Kurs ishi Bajardi: M. X. Ahmadaliyeva Ilmiy rahbar: A. Yuldashev Andijon 2023 mundarija kirish

1.2. Yo'sintoifa o'simliklarning kelib chiqishi
Yo’sinlar eng qadimgi yuksak o’simliklar hisoblanadi. Ularning gametofiti va sporalari saqlangan. Yuksak sporali o’simliklar paleozoy erasi silur davrining o’rtalari-oxirida, qariyb 400-430 mln yil oldin kelib chiqqan. Hozirdagi kabi va ko’p yillar oldin ham o’simliklarni yashashi uchun quruqlik muhiti suv sharoitidan keskin farq qilgan. Quruqlikda o’simliklar bir vaqtning o’zida ikkita havo va tuproq muhitida yashaydi. Havo muhiti suvga nisbatan kislorod miqdoriga boy, tuproq esa mineral oziqlanish va suv bilan ta’minlash sharoiti bo’lib xarakterlanadi. Keyingi yillarda Boltiqbo’yida sporalar topilgan. Mezozoy va kaynozoy erasining qoldiqlarida esa ular ancha ko’p. Hozirgi ilmiy qarashlarga ko’ra yo’sinlar riniyalardan, ularda sporofitning reduksiyalanishi va gametofitning progressive taraqqiy etishi tufayli kelib chiqqan. Shuning uchun ham, o’simliklar ajdodlarining yashash uchun yangi sharoitga o’tishida bir qator moslanishlar ya‘ni, oziq moddalarni tashish va suv ta’minoti, qurib qolishdan himoyalovchi va jinsiy jarayonni ta’minlash uchun maxsus moslanishlar yuzaga kelgan. Bu esa, ularda sporofit va gametofitlar farqlari orta borgan. Ko’p hujayrali jinsiy organlar paydo bo’lgan, steril hujayralar qavatlari bilan himoyalangan, sporofitda to’qima va organlar rivojlangan. O’simliklarni suvdan quruqlikka chiqishi ehtimol, ularni zamburug’lar bilan simbioz holatiga ham olib kelgan. Qadimgi o’simliklarning yer ostki organlarida zamburug’larning bo’lishi ehtimol, mineral moddalardan jadal foydalanish imkonini bergan. Quruqlikdagi birinchi o’simliklar o’lchami unchalik yirik bo’lmagan va ular tashqi tomondan moxlarni eslatgan. Shu vaqtdan boshlab evolyutsiya natijasida o’simliklarning turli shakldagi xilma-xilligi ortishiga sabab bo’ldi. Yuksak sporali o’simliklarni suvo’tlari ajdodidan kelib chiqishining ikkita asosiy taxminiy nazariyasi mavjud: birinchi taxminga ko’ra, bevosita suvo’tlaridan ayniqsa,(yashil suvo’tlaridan) riniyafitlar kelib chiqqan va keyin ulardan quruqlikdagi boshqa o’simliklar yuzaga kelgan. Keyingi taxmin haqiqatga yaqinroq bo’lib, unga ko’ra, riniyafitlar (zosterofiltoifalar), yo’sintoifalar bo’limlari suvo’tlaridan mustaqil kelib chiqqan deb qaraladi.
O’simliklarning to’liq hayot sikli ikkita fazadan iborat: gametofaza (gametofit) va sporofaza (sporofit). Ko’pchilik sporali o’simliklarda moxlardan tashqari, ushbu fazalar alohida mustaqil tuplar holida namoyon bo’ladi. Quruq sharoitda ko’pchilik sporali o’simliklar urug’lanish jarayoni suv tomchisi muhitida amalga oshishi bu gametofitning reduksiyasi sabablidir. Sporofit esa bunga qarshi holda sporalar hosil bo’lishi va tarqalishida suv tomchisi muhitiga muhtojlik sezmaydi. Umuman yuksak o’simliklarning morfologik evolyutsiyasi asosan takomillashish yo’lidan borgan va toshko’mir davrida ularning o’sib rivojlanishi uchun yaxshi sharoit bo’lgan.
Yo’sintoifalar yuksak o’simliklarning gametofit ustun bo’lgan va sporofit nasl
esa regressiyaga uchragan alohida guruhi hisoblanadi. Ularning qazilma
shakllari devon davrining boshlariga borib taqaladi. Bu bo’limga 20 – 30
mingga yaqin turlar kiradi, ya‘ni tur soni jihatidan yuksak o’simliklar orasida
gulli o’simliklardan keyin ikkinchi o’rinda turadi. O’sintoifalar xilma-xil
ekologik muhitlarda tarqalgan. Ular tropik va subtropik zonadan to sovuq
tundra zonasigacha bo’lgan hududlarda uchraydi. Yo’sinsimonlar eng qadimgi
yuksak o’simliklar hisoblanadi. Keyingi yillarda Boltiq bo’yidan ularning
sporalari topilgan. Mezozoy va kaynazoy erasining qoldiqlaridan esa ular
ko’p topilgan. Ba‘zi bir adabiyotlarda suvo’tlaridan kelib chiqqan degan fikrlar
bayon etilgan. Riniyafitlarning ochilishi yo’sinsimonlarning kelib chiqishi haqidagi
ko’pchilik olimlarning fikrini o’zgartirib yubordi. Keyingi fikrlarga ko’ra,
yo’sinsimonlar riniyafitlar, ya‘ni ularda sporofitning reduksiyalanishi va
gametofitning progressiv taraqqiy etishi tufayli kelib chiqqan. Yo’sintoifa o’simliklarni botanikaning Briologiya bo’limi o’rganadi.