Korxonalarda moliayviy resurslarni boshqarishni samarali tashkil etish

2-jadval 
MCHJ «Me el- e i » a moliyaviy resurslar samaradorligi tahlili
9

(mlrd so’m hisobida) 

№ 
K ’ at i la
2015 yil 2016 yil 
Farqi 
1 
Uzoq muddatli aktivlar 
223,6 
309,8 
86,2 
2 
Tovar moddiy zaxiralari 
24,8 
50,8 
25,9 
3 
Kelgusi davr xarajatlari 
5,7 
11,7 
6,0 
4 
Kechiktirilgan xarajatlar 
2,9 
7,2 
4,3 
5 
Debitorlik qarzlari 
7,1 
14,2 
7,0 
6 
Pul mablag’lari 
86,5 
61,7 
-24,8 
7 
Qisqa muddatli investitsiyalar 
15,0 
29,1 
14,1 
8 
Jami aktivlar 
365,7 
484,4 
118,8 
9 
Sof foyda 
91,1 
109,4 
151,3 
Re ta elli ’ at i la i effit ie t hisobida 
10 Uzoq muddatli aktivlar rentabelligi 
0,41 
0,35 
-0,05 
11 Tovar moddiy zaxiralari rentabelligi 
3,7 
2,2 
-1,5 
12 Kelgusi davr xarajatlari rentabelligi 
16,1 
9,4 
-6,7 
13 Kechiktirilgan xarajatlar rentabelligi 
31,2 
15,1 
-16,1 
14 Debitorlik qarzlari rentabelligi 
12,8 
7,7 
-5,1 
15 Pul mablag’lari rentabelligi 
1,1 
1,8 
0,7 
16 Qisqa muddatli investitsiyalar rentabelligi 
6,1 
3,8 
-2,3 
17 
Jami aktivlar rentabelligi 
0,25 
0,23 
-0,02 
9
MCHJ «Mebel-servis» moliyaviy hisobotlari asosida talaba tomonidan tuzildi 

---

38 
Yuqorida keltirilgan 2-jadvalda MCHJ “Mebel-servis” kompaniyasining 
moliyaviy resurslari samaradorligi holati keltirilgan. Ushbu jadval ma’lumotlariga 
ko’ra MCHJ “Mebel-servis” ning uzoq muddatli aktivlari 309,8 mlrd. so’mni 
tashkil etib, ushbu miqdor 2015 yilga nisbatan 86,2 mlrd. so’mga oshgan. Uzoq 
muddatli aktivlarning rentabelligi esa 0,35ga teng bo’lib, bu ko’rsatkich 2015 yilga 
nisbatan 0,05 ga kamaygan. Ya’ni bunda ko’paytirilgan uzoq muddatli aktivlardan 
2016 yilda 2015 ga nisbatan samaraliroq foydalanilmagan. MCHJning tovar 
moddiy zaxiralari 2016 yilda 2015 yilga nisbatan 25,9 mlrd. so’mga oshgan. 
Ushbu tovar moddiy zaxiralarining rentabelligi 2016 yilda 2,2 bo’lgan bo’lsa, bu 
miqdor 2015 yilga nisbatan 1,5 ga kamaygan. Bunda ham tovar moddiy 
zaxiralarining oshishidan kompaniya unumli foydalanolmagan. Kompaniyaning 
kelgusi davr xarajatlari 2016 yilda 11,7 mlrd. so’mni tashkil etgan va bu miqdor 
2015 yilga nisbatan 6 mlrd. so’mga oshgan. Ushbu kelgusi davr xarajatlari 
rentabelligi 2016 yilda 9,4 bo’lib, bu ko’rsatkich 2015 yilga nisbatan 6,7 ga 
kamaygan. Kechiktirilgan xarajatlar miqdori 2016 yilda 7,2 mlrd. so’mga teng 
bo’lib, bu miqdor 2015 yilga nisbatan 4,3 mlrdga oshgan. Lekin ushbu mablag’lar 
rentabelligi 2016 yilda 15,1 ni tashkil etib, bu ko’rsatkich 2015 yilga nisbatan 16,1 
ga kamaygan. Debitorlik qarzlari miqdori 2016 yilda 14,2 mlrd so’mni tashkil etib, 
bu ko’rsatkich 2015 yilga nisbatan 7 mlrd so’mga oshgan. Lekin debitorlik 
qarzlarining rentabellik ko’rsatkichi 2016 yilda 2015 yilga nisbatan 5,1 ga 
kamaygan. Pul mablag’lari mifdori 2016 yilda 2015 yilga nisbatan 24,8 mlrd 
so’mga kamaygan, lekin pul mablag’lari rentabelligi 2016 yilda 2015 yilga 
nisbatan 0,7%ga oshgan. Qisqa muddatli investitsiyalar miqdori 2016 yilda 2015 
yilga nisbatan 14,1 mlrdga oshgan bo’lsa, uning rentabelligi 2,3%ga kamaygan. 
Korxonaning umumiy aktivlari 2016 yilda 2015 yilga nisbatan 118,8 mlrd. so’mga 
oshganligi bilan, ularning umumiy rentabelligi 0,02ga kamaygan. Xulosa sifatida 
shuni aytish mumkinki, kompaniyaning moliyaviy resusrlari oshganligi bilan uning 
rentabelligi nisbatan kamaygan.

---

39 
Amaliyotda, pul mablag’lari, pul moliyaviy resurslar, pul fondlari 
tushunchalari guyoki bir xildagidek qabul qilinadi. Ammo, ularning urtasida jiddiy 
farklanishlar ham mavjud.
Pul mablag’lari moliyaviy resurslarga nisbatan kengrok ma’noga ega bulgan 
tushunchadir. Moliyaviy resurslar esa korxona pul mablag’larining fakatgina 
aylanmada bulgan qisminigina anglatadi. 
Pul fondlari esa moliyaviy resurslardan fondli shakllardagi yo’nalishlarda 
foydalanish natijasida shakllantirilgan foyda hisoblanadi. 
Pul mablaglari va moliyaviy resurslarning urtasidagi fark mahsulot 
realizatsiyasidan tushgan tushum mohiyatini yoritish misolida aniqlanadi. 
Korxonaning bankdagi hisob rahamiga kelib tushgan tushumning umumiy 
summasi pul mablag’lari o’lchamini bildiradi. Mazkur pul mablag’lari umumiy 
summasidan sezilarli qismi, xom ashyo, materiallar, yokilgi, elektorenergiya 
shaklida ishlab chiqarish jarayoniga avanslashtirilgan shaklidagi aylanma 
mablag’lar va kolgan qismi sof tushum sifatidagi yalpi daromad moliyaviy 
resurslarning manbai hisoblanadi. 
Korxonalar moliyaviy resurslarining shakllanish manbalari. Xar qanday 
korxonalarda takror ishlab chiqarish jarayonining moddiy texnik asosi asosiy 
ishlab chiqarish fondlari hisoblanadi. Yangi tashkil qilingan korxonalarda asosiy 
fondlarning shakllantirilishi nizom kapitalining bir qismi hisoblanuvchi asosiy 
vositalar hisobiga amalga oshiriladi. Asosiy fondlarni jalb qilish va korxonalar 
balansiga qabul qilish vaqtida asosiy vositalarning miqdori miqdor jihatidan asosiy 
fondlarning qiymatiga tuyori keladi. Keyinchalik asosiy fondlarni takror ishlab 
chiqarish jarayonida qatnashishi natijasida (A.F.larni ekspluatatsiya qilish) 
ularning qiymati 2ga ajratiladi: bir qismi eskirishga teng bo’ladi, ikkinchi qismi 
amaldagi asosiy fondlarning qoldiq qiymatiga teng bo’ladi. Buni kuyidagi 
chizmada izoxlaymiz. 
Mahsulot ishlab chiqarish natijasida asosiy fondlarning eskirgan qiymati 
mahsulot realizatsiyasi natijasida tushadigan pul tushumlari taqsimlanishi 
jarayonidagi maxsus amortizatsiya fondlarida pul shaklida jamgarilib boradi. 

---

40 
Mazkur fond xar yillik amortizatsiya ajratmalari shaklida jamgarilib boradi va 
oddiy va qisman kengaytirilgan asosiy fondlarni takror ishlab chiqarishda 
foydalaniladi. Amortizatsiya ajratmalarini asosiy fondlarning kengaytirilgan takror 
ishlab chiqarishga yo’naltirilishi uni hisoblash va sarflanish xususiyatlariga 
bog’liqdir. Amortizatsiya ajratmalari asosiy fondalring me’yordagi xizmat 
muddatlari mobaynida ajratiladi va uning sarflanish zarurati asosiy fondlarni faktik 
chiqarib tashlangandan so’ng amalga oshiriladi. Shuning uchun chiqarib 
tashlanishi lozim bulgan asosiy fondlarni almashtirgunga qadar hisoblangan 
amortizatsiya vaqtincha bo’sh mablag’ hisoblanadi va kengaytirilgan takror ishlab 
chiqarishda foydalanib turish mumkin bo’ladi. 
Ma’lumki, bozor iqtisodiyoti mamlakatlari iqtisodiyotida korporativ mulk va 
aktsiyadorlik jamiyatlari hal qiluvchi o’rinni egallaydi. Har qanday rivojlangan 
mamlakatdagi eng qudratli va eng tez rivojlanayotgan kompaniyalar aktsiyadorlik 
jamiyatlari ko’rinishida tashkil etilgan. Jahon tajribasini e’tiborga olgan holda 
O’zbekistonda ham yirik korxonalarning deyarli barchasi va o’rta korxonalarning 
asosiy qismini xususiylashtirish jarayonida ularni aktsiyadorlik jamiyatlariga 
aylantirildi. Aktsiyadorlik jamiyatlari sanoat, qurilish, transport va savdo 
sohalarida yalpi ichki mahsulotning asosiy qismini ishlab chiqarmoqda. 
Korxonalar moliyasi jamiyat mikyosida yaratilgan milliy daromadni 
takismlash va kayta taksimlash, pul fonlarini shakllantirish va shakllantirilgan pul 
fondlaridan foydalanish bilan bog’lik bulgan pul munosabatlarni anglatib ikki yirik 
soxaga: davlat moliyasi va korxonalar moliyasiga bulinadi. Davlat moliyasining 
bosh markazida jamiyat yaa’zolari tomonidan yaratilgan milliy daromadni 
taksimlanish jarayoni turadigan bulsa, korxonalar moliyasining markazida 
realizatsiyadan tushgan tushum turadi.
Shuning uchun xam maxsulot realizatsiyasidan, ko’rsatilgan xizmatlar va 
bajarilgan ishlardan tushgan tushum shakllanishi va uning taksimlanish jarayoni 
korxonalarda moliyaviy munosabatlarni shakllanishini asosi xisoblanadi. 
Chunonchi, aksariyat moliyachi-iktisodchilar takror ishlab chikarish jarayonining 
taksimlash va ayirboshlash boskichlari korxonaning moliyaviy faoliyatini 

---

41 
boshlanish boskichi xisoblanadi deb ta’kidlaydilar. Umuman koxonalarda mavjud 
ijtimoiy takror ishlab chikarish jarayonini xamma boskichlarini 3 turga: 
investitsion faoliyat, operatsion faoliyat va moliyaviy faoliyat kabi turlarga 
ajratishimiz mumkin.
Investitsion faoliyat maxsulot ishlab chikarish uchun zaruriy asosiy va 
aylanma kapitallarni shakllantirish uchun amalga oshiriladigan investitsion faoliyat 
bilan bog’lik jarayonni uz ichiga oladi. Operatsion jarayon esa maxsulot ishlab 
chikarish davri yoki maxsulot ishlab chikarish texnologik jarrayonlari bilan 
bog’lik xisoblanadi.
Moliyaviy faoliyat esa ishlab chikarilgan maxsulotni realizatsiyasidan
tushgan 
tushumni 
taksimlanishi 
natijasida 
markazlashtirilgan 
va 
markazlashtirimagan pul fondlarini shakllantirish bilan bog’lik munosabatlarni uz 
ichiga olib korxona iktisodiy moliyaviy faoliyatining xakikiy natijalarini baxolab 
beruvchi jarayon xisoblanadi.
Korxonalar moliyasining mavjudligi tovar-pul munosabatlarining mavjudligi 
va kiymat konunining amal kilishi bilan belgilanadi.
Ishlab chikarilgan tovarlar va ko’rsatilgan xizmatlarning realizatsyasi tovar 
kiymatining puldagi ifodasi xisoblanuvchi narxlar buyicha pulga sotish va sotib 
olish yuli bilan amalga oshiriladi. Tovarlar realizatsiyasi natijasida olingan pul 
tushumlaring taksimlanishi natijasida korxonalarda turli xo’jalik sub’ektlari bilan 
uzaro moliyaviy munosabatlar yuzaga keladi.
Bunday moliyaviy munosabatlar yaratilgan tovarlarning kiymati nuktai 
nazaridan uzaro unda ishtirok etuvchilar urtasidagi taksimot munosabatlari 
yuzasidan sodir bo’ladi. Shuning uchun xam xar kanday ishlab chikarilgan 
tovarlar, ularni sotib oluvchilar, maxsulot etkazib beruvchilar, turli xil xizmat 
ko’rsatuvchilar va davlat byudjeti urtasida kiymat taksimot munosabatlari amalga 
oshiriladi. Har qanday qiymat taqsimot munosabatlari umumiy ekvivalent ya’ni 
pullar vositasida amalga oshiriladi. Shuningdek taqsimlash xarateridan iborat 
bulgan pul munosabatlari ham moliyaviy munosabatlarni uzida aks ettiradi. 

---

42 
Moliyaning alohida xususiyati uning taqsimlash funksiyasi natijasida 
markazlashtirlgan va markazlashtirilmagan pul fondlarini shakllantirish bilan 
belgilanadi. Aynan mazkur pul fondlarining bosh moliyaviy manbai korxonalar 
mahsulot realizatsiyasi(ko’rsatilgan xizmatlar va bajarilgan ishlar)dan tushgan 
tushum hisoblanadi. Tushumni birlamchi taqsimlanishida soliqlarning roli alohida 
ahamiyatga ega. 
Tadbirkorlik faoliyatining turli shakllarida faoliyat yurituvchi xualik 
sub’ektlari asosiy va aylanma ishlab chiqarish fondlarini shakllantirish turli 
shakldagi xo’jalik operatsiyalari moliyaviy natijalarini taqsimoti jarayonidagi pul 
jamyoarmalari hisobiga tashkil qilinuvchi moliviy resurslar vositasida amalga 
oshiriladi. 
Iqtisodiy 
adabiyotlarda «Moliyaviy resurslar» tushuchasidan keng 
foydalaniladi. Mazkur moliyaviy kategoriyaning mohiyatini bir ma’noda va 
asoslangan holda talkin qilishnafakat nazariya uchun balki korxonalar moliyaviy 
faoliyatini amalga oshirish uchun ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Korxona va tashkilotlari moliyaviy resurslari -bu xo’jalik yurituvchi 
sub’ektlarning ixtiyorlarida bulgan va turli xarakterdagi moliyaviy majburiyatlarni 
bajarishga, kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni barqarorligini ta’mnlashga doir 
xarajatlarni amalga oshirishga mulljallangan pul daromadlari va tushumlaridir. 
Rossiyalik iqtisodchi V.M.Rodionovaning fikricha, moliyaviy resurslarni 
shakllantirishning asosiy manbalari quyidagilar hisoblanadi: 
- korxonaning xususiy va unga tenglashtirilgan mablag’lari; 
-moliyaviy bozorlardan jalb qilingan resurslar; 
-moliya bank tizimidan qayta taqsimlash natijasida kelib tushgan mablag’lar. 
Korxonaning xususiy va unga tenglashtirilgan mablag’lari qatoriga foydaning 
hamma turlari, amortizatsiya, mahsulot realizatsiyasidan tushgan tushum, barqaror 
passivlar, chiqarib yuborilgan mulklarni sotishdan tushgan tushumlar va boshqalar 
hisoblanadi. 

---

43 
Moliyaviy bozorlardan jalb qilingan mablag’larga xususiy aktsiyalar, 
obligatsiyalar va boshqa kimmatli kogozlarni sotishdan tushgan tushum va kredit 
investitsiyalari kiritiladi. 
Qayta taqsimlash tartibidagi pul mablag’lariga sug’urta to’lovlari, dividentlar 
va foizlar, pay badallari, byudet subsidiyalari va boshqalar kiritiladi. 
Bizning fikrimizcha, moliyaviy resurslar kategoriyasini bu usulda yoritish 
nisbatan hamchiliklarga egadir. Chunki, moliyaviy resurslarga ta’rif berilganda 
moliyaviy majburiyatlarni bajarishga yo’naltirigna pul daromadlari va tushumlari 
ham kiritilgan. Moliyaviy resurslarning manbalari sifatida esa asosan xususiy va 
unga tenglashtirilgan mablag’lar hisoblanmoqda. 
Ma’lumki, korxonaning oldidagi byudjetga to’lovlar(soliqlar) va ajratmalar, 
byudjetdan tashqari fondlarga ajratmalar shaklidagi to’lovlarning nafakat foydadan 
tulanadi. Balki, ularnin ma’lum qismi, tannarxni tarkibiga ham kiritiladi. Shuning 
uchun ham korxonaning xususiy moliyaviy resurslarini shakllanish manbalari yalpi 
foyda emas balki yalpi daromad hisoblanadi. 
Bizning fikrimizcha, moliyaviy resurslarni shakllantirishning asosiy manbai 
xo’jalik sub’ektlari darajasida yalpi daromad va amortizatsiya hisoblanadi. 
Umumiy olib qaraganda uning bosh manbai mahsulot realizatsiyasidan tushgan 
tushum hisoblanadi. Chunki, yalpi daromadni shakllanishi ham amortizatsiya 
ajratmalarini shakllanishini ham tannarx xarajatlari elementi sifatida mahsulot 
realizatsiyasidan tushgan tushum taqsimlanishi natijasida chiqariladi. 
Shunday qilib moliyaviy resurslarning asosiy qismi pul mablag’larini tashkil 
etadi. Shunday ekan pul mablag’larining samaradorligi o’z navbatida moliyaviy 
resurslar samaradorligini ta’minlaydi. Korxonalarda pul oqimlari harakatini 
tezlashtirish pul mablag’larini tejab qolishga hamda tejalgan pul mablag’larini 
ishlab chiqarishni kengaytirishga yoki boshqa sohaga yo’naltirishi mumkin. 
Shundan kelib chiqqan holda 3-jadval misolida MChJ “Mebel-servis” 
korxonasining 2015-2016 yillarda pul mablag’lari harakatini o’rganishni maqsadga 
muvofiq deb hisoblaymiz. 

---

44