Kosmik suratga olish

Kosmik suratga olish
Kosmik suratga olish - Yer, osmon jismlari va boshqa kosmik hodisalarni Yer atmosferasi tashkarisida turgan apparaturalar (Yer sunʼiy yoʻldoshlari, kosmik kema va boshqalar) yordamida suratga olish; elektromagnit spektrining turli sohalaridagi tasvirni beradi. Yerni Kosmik suratga olisho.ning masshtabi 1:1000000 - 1000000 boʻlib, bunda juda katta maydonning (bir necha oʻn ming kv. km. dan tortib, deyarli Yerning yarim shari sirtigacha) bir butun harakterli tasvirini suratga olish mumkin. Kosmik suratga olisho. usullari: aylanish davri qisqa boʻlgan kosmik apparatlar yordamida 150–300 km balandlikdan, aylanish davri uzun boʻlgan kosmik apparatlar yordamida 300–950 km balandlikdan suratga olish, radiotelevizion sistemalar asosida tasvirlarni Yerga uzatish, 36 ming km balandlikdagi geostatsionar yoʻldoshlardan tasvirlar olish va Yerga uzatish, Oy va sayyoralar sirtidan Yerni suratga olish va radiotelevizion yoʻl bilan axborotlarni Yerga uzatish. Olingan fotosuratlar, Yer atmosferasi, litosferasi, gidrosferasi va biosferasining regional, strukturali, global xususiyatlarini oʻrganishga imkon beradi. Shuningdek, Kosmik suratga olish o. Yerning maʼlum regionini qisqa vaqt ichida qayta-qayta suratga olish mumkin. Bu esa davriy (sutkali, fasliy va boshqalar) va epizodik (vulkan otilishi, oʻrmon yongʻinlari, suv toshqinlari va boshqalar), xoʻjalik faoliyatlarining turli koʻrinishlari (hosilni yigʻish, sugʻorish, suv havzalarini toʻldirish va boshqalar) kabi hodisalarning dinamik tuzilishini oʻrganish uchun sharoit yaratadi. Kosmosdan suratga olish birinchi marta: raketa yordamida — 1946-yil da, Yer sunʼiy yoʻldoshlari yordamida — 1960-yilda, kosmik kema yordamida — 1961-yilda boshlandi. Kosmik suratga olish o. da oq-qora, rangli foto va televizion suratga olishdan tashqari, infraqizil, mikrotoʻlqinli, spektrometrik va fotoelektron tasvirlarni olish ham amalga oshiriladi.
.1 Fotogrammetriya faninining rivojlanish yo’nalishlari Fotogrammetriya so'zi yunoncha bo’lib foto-yorug'lik, grammavozuv. metrio-o'lchayman degan ma'noni bildiradi. "Fotogrammetriya" fani yer yuzasini samolyot yoki kosmik apparatlarga o'rnatilgan fotoapparatlar yordamida olingan suratlardan foydalanib plan, karta tuzish usullarini o'rgatadi. Fotogrammetriya geodeziya. astronomiya. harbiy muhandislik. arxitektura. qurilish. geografiya. kosmik tadqiqotlar va boshqa sohalarda qo'llaniladi. Fotogrammetriya fani kichik maydonlarni suratga olishdan tortib to kosmik kemalardan va sun'iy yo'ldoshlar yordamida sayyorani o'rganishgacha bo'lgan masofani bosib o'tdi. Aerosuratlardan foydalanib karta tuzish birinchi marta. XIX asrning oxirida B.B.Golisin tomonidan amalga oshirilgan. Aerosuratlardan xalq xo'jaligini rivojlantirishda keng foydalaniladi. Aerosuratda ob'ektlar to‘liq va aniq tasvirlanadi. Aerosuratlardan foydalanib yuqori aniqlikda turli masshtablarda plan va karta tuzish mumkin. "Fotogrammetriya” fanini rivojlantirishda, aerosuratlarni qisqa vaqt ichida qayta ishlab chiqish bo'yicha ko'pgina olimlar tomonidan yaratilgan fotogrammetrik asboblar muhim ahamiyat kasb etadi. 1926 yilda N.G.Kell tomonidan aerosuratlarni orientirlash bo'yicha masalani yechish usuli yaratildi. 1928 yili prof. A.S.Skiridov tomonidan aerosuratlarni o'zaro orientirlash usuli va fazoviy fototriangulyatsiya usuli yaratildi. 1934 yil prof. F.V.Drobishev tomonidan stereometr yaratildi. Bu davrda professor A.N.Lobanov tomonidan fotogrammetriyanmg nazariy va amaliy masalalari bo'yicha ko'plab ilmiy izlanishlar olib borildi. 1952 yili prof. Romanovskiy tomonidan vangi tipdagi stereoproyektor yaratildi. Bu turli o'lcham. turli kesim balandligida topografik planlar tayyorlash imkonini berdi. 1960 yili prof. F.V.Drobishev tomonidan stereofotogrammetrik asbobstereograf CДga yangilik kiritilib stereograf СЦ-1 yaratildi. Ilo/Jrgi vaqtda kosmik s’yomka materiallaridan foydalnnisli krni' liiiqalgan. Kosmik s'yomka materiallaridan o'rganilayotgan uh’ckl In'g'risida operativ ma’lumotlar olish va maxsus kartogniliyani lu/ishda qo'llaniladi. “Fotogrammetriya” fani ob'ekt to'g'risidagi inn’lumotni aerosuratda tasvirlagan ob'ektning shakli. o'lchami. joylilshishiga ko'ra aniqlaydi. Aeros'yomka aerosurat materiallarini inhlnb chiqish metodi va hosil qilinadigan mahsulot turiga ko'ra ueh turga bo'ladi. 1. Konturli aeros'yomka. Bunda suratga olinadigan maydon bo'yicha o'/aro parallel bo'lgan marshrutlar tanlanadi. Ushbu s’yomkada ma'lum vaqt oralig'ida aerosuratlarni bir-birini qoplashi va belgilangan qoplanish Idi/.idan oshmasligi hisobga olinadi. Hosil bo'lgan aerosurat fotografik plan hisoblanmaydi. Bunga sabab suratni deformatsiyasi, qiya uchish va Joy relyefi va boshqa omillar ta'sir qiladi. Fotoplan hosil qilish uchun ncrosuratlar bir xil masshtabga keltiriladi ya’ni transformatsiyaianadi. 2. Kombinirlashgan aeros'yomka. Bunda konturli s'yomka va menzula s’yomkasi birgalikda olib boriladi. 3. Stereotopografiks'yomka. Ushbu s'yomkadabir-birini qoplovchi ncrosuratlarni kameral ishlab chiqish. universal yoki differensial usulda bajariladi. Fotogrammetriyani rivojlanishi aerosuratlarni deshifrlashni takomillashtirdi hamda topografik va maxsus kartalarni tuzishni yengillashtirdi. Yaqin vaqtlargacha aerosuratlar kuzatish orqali deshifrlangan bo'lsa hozirgi vaqtda kameral deshifrlash usuliga e’tibor qaratilmoqda. Bunda maxsus avtomatlashtirilgan asboblardan foydalaniladi. Hozirgi vaqtda fotogrammetriya uchta yo'nalishda rivojlanmoqda. Birinchisi, suratlar yordamida yer yuzasi kartasini tuzish; ikkinchisi. fanning turli sohalaridagi masalalarni yechish; uchinchisi, bu kosmik apparatlarga o'rnatilgan o'lchovchi va suratga oluvchi uskunalar yordamida yer to'g'risida ma'lumotlar olish. 1.2. Hukumat qarorlarini bajarishda fotogrammetrik ishlarni ahamivati. O‘zbekiston Respublikasi «Yergeodezkadastr» davlat qo'miiasi tomonidan yer tuzish, davlat yer kadastrini yuritish uchun respublika, viloyat, tumanlar, massivlar va fermer xo‘jaliklarini zamonaviy elektron raqamli kartalar bilan ta'minlash vazifasi belgilab qo'yilgan bo'lib qo'mita tizimidagi bir qator korxona va tashkilotlar bilan birgalikda «CFzdaverloyiha» instituti tarkibidagi «Geoinformkadastr» Davlat unitar korxonasi tomonidan ham zamonaviy elektron raqamli kartalar yaratish va bu boradagi mavjud yangi dasturlarni yanada takomillashtirish ustida ishlar olib borilmoqda. Yer tuzish. dav lat yer kadastrini yuritishda foydalaniladigan kartalar 2000 yilgacha an'anaviy uslubda. ya'ni kartalar qo'lda ehizilib, yer maydonlari hisoblab kelinardi. 2000-yildan boshlab zamonaviy elektron raqamli kartalarni chizish va yer maydonlarini hisoblash ishlari to'1iq kompyuterlashtirilib, avtomatlashtirilgan tizimda kartalar yaratish vo'lga qo‘yildi. Yangi texnologivalarni qo'llash natijasida elektron raqamli kartalardan foydalanish imkoniyatining mavjudligi, an'anaviy usulga nisbatan afzalligini isbotladi 2007-yil mobaynida respublika bo'yicha 20 ta tumanda elektron raqamli qishloq xo‘jalik kartalari varatildi. Yer tuzish va davlat yer kadastri maqsadlari uchun elektron raqamli kartalarni yaratishda geografik axborot tizimi (GAT) texnologiyasini qoMlash asosiy o ‘rinni egallavdi. Elektron raqamli kartalarni yaratish bir qator afzalliklarga ega. Yer kadastri maqsadlari uchun yuqori aniqlikdagi kartalarni ishlab chiqish. yer egalari, yerdan foydalanuvchilar va ijarachilarni turli masshtabdagi elektron raqamli kartalar bilan ta'minlash. karta yaratish jarayonining eski uslubga nisbatan tezkor. ma'lumotlarni solishtirish imkoniyati mavjudligi. iqtisodiy jihatdan afzalligi va vaqtning tejalishini elektron kartani afzalligi sifatida ko‘rsatish mumkin. Elektron raqamli kartalardan xalq xo‘jaligining turli sohalaridagi korxona va tashkilotlar yerlarni ro’yxatdan o'tkazishda, tuproq kartasini tuzishda. xo'jalik (massiv) yerlaridan foydalanuvchilar va kadastr kartasini tuzishda. yer monitoringini o ‘tkazishda. ekinlarning turlari bo'yicha yer mavdonlariga joylashtirishda foydalanishlari mumkin. 1.3. Fotogrammetriya fanini boshqa fanlar bilan aloqusi /am onaviy fotogrammetriya texnikaviy fan bo'lib fi/.ika. matemntika radioelektronika, hisoblash texnikasi, fotografiya. geoilc/iyn, lopografiya. kartografiya fanlari bilan bog'liq. Fizika fani yutuqlari asosida zamonaviy ob'ektivlar va suratga oluvchi uskunalar yaratildi. Kosmik geodeziya, elektronika, radioelektronika, hisoblash texnikasi yutuqlari asosida kosmik kemalarning uchishini nazorat qilish, sensorlarni yaratilishi. raqamli tasvirlarni hosil qilish. suratga olish vaqtida suratning holatini aniqlash uskunalarini yaratilish, ma'lumotlarni ishlab chiqish va saqlash avtomatlashtiriidi. Kimyo fanining yutuqlari asosida oq-qora va rangli fotomateriallar yaratildi. Matematika fani, fotogrammetriya fani nazariyasini ishlab chiqishda, amaliy masalalarni vechishda qo'l keldi. Astronomiya. geodeziya fanlarining ma'lum bo'lgan usullari topografik kartalar tuzishda suratlarni tayanch nuqtalar bilan ta'minlashda kerak bo’ladi. Fotosuratlar yordamida plan va kartalar tuzishda, ularni rasmiylashtirishda kartografiya yutuqlaridan foydalaniladi.

1. 
   Aero va kosmik s’yomkalar haqida tushuncha S'yomka jarayonida elektromagnit nurlanish manbai. suratga olinayotgan ob'ekt. nurlanishni atrof muhitga uzatuvchi, nurlanishni qabul qiluvchi. ro'yxatga oluvchi moslama, bortda ma'lumotlarni ishlab chiquvchi va qabul qiluvchi punktlarga uzatuvchi moslama, videoma'lumotni ishlab chiquvchi va birlamchi ishlab chiquvchi moslamalar qatnashadi va u s'yomka tizimini tashkil qiladi. Samolyotda aerofotoapparat yordamida yerni suratga olish jarayoniga aerofotos'yomka deyiladi. Aerofotos’yomka ishlari dala fotolaboratoriyali va fotogrammetrik ishlarga bo'linadi. Fotolabaratoriya ishida aeronegativni yuvish, suratni chiqarish ishlari amalga oshiriladi. Fotogrammetrik ishda aeronegativlarni raqamlab chiqish. qoplama montajni tuzish. aeros'yomka materiallarini sifatini baholash ishlari amalga oshiriladi. Aeros'yomka 2 turga bo'linadi. 1. Agar aerofotoaparatni optik o'qi berilgan yo'nalishda 3° dan oshmasa planli aeros'yomka deyiladi. 2. Agar aerofotoapparatning optik o'qi berilgan yo'nalishda 3° dan oshsa perespektivali aeros'yomka deyiladi. Kartografik maqsadlarda asosan planli aeros'yomka amalga oshiriladi. Aeros'yomka ko‘p marshrutli va yakka marshrutli bo'ladi. Agar s’yomka to'g'ri chiziq va o'zaro parallel marshrutlar bo'yicha amalga oshirilsa, ko'p marshrutli aeros’yomka deyiladi. Agar s'yomka bitta marshrut bo'yicha amalga oshirilsa unga bir marshrutli aeros'yomka deyiladi. Aeros'yomka berilgan topshiriqqa ko'ra turli samolyotlardan foydalaniladi. Yirik masshtabli aeros'yomkalarda tezligi yuqori boimagan samolyotlardan foydalaniladi (yuqori bo'lmagan balandliklarda). Mayda masshtabli aeros’yomkalar tezligi yuqori bo'lgan samolyotlarda katta balandliklarda amalga oshiriladi. Samolyotlarni tanlashda quyidagi talablarga amal qilinadi. - Acrofotoapparatning joylashishi vajoyning ko'rinishi. - Samolyotning uchish vaqti va balandligi. Samolyotlar tezligi 180 -4 5 0 km/soat gacha bo'lishi mumkin. Hozirgi vaqtda quy idagi samolyotlardan foydalaniladi.
   
2. 
   Televizionli va skanerli s ’yomka. Televizionli va skanerli s’yomka tizimi muntazam ravishda tasvirni olib yerdagi qabul qiluvchi stansiyaga yuboradi. Bunda kadrli va skanerli s'yomka tizimidan foydalaniladi. Bunday hoida kichik. televizonli kamera ekranida hosil bo'lgan optik tasvirni elektrosignallarga aylantirib radiokanallar orqali yerga yuboradi. Yerdagi qabul qiluvchi stansiyalarda elektrosignallar tasvirga aylantirilib yozib olinadi. Televizon va skanerli suratlar ma'lum masshtabda va vaqtda yerga jo'natiladi. Ushbu metod tezlikda bajarilishi bilan ajralib turadi. Ammo suratlarning sifati fotografik suratlardan past bo'ladi. Suratlar kichik to'rsimon strukturadan iborat ekanligi bilan ajralib turadi. Bu Hurullar kattalashtirilgandaseziladi. Katta maydon I ami suratga olganda bkuncrli suratlarda m a’lum geometrik o ‘zgarishlar hosil bo'ladi. Skancrli suratlar raqamli formada berilganligi sababli kompyuter yordamida ishlab chiqishni yengillashtiradi. Televizon va skanerli s'yomka meteoyo'ldoshlar va resursli yo'ldoshlar "‘Meteor - Priroda" da bajariladi. Ushbu s’yomka ko'p zonali variantda yer atrofidagi orbitada 600- 400 km balandlikda 1:10000000 1:1000000 va 1:100000 masshtabda bajariladi. Hozirgi vaqtda ko'rish sifatini yaxshilash maqsadida va lezlikda ma'lumot uchun elektron kameralardan fovdalanilmoqda. K o‘p zonali suratga olish tizimi Spektral zonani s'yomka qilishning asosiy sharti olingan tasvirlar. ob'ektlarni optik zichligi bo'yicha farq qilishdir. Ko'p zonali s’yomkada АФА-39 m. yoki МКФ-6 (Rossiya. Germaniya) MARK-1 va MARK (Fransiya) ko'p zonali fotokameradan foydalaniladi. Ko'p zonali MARK-1 fotokamerasida tasvir turli yorug’lik orqali hosil qilinadi. Bunday fotokameraning afzalligi hamma zonali tasvirlarni mutlaq bir xil fotokimyoviy ishlab chiqadi. Lekin bitta fotoplankadagi spektral sezuvchan zona tanlashda chegaralanganligi uchun manevr qilish erkinligi ham chegaralangan. МКФ-6 tipidagi tizim hamda agregat tipidagi tizimda zonali tasvir alohida filmda hosil qilinadi. Ko'p zonali suratga olishda ko'rinadigan spektr hududi zonada 40-50 km va undan ko'proq kenglikda bajariladi.
   
3. 
   Kosmik suratlar va ularni klassifikatsiyasi Suratlar, kosmik apparatlar yordamida 100 km va undan yuqori balandlikdan olinadi. kosmosdan suratga olish ikki xususiyatga ega: I < )rbitadan amalga oshirilgan. 2. I /oq, masofali. Kosmikapparatlarningorbitasi vatezligi ma’lum bo'lganligi sababll ularni suratga olish vaqtidagi fazoviy o'rnini aniqlash mumkin. Orbita quyidagi parametrlar bo'yicha suratga ta'sir ko'rsatadi. 1. Orbita shakli. 2. Qiyalik. 3. Balandlik. 4. Ishlatish vaqti t. 5. Orbitani quyoshga nisbatan joylashishi. 4-shakl Elleptik orbita Orbita shakli osmon mexanikasi qonunlariga bog'liq. Orbita shakli kosmik kemaning tezligiga ko'ra doiraviy elleptik. parabolik va giperbolik shaklda bo'lishi mumkin. Yer yuzasini kuzatishda asosan doiraviy va elleptik orbitalardan foydalaniladi. Doiraviy orbita yer yuzasini s'yomka qilishda bir xil balandlikni ta'minlaydi. Qiyalik orbitani og'ishi ekvatorli i=0 va qutbli. nishablik bo'lishi mumkin. Orbita og'ishi to'g'ri (0°<1< I < 1X0°) bo'lishi mumkin. Balandlik 3 ta guruhga bo'linadi: 1. Kosmik kema va orbita stansiyasining balandligi 200 -400 km. 2. Resurslar va metrologik yo'ldoshlar 600-900 km. 3. Geostasionar yo‘ldoshlar - bu ma'lum bir rayoni doimiy kuzatishga moijallangan. Quyoshga nisbatan orbitaning o'rni. Kosmik s'yomkada orbitani quyoshga nisbatan orientirlash katta ahamiyatga ega. Quyosh — sinxron orbitasining qulayligi shundaki, orbita tekisligi va quyosh yo'nalishi orasidagi burchak o'zgarmas bu kosmik apparatning uchish yo'nalishi bo'yicha yer yuzasini bir xil yoritadi. Amaliyotda suratlar quyidagi parametrlar bo‘yicha bir-biridan farqlanadi: 1. Masshtab bo'yicha 2. Umumlashgan qisqacha ma'lumot bo'yicha 3. Joyni ko'rish bo'yicha 4. Tasvirni batafsil tasvirlanishi bo'yicha Masshtab bo‘yieha kosmik suratlar 3 turga bo'linadi: 1. Mayda masshtabli 2. O'rtacha masshtabli 3. Yirik masshtabli Umumlashgan qisqacha ma’lumot bo‘yicha: 1. Global umumlashgan qisqacha ma'lumot 2. Regional umumlashgan qisqacha ma'lumot 3. Lokalli umumlashgan qisqacha ma’lumot. Global umumlashgan qisqacha ma’lumotda planetani to'lik. qamrab olinadi va 100000000 kv km maydonni o'z ichiga oladi. 4. Regional umumlashgan qisqacha ma'lumotda materikni bir qismi yoki yirik regionni o'z ichiga oladi. Lokalli umumlashgan qisqacha m a’lumot regionni ma'lum bir qismini o'z ichiga oladi va bunda 10000 kv km maydon to'g'risida umumlashgan qisqacha ma'lumot beradi. Joyni ko‘rish bo‘yicha kosmik suratlar 4 turga bo'linadi: 1. Mikroto'lqinli radiometrik suratlar. 2. Televizionli va skanerli suratlar 1000 m. 3. O'rtacha ko'rishga ega bo'lgan suratlar 100 m. 4. Yuqori ko'rishga ega bo'lgan suratlar (10 metr kv-100 m2) bo'lgan ob'ektlar tasvirlanadi. Yuqori ko‘rishga ega bo‘lgan suratlar 4 turga boMinadl: 1.Nisbatan yuqori ko'rishga mo'ljallangan suratlar (150-100m) tcsursli yo'ldosh orqali skanerlovchi asbob yordamida operativ mnsttlulurni yechiladi. 2. Tematik kartalarni tuzishda va tabiiy resurslarni o'rganishdn uchuvchi kemalarga o'rnatilgan fotografik apparatlar va resursli yo'ldoshlarga o'rnatilgan skanerlovchi apparatlar yordamida olingan oq qora rangda ko'rishga mo'ljallangan suratlar (20-50 m). 3. Kartografik yo'ldoshlarga o'rnatilgan uzun fokusli fotografik va elektron kamera orqali olingan juda yuqori ko'rishga ega bo'lgan suratlar (10-20 m), 4. Kartografik yo'ldoshga o'rnatilgan juda uzun fokusli fotografik kamera orqali olingan suratlar (10 metrdan kam bo'lgan ob'ekt). Tasvir qismlari: Tasvir elementlarini oicham i vauni sonini maydon birligiga nisbatiga tasvir qismlari deyiladi. Kosmik surat sifatini baholash 4 ta parametr orqali aniqlanadi. 1.Suratga oluvchi kamerani ruxsat beruvchi ko'rsatkichi R m m '1 chiziq sonini 1 mm o'lchamdagi ob'ektni o'rtacha kontrasti. 2. Surat masshtabi К bo'yicha ko'rish qiymati. 3. Suratdagi I mm maydondagi tasvir elementlarini soni E. 4,Optimal kattalashtirish koeffisienti Fotografik suratlar Eksponirlash kosmosda amalga oshiriladi. Fotografik suratlar yuqori sifat yaxshi geometrik va fotometrik ko'rsatkishlarga ega, Bunday suratlarni 100-400 km orbita balandligidan ko'rish bir necha metr tashkil qiladi. "Салют'’ orbita stansiyada ko'rish 20 m ni. "KocMoc”da 5 va 20 m tashkil qiladi. Bizning yer atrofidagi yo'ldoshlar orqali s'yomka qilish asosiy hisoblanadi. Keyingi vaqtlarda ko'p zonali fotografik s’yomkn paydo bo'ldi. Fotografik s’yomkalar uchun ko'rish 15-20 m tashkil qiladi. Geoinformatsion tizimda foydalanish uchun suratlarni miissus raqamlash kerak. Fototelevizon suratlar Fototelevizion suratlar kichik ko'rish qobiliyatiga egii, Fototelevizon suratlar fotokamera yordamida televizion kanal orqali yerga jo'natiladi. Radiodiapozonli suratlar Yer yuzasini distansion tadqiq qilishda ultra qisqa toTqinli diapozondan (uzunligi 1mm dan 10 m boMgan) foydalaniladi. U amalda atmosfera ta’siriga uchramaydi. s’yomka vaqtida yerni nurlanishi (passiv radiometr) yoki sun’iy nurlanishni aksini (aktiv radilokasiya) aniqlaydi. Qisqa to‘lqinli radiometrik suratlar Qisqa to'lqinli radiometrlar turli ob’ektlarni qisqa tolqinli nurlanishlarini aniqlaydi. Nurlanish signallari orqali fazoviy tasvir hosil qilinadi. Qisqa to‘lqinli suratlarda ob'ektlar turlicha tasvirlanadi sababi ob‘- ektlar turlicha nurlanadi. Metalni nurlanishi kam va noiga teng
   
4. 
   Negativ va pozitiv jarayonlar. Suratga olishda yorug'lik sezuvchi qatlamda suratga olinayotgan predmetni ko'rinmas tasviri hosil bo'ladi. Agar yorugiik sezuvchi qatlamga kimyoviy elementlar bilan ta'sir ko'rsatilsa ko'rinmas tasvir ko'rinadigan tasvir holatiga keladi. Ko'rinmas tasvirni ko'rinadigan tasvirga keltirish kimyoviy reaksiyasiga suratlarni ko'rinadigan qilish deyiladi. Ushbu reaksiyaga qo‘llanadigan kimyoviy elementlar «proyavitel» deyiladi. Fotografik amaliyotda asosan organik elementlar qo'llaniladi. Metol, gidroxinon. paraminofenon eritmasi qo'llaniladi. Suratni ko'rinishini tezlashtirish uchun proyavitelga soda potash, bura qo'shiladi. Tasvirni saqlab qolish uchun proyavitelga sulfit. metabisulfit. kaliy qo'shiladi. Tasvirni oksidlanishdan saqlash maqsadida proyavitelga bromistiy natriy va bromistiy kaliy qo'shiladi. Tasvirni ko'rinadigan holatga keltirish jarayonida galoid kumushi nur ta'sirida metal kumushiga aylanib qora rangga kiradi. Negativ jarayon. negativ plastinkani proyavit qilish. oraliq yuvish, mustahkamlash. yakuniy yuvish va quritishdan iborat. Proyavitelni ishlash tezligiga ko'ra normal, tez ta'sir etuvchi. sckin proyavitellarga bo'linadi. Tasvirni hosil qilish xususiyatiga ko'ra kichik zarrali va kontrasli bo'ladi. Proyavitel eritmasi 50-55 gradusli isitilgan suvda eritiladi. Hosil qilingan eritma filtrlanadi va qalliq mahkamlangan butilkada ishlatishdan oldin kamida 2 soal turishi kerak. Negativni proyavit qilish vaqti fotografik emulsiyani sortiga, ekspozitsiva. proyavitel tarkibiga va eritma temperaturasiga bog'liq. Tez ta'sir etuvchi proyavitel bilan negativ plastinkani proyavit qilish vaqti 4-8 minutni tashkil etadi. Kichikzarrali tasvir uchun 15-30 minut kerak. Proyavitelni normal temperaturasi 18-20 gradus bo'ladi. Past temperaturada proyavit qilish jarayoni sekinlashadi. Proy avit qilish temperaturasi 25 gradusdan yuqori bo'lsa fotografik qatlamdagi jelatin erivdi. Kichik zarrali. sekin ta'sir etuvchi proyavitellar yuqori detalli tasvirini hosil qiladi va kevinchalik ko'p marotaba kattalashtirish imkoniyatini beradi. Sekin ta’sir etuvchi proyavitellar tasvirga yumshoq kontrast va nozik tus beradi. Tez ta’sir etuvchi proyavitellar tasvirni kontrastli zarralar strukturasini kattalashtiradi. Negativ materialini har bir sortiga ko'ra proy avitel resepti tavsiya qilinadi. Proyavitelni keng tarqalgan turi bu- metolgidroxinonli proyavitel hisoblanadi. Ushbu proy avitel tarkibiga quy idagilar kiradi: Metol- 1 g Sulfat kristalli - 52 g Suvsiz soda - 20 g Gidroxinon- 5 g Bromistiy kaliy -1 g Suv - 1 1 gacha Negativ plastinkalarni va plyonkalari proyavit qilish uchun eritmani temperaturasi 20 gradus boMganda 5-8 minut vaqt sarfianadi. Uning tarkibi quyidagicha: Metol - 2 g Sulfat kistalli - 200 g Gidroxinon - 5 g Bura - 2 g Suv - 1 litrgacha Kichik formatli plyonka negativini proyavit qilish uchun 12-15 minut vaqt ketadi. Negativni proyavit qilish maxsus jihozlangan qorong'u xonada ya’ni fotolaborotoriyada amalga oshiriladi. Agar plyonkani proyavit i|iIinishni kuzatish zarur bo'lsa u holda fotografik materialni ilnevnoy yoki maxsus yorug'lik fil'tri orqali kuzatish mumkin. Nurda ishlash imkoniyati bo'lsa u holda plastinkani proyavil qilish Jaryonni vizual holda amalga oshiriladi. Yorugiik fil'trlari, yorug'lik sezuvchi emulsiya sortiga. lasviriy xossasiga mos kelishi shart. Ortoxrom va izoortoxromli plyonkalarni proyavit qilish qizil va to'q qizil rangli nurda amalga oshiriladi. l/.oxromli plyonkalarni proyavit qilish qorong'u xonada to'q qi/il rangli nurda amalga oshiriladi. Panxrom va izopanxrom plvonkalar qorong'i xonada to'q yashil rangli nurda proyavit qilinadi. Proyavit jarayonini amalga oshirishdan avval yoritishga ruxsat beriladi. Negativni har gal ko'rish uchun yoritish vaqti 4-6 sekunddan oshmasligi kerak. Negativni normal proyavit qilish jarayonni tugaganidan so'ng normal zichlikka va normal ranglar kontrastiga ega bo'ladi. Proyavit qilingan plyonka suvda \uviladi. So'ngra fiksaj eritmasida mustahkamlanadi. Negativ proyavit qilingandan so'ng emulsiya qatlamida galoid kumushi qoladi. Galoid kumushi yorug'likni sezuvchi bo'lganligi sababli fiksaj jarayonida galoid kumushi eruvchan tuzga aylanadi va emulsiya qatlamida metal kumushi qoladi. Fiksaj jarayonida tiosulfatdan foydalaniladi. Oddiy fiksaj tayyorlash usuli quyidagicha: Tiosulfat - 250 g Suv- 1 litrgacha Nordon fiksaj tayyorlash usuli quyidagicha: Sulfat natriy kristali - 50 g Borli kislota - 25 g Tiosulfat natriy kristali - 250 g Suv - 1 litrgacha Fiksaj jarayonini tezlashtirish uchun nordon fiksajga 25- 50 gi xloristiy ammoniya qo'shiladi. Fiksaj jarayonini tezligi tiosuHatm darajasiga bog'liq. Negativ mustahkamlangandan so'ng suvda yaxshilab yuviladi, Negativni suvda yuvish 30 - 40 minut. Negativ yuvilgandun kc\in pashsha va changdan hoii bo'lgan. hamda temperaturasi 25 griuliiMlun yuqori bo'lmagan xonada quritiladi. Pozitiv jarayon Negativdagi tasvirni yorug'lik sezuvchi fotoqog'ozga tushirish jarayoniga pozitiv jaray on dey iladi. Pozitiv jarayon 2 xil usulda bajarilishi mumkin. 1. Kontaktli 2. Proyeksiyali bosib chiqarish Kontaktli bosib chiqarishda negativni emulsiya qatlami fotoqog'ozniemulsiyaqatlamigamoslabqo’yiladi va negativ oyna tomonidan yoritiladi. Negativni yorug' joyidan ko’p yorugiik o'tadi, qora joydan kam o’tadi. Fotoqog'ozni proyavit qilingandan keyin, negativni yorug" joy lari qoraygan, qora joy lari esa yanada yorug'roq chiqadi. Chiqarilgan surat suvda yuviladi va fiksajda mustahkamlanadi. Pozitiv jarayonni negativ jarayondan farqi shundaki, negativ jarayondagi ishlar plyonkada bajarilgan bo'lsa, pozitiv jarayonda esa fotoqog'ozda bajariladi. Tasvirni fotoqog'ozga kontaktli usulda tushirishda surat masshtabi negativdagi tasvir masshtabiga teng. Kontaktli usulda tasvirni fotoqog'ozga tushirishda kontaktli ramkadan foydalaniladi. Tasvirni fotoqog'ozga proyeksiyali tushirish usulidasuratmasshtabi, negativdagi surat masshtabiga teng bo'lmaydi. Tasvirni fotoqog'ozga tushirishda maxsus suratni kattalashtiruvchi Fotouvelichiteldan foydalaniladi. Fotouvelichitel quyidagi qismlardan iborat. 1. Nur qaytaruvchi lampa va 2 ta linza hamda xira oynadan iborat bo‘lgan kondensatordan Z iborat. Har bir linzani diametri negativ diametridan katta boTishi kerak. Kondensatorni vazifasi lampadan tarqalayotgan nurlarni yig'ish va ularni negativ P orqali ob’ektiv markazi S ga yo'- naltirishdan iborat. Negativdagi tasvir ob'ektiv orqali ekran E ga loyihalanadi. To'g'ri tasvirni ekranda hosil qilish uchun negativ va ekran tekisligi o'zaro bir-biriga parallel bo'lishi kerak. Bosh optik o'q SO bu ikki tekislikka perpendikulyar bo’lishi kerak. Tasvir ekranda yaqqol ko'rinishi uchun bosh optik, shart bajarilishi kerak.
   
5. 
   Markaziy proyeksiyani asosiy elementlarini qurish S-Proyeksiya markazi. tekislikka loyihalanadigan hamma nurlar shu markazdan o'tadi. E- Predmet tekisligi P- Surat tekisligi - bu tekislik S va E tekisligi orasida joylashadi. P'-Negativ surat (Proyeksiya markazi S.E,P tekisligini orasida joylashadi.) P tekisligiga parallel S nuqtadan P tekisligi bilan bir hil masofada joylashadi. E' - Haqiqiy gorizont tekisligi — bu tekislik proyeksiya markazi S nuqtadan o‘tib predmet tekisligiga E ga parallel boMadi. W - Bosh vertikal tekisligi proyeksiya markazi S nuqtadan o'tib surat tekisligi P va predmet tekisligi E ga perpendikulyar bo'ladi. Surat tekisligi P bilan kesishishi natijasida bosh vertikal 0j va E tekisligini kesishishi natijasida bosh vertikal proyeksiyasi и hosil bo'ladi. TT— Surat asosi. perespektiva o'qi surat tekisligi P va predmet tekisligi E ni kesishishi natijasida hosil bo'ladi. h.h. - Haqiqiy gorizont chizig'i bu E va P tekisligini kesishishi natijasida hosil bo'ladi.
   
6. 
   Koordinata sistemasi Perespektiva nazariyasiga ko'ra masalalarni yechishda nuqtani o'rni, surat va predmet tekisligida to'g'ri burchakli koordinata tizimi orqali beriladi. Koordinata boshi qilib surat va predmet tekisligi uchun umumiy bo'lgan perespektiva o'qi u0 olinadi va absissa o'qi qilib predmet tekisligidagi bosh vertikalni proyeksiyasi и V olinadi, surat tekisiligida esa u0u olinadi. Fazoviy chizmada ordinata o'qi qilib TT bosh vertikal и V proyeksiyasiga shartli ravishda 45° qilib olinadi. Surat tekisligini qiyalik burchagi bosh vertikal proyeksiyasi u0V va bosh vertikal u0u ni musbat yo'nalishlaridan boshlab hisoblanadi. Nuqta koordinatasi predmet tekisligida bosma harf X,Y bilan belgilanadi. surat tekisligida esa yozma harf x, у bilan belgilanadi.
   
7. 
   Aytaylik predmet tekisligi E da A nuqta berilgan. Ushbu A nuqtani surat tekisligi P da proyeksiyasini topish kerak. Buning uchun S va A nuqtadan o'tuvchi Q tekislik o'tkazamiz. Bu tekislik surat tekisligi bilan kesishishi natijasida predmet tekisligida A1 haqiqiy gorizont tekisligi E ‘ va predmet tekisligi E ga parallel bo'lganlngi uchun loyihalanayotgan Q tekislik ham parallel boMadi. Nuqta perespektivasini aniqlash uchun SA loyihalovchi nur o'tkaziladi. Bu nur Q tekisligida yotadi va u surat tekisligidagi il chizig'i bilan kesishishi shart. SA nur va i 1 chizig'ini kesishidan hosil bo'lgan nuqta predmet tekisligidagi A nuqtani perespektivasi bo'ladi.
   
8. 
   Aerosuratni ichki va tashqi orientirlash elementlari Aerofotoapparatda proyeksiya markazi S ni aeronegativga nisbatan joylashishiga ko'ra ichki orientirlash elementlari aniqlanadi. Suratga olish vaqtida aerofotoapparatni joyga nisbatan joylashishiga ko'ra tashqi orientirlash elementlari aniqlanadi. Shunday qilib ichki va tashqi orientirlash elementlari suratga olish vaqtida aeronegativni fazoda joylashishiga ko'ra aniqlanadi. Ichki orientirlash elementlariga aerofotoapparatni f fokus masofasi, Xo,Yova aerosuratni bosh nuqtasi o. Asosan bosh nuqta 0 aerosuratdagi koordinat begilarini kesishishi natijasida hosil bo'ladi. Ichki orientirlash elementlari doimo yuqori aniqlikda aniqlanadi.