy va mahalliy budjetlar uchun moliyaviy oqibatlarini aks ettiradi.
  
• 
  Xalq xo'jaligi iqtisodiy samaradorligi innovaision loyiha ishtirokchilarining to'g'ridan-to'g'ri moliyaviy qiziqishlari va mumkin bo'lgan baho o'lchovlari doirasida loyihani amaiga oshirish bilan bog'liq xarajatlar va natijalarni ko'zda tutadi.
  

Innovatsion jarayonning samaradorlik ko'rsatkichlari. Loyihaning tijorat samaradorligi (moliyaviy asosi) talab qilinadigan daromad normalarini ta'minlovchi moliyaviy xarajat va natijalarning o'zaro munosabati bilan aniqlanadi. Tijorat samaradorligi loyiha uchun to'laligicha hisoblanganidek alo-hida ishtirokchilar uchun ham ularning qoida bo'yicha qo'yilmalari hiso-bi bilan ham hisoblanishi mumkin. Uning uchun t-qadamda (Et) samara sifatida real pul oqimi xizmat qiladi.
Har bir faoliyat chegarasida pul vositalarining oqimi Pf(t) va chiqib ketishi Of(t) bo'lib o'tadi. Ular orasidagi farqni Ff (t) deb belgilaymiz: Ff(t)=Pf(t)-Of(t), bu yerda i=l, 2, 3,
Loyihani amaiga oshirishning har bir davrida investitsion va operatsion faoliyatda kelib chiqqan va chiqib ketgan pul vositalari orasidagi farqni real pul oqimi Ff(t) deb belgilaymiz:
F(t)=(Pl(t)-OI(t))=(P2(t)-02(t))=Al(t)-A2(t)
Budjet samaradorligi ko'rsatkichlari loyihaning amaiga oshirish nati-jalarini tegishli (federal, regional va mahalliy) budjetning daromadi va xarajatlarga ta'sirini aks ettiradi. Loyihada ko'zda tutilgan regional va federal qo'llab quvyatlash choralarini asoslash maqsadida foydalanuvchi budjet samaradorligining asosiy ko'rsatkichi bo'lib budjet samarasi hisoblanadi.
Loyihani amaiga oshirishning t-qadami uchun budjet samarasi (Bt) loyihani amaiga oshirish bilan bog'liq xarajatlar (Rt)dan daromadni (Dt) oshirish sifatida aniqlanadi.
B(t)=P(t)-D(t).
Integral budjet samarasi B(t) formula bo'yicha diskontlangan yillik budjet samaralarining yig'indisi sifatida yoki budjet integral daromadiari (Dint)ning integral budjet xarajatlarini (Ring) oshirish sifatida hisoblanishi mumkin.
Xalq xo'jaligi iqtisodiy samaradorligining ko'rsatkichlari loyiha samaradorligini butunlay xalq xo'jalik, shuningdek, loyihani amaiga oshirishda qatnashuvchi region, tarmoq va tashkilotlarning qiziqishlari nuqtayi nazaridan aks ettiradi. Xalq xo'jaligida iqtisodiy samaradorlik ko'rsatkichlarini hisobga olishda loyiha natijalari tarkibiga quyidagilar kiradi.
Hosilaviylshlab chiqarish natijalari (mamlakat ishtirokchi tashkilotlarining iste'mol mahsulotidan tashqari tashqi va Ichki bozorda butan ishlab chiqarish mahsulotlarining realizatsiyasidan tushgan mablag'). Bu yerda, shuningdek, loyihani amalga oshirish jarayonida ishtirokchilar tomonidan tashkil etiluvchi mulk va intellektual mulkni (kashfiyotlardan foydalanish huquqiga litsenziya, nou-xau, EHMlar uchun dasturlar va h.k.) sotishdan tushgan mablag'lar ham kiradi. Qiymatlilik bahoga tegishli bo'lmagan ijtimoiy, ekologik, siyosiy va boshqa natijalar xalq xo'jaligi samaradorligining qo'shimcha ko'rsatkichlari sifatida qaraladi va loyihani davlat qo'llab quwatlash yoki realizatsiya xarajatidagi qarorlarni qabul qilish bilan hisobga olinadi.
Loyiha xarajatlari tarkibiga loyihani amalga oshiruvchi barcha ishtirokchilarning loyihada ko'zda tutilgan va uni realizatsiya qilishga lozirn bo'lgan, joriy va bir vaqtdagi xarajatlari kiritiladi. Shuning uchun hisobga quyidagilar kiritilmaydi:

• 
  iste'molchi tashkilotlarning loyihani boshqa ishtirokchilari bo'lgan ishlab chiqaruvchilardan mahsulotni olishga bo'lgan xarajatlar;
  
• 
  loyihaning bir ishtirokchilari tomonidan yaratilgan (qurilgan, tayyorlangan). va ishtirokchilar tomonidan foydalanuvchi asosiy vositalar bo'yichaamortizatsiya chegirmalari;
  
• 
  investitsion loyihani realizatsiyasi ishtirokchilari qaroriga kiritilgan O'zbekiston Respublikasi Markaziy Banki, uning agentlari va tijorat banklarining kreditlari bo'yicha foizlar;
  
• 
  xorijiy ishtirokchilarning xarajatlari.
  

Investitsion loyihani amaiga oshirish jarayonida ishtirokchi tomonidan vaqtincha foydalanuvchi asosiy vositalar quyidagi usullardan biri yor-damida hisobga olinadi:

• 
  asosiy vositalarning qoldiq qiymati ularning qoilashni boshlash vaqtida bir vaqtdagi xarajatlar tarkibida kiritiladi;
  
• 
  tugatish vaqtida bir vaqtdagi xarajatlar bu vositalarning qoldiq qiymatidan kamayib boradi. Ko'rsatilgan asosiy vositalar uchun ijara to'lovlari ulardan foydalanish vaqtida joriy xarajatlar tartibiga kiritiladi.
  

Region (tarmoq) darajasida iqtisodiy samaradorlik ko'rsatkichlarini hisoblashda loyiha natijalari tarkibiga quyidagilar kiradi:

• 
  regional (tarmoq) ishlab chiqarish natijalari: loyiha ishtirokchilari, region (tarmoq) tashkilotlari tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot realizatsiyasidan tushgan mablag';
  
• 
  korxonalar va region aholisi (tarmoq tashkilotlari) tomonidan olinadigan egri moliyaviy natijalar.
  

Xarajatlar tarkibiga faqatgina loyihaning ishtirokchilari — tashkilotlarining xarajatlari kiritiladi:

• 
  ishlab chiqarish natijalari;
  
• 
  tashkilot ishchilari va ularning oila a'zolarining shaxsiy ehtiyojlarga sariflangan ijtimoiy natijalardan tashqari ishlab chiqarilgan mahsulotni realizatsiya qilishdan tushgan mablag'. Bunga xarajatlar tarkibiga tashkilotlarning faqat qayta hisoblashi bir vaqtdagi va joriy xarajatlari kiritiladi.
  

Investitsiyalash bo'yicha qarorlarni qabul qilish quyidagi har xil omillar ta'sirida murakkablashadi: investitsiyalar turi, investitsion loyihaning qiymati, oson loyihalarning ko'piigi, moliyaviy resurslaming cheklanganligi, tavakkalchilik va h.k. shubhasiz, qarorlar qator alternativ yoki o'zaro mustaqil loyihalar bo'lgan taqdirdagina qabul qiliriishi kerak.
Investitsion xarakterdagi qarorlarni qabul qilish boshqaruv fa'oliyatining boshqa xohlagin turidek har xil shakllangan va shakllanmagan uslublardan foydalanishga asoslangan. Hayotning harxil hodisasi uchun yaroqli universal uslub mayjud emas.
Rivojlanishning innovatsion yo'lini tanlagan davlatlarda innovatorlar qatlamining shakllanishi venchur moliyalash asosida amaiga oshiriladi: faqatgina u ommaviy masshtablar tavakkalchilikning qayta taqsimlanishida yuz beradi.