Kurs ishi investitsiya loyihalarini moliyalashtirishning manbalari mundarija

Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish manbalari qiymatini baholashni takomillashtirish yo’llari

Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish manbalari qiymatini baholashda ularni mablag’lar bilan ta’minlanishi borasida davlat tomonidan chora-tadbirlarning ko’rilishi, ularni amalga oshirish uchun etarli shart-sharoit yaratishga yordam bermoqda. Davlat tomonidan investitsiya loyihalarini amalga oshirish uchun berilgan imtiyozlar, iqtisodiy siyosat olib borishda soliqqa tortish bazalarining bosqichma-bosqich kamaytirib borilishi korxonalarning shaxsiy aylanma mablag’larini oshirishga hamda ular orqali investitsiyalash jarayonlarini yanada jadallashtirishga yordam bermoqda. Natijada, moliyalashtirish manbalari bo’yicha kapital qo’yilmalar umumiy tarkibida korxonalarning o’z mablag’lari hisobiga moliyalashtiriladigan investitsiyalarning ulushining o’sishi ta’minlandi. Korxona mablag’lari hisobiga shakllangan investitsiyalar ulushining keskin o’sishi hisobiga kapital qo’yilmalarning umumiy hajmidagi aholi mablag’larining ulushi pasaydi. Aholi mablag’larining asosiy qismi yakka tartibdagi uy-joy qurilishiga yo’naltirilgan bo’lib, ushbu investitsiya salohiyatidan past darajada foydalanilmoqda. Ishlab chiqaruvchilarga soliq-byudjet siyosatini takomillashtirish, to’lov intizomini mustahkamlash, xususiylashtirish jarayonlarini jadallashtirishga qaratilgan chora-tadbirlar korxonalarning o’z ichki mablag’larini ko’payishiga imkoniyat yaratdi
Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish shakllaridan biri kreditlardir, odatda, uch yildan ko’p vaqtga berilib, ular kapital qo’yilmalar, qurilish, ta’mirlash, texnik qayta qurollantirish, yangi texnologiyalarni sotib olish bilan bog’lik xarajatlarni moliyalashtirish uchun taqdim etiladi. Mazkur kreditlar yuridik shaxs maqomini olgan dehqon-fermer xo’jaliklari kabi kichik biznes sub’ektlariga muddatini uzaytirish huquqisiz besh yil muddatgacha ham berilishi mumkin. Kreditlar ajratilayotganda ta’minlanganlik sifatida hukumat kafolatlari, mulk garovi, banklar kafolati, uchinchi shaxsning qarzni qaytarish bo’yicha kafilligi, kreditni qaytara olmaslik riskidan sug’urta polisi talab etiladi. Bunday kreditlarning ishonchli tarzda berilishi mumkin emas.
Shuni ham ta’kidlash joizki, investitsiya loyihalarini moliyalashtirishda imtiyozli davrlar ham belgilanadi. Bu degani qarz oluvchi imtiyozli davrda faqat kredit uchun hisoblangan foizlarni to’lab boradi, imtiyozli davr tugagandan keyin esa asosiy qarzni ham to’laydi.
Odatda, qarz oluvchi o’z majburiyatlarini bajarmasligi, korxonaning moliyaviy holatidagi salbiy o’zgarishlar yuz berishi ehtimoli kreditni qaytarish muddati yaqinlashgan vaqtda kuchayadi. Shu bois bank xodimlari (kredit inspektorlari va analitiklari) qarz oluvchilarning kredit olish arizalaridagi turli xil ma’lumotlarga ahamiyat beradilar: menejer malakasiga; mijoz tomonidan ishlatilayotgan buxgalteriya hisobi va auditorlik tizimiga; mijozning o’z vaqtida majburiyatlarining bajarayotganligiga; kredit uchun takdim etiladigan sug’urta badaliga; ishlab chiqariladigan mahsulot uchun talab va uni prognozlashtirish va boshqalarga.
Investitsiya loyihalarini moliyalashtirishda uzoq muddatli kreditlar muddatli kreditlar ichida risklilik darajasi eng yuqori bo’lgan kreditdir, uning boshqacha nomi “loyihaviy kredit” deb ham ataladi. Bu kreditlar korxonaga kelgusidagi naqd pul tushumini ta’minlovchi - asosiy kapitalni moliyalashtirish uchun zarur. Bunga misol sifatida davlat ahamiyati uchun molik bo’lgan neftni qayta ishlash, shaxta, eletrostantsiyalar kabi yirik inshootlarning qurilishini kreditlashni keltirish mumkin. Investitsiya loyihalari bo’yicha kredit risklari qo’yidagilardan iborat: korxona qurilishi uchun talab etiladigan materiallar shartlarining nomutanosibligi, kamomadi; loyiha amalga oshirilayotgan joydagi hukumat qarorlari, farmonlarining loyihani amalga oshirish jarayoniga to’sqinlik qilishi; kredit uchun belgilanadigan foiz stavkasiining keskin o’zgarishi va h.k..
Investitsion loyihalarni moliyalashtirishning ko’p yillik amaliyoti mobaynida loyihalarni hayotga tatbiq etish jarayonida texnik-iqtisodiy asosnomani kompleks ekspertiza qiluvchi banklar to’qnash kelayotgan qator muammolar mavjud. Ularni umumiy tarzda quyidagicha guruhlash mumkin:
- investitsiya loyihasini ekspertiza qilish bosqichida yuzaga keluvchi muammolar;
- investitsiya loyihasi bo’yicha moliyalashtirishni ochish bosqichida yuzaga keluvchi muammolar;
- amalda ishlayotgan investitsiya loyihalari bo’yicha muammolar.
Investitsiya loyihasini ekspertiza qilish bosqichida yuzaga keluvchi muammolar quyidagilarda namoyon bo’ladi. Loyiha ekspertiza bosqichida tadbirkorlar va investorlar haligacha loyiha bo’yicha sifatsiz va ishonchli bo’lmagan axborotlarni taqdim etishmoqda. Ular bilan birga TIAni ishlab chiquvchilar (loyihachi tashkilotlar, moliya institutlari) kuzatilishi mumkin bo’lgan risklar va ularni pasaytirish, mahsulot eksporti, ishlatilishi ko’zda tutilgan xom ashyo bo’yicha ma’lumotlarni, marketing tadqiqotlarini puxta ishlab chiqmagan. Bu hol loyihani ko’rib chiqish muddatini uzayishiga olib keladi. Bu muammoni hal etishda aniq tadbirlarning amalga oshirilishi muhim o’rin tutadi, ya’ni O’zbekiston Savdo-sanoat palatasi ko’magi, Tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiyalar va savdo vazirligi bo’linmalari, “O’zinvestloyiha”, moliyalashtiruvchi banklar yordami hamda Hokimiyat bilan birgalikda amaliyotga quyidagilarni o’zida ifodalovchi hududlar bo’yicha aborot-tahliliy ma’lumotlar bazasi tizimini ishlab chiqqan holda tatbiq etish lozim deb hisoblaymiz:
- hududning (rayon, shahar) umumiqtisodiy ko’rsatkichlari;
- mehnat, moddiy xom ashyo, ishlab chiqarish resurslari mavjudligi;
- hudud bo’yicha kichik biznes va tadbirkorlik rivojining salohiyati;
- turli xildagi mahsulotlar va xizmatlarning ichki bozor marketingi;
- hududning eksport imkoniyatlari.
Yuqoridagi ma’lumotlarning to’la hajmda bo’lishi salohiyatli investorlar va banklarga loyiha bo’yicha qaror qabul qilishni tezlashishiga olib keladi. Bundan tashqari, tashqi bozorni o’rganish maqsadida amaliy yordam sifatida maxsus ixtisoslashgan marketing kompaniyalarini yaratish maqsadga muvofiqdir. Bu kompaniyalar faqat maslahat-ko’mak vazifasini bajarib, tadbirkorlarga o’z amaliy tavsiyalarini berishi lozim bo’ladi. Investitsiya loyihalarida marketing xarajatlarini hisobga olishning alohida ahamiyatli tomoni shundaki, unga qilingan xarajatlar tarkibi va miqdorini tahlil etish xarajatlarning to’g’ri tashkil etilganligini va o’tkazilgan tadqiqotlarning samaradorligini aniqlashga imkon beradi. Zero, ijobiy natijalarni aniqlash uchun keragicha qilingan har qanday marketing xarajatlari kelgusida qo’shimcha xarajatlarning amalga oshirilishining oldini olish bilan birga qo’shimcha foyda keltirishi bilan ham o’z samarasini ko’rsatadi.
Xulosa qilib shuni ta’kidlash kerakki, investitsiya loyihalarini moliyalashtirish manbalari qiymatini baholashning bozor mexanizmiga ustuvorlik berish, buning uchun qulay shart-sharoit yaratish (imtiyozlar va boshqalar), moliyalashtirishning turli usullaridan (masalan, lizing) faol foydalanish, aholi mablag’larini faol jalb qilish, foiz stavkalarini diversifikatsiyalash, yangi texnika-texnologiyalarni o’zlashtirishda chet el kreditlari va investitsiyalarini faol jalb qilish maqsadga muvofiqdir.