Kurs ishi mavzu: badiiy matnda nisbiy so'zlar yordamida bog'langan qo'shma gaplar

2.Filologik lugʻatlar va ularning tuzilishi
Lingvistik lug'atlar, o'z navbatida, ikki turga bo'linadi: ikki tilli (kamroq ko'p tilli), ya'ni biz chet tilini o'rganishda, chet tilidagi matn bilan ishlashda foydalanadigan tarjimalar ( Ruscha-inglizcha lug'at, Polsha-ruscha lug'at va boshqalar) va bir tilli.
Bir tilli lingvistik lug'atning eng muhim turi so'zlarni o'z ichiga olgan, ularning ma'nosi, grammatik va stilistik xususiyatlari tushuntirilgan izohli lug'atdir. Birinchi haqiqatda tushuntirish lug'ati 1789-1794 yillarda nashr etilgan Rossiya akademiyasining olti jildli lug'ati edi. va zamonaviy dunyoviy va ma'naviy kitoblardan, shuningdek, qadimgi rus yozuvidan olingan 43257 so'zni o'z ichiga oladi. 1806-1822 yillarda "Rossiya akademiyasining alifbo tartibida joylashtirilgan lug'ati" deb nomlangan 2-nashr nashr etilgan. va 51 388 so'zdan iborat. Akademik lug'atning uchinchi nashri 1847 yilda nashr etilgan "Cherkov slavyan va rus tilining to'rt jildli lug'ati" bo'lib, unga 114 749 so'z kiritilgan.
1863-1866 yillarda qimmatli leksikografik darslik nashr etilgan. V. I. Dalning to'rt jildli "Tirik buyuk rus tilining izohli lug'ati" (8-nashr - 1981-1982 yillarda). Lug'atning asosi sifatida xalq nutqini, jumladan, umumiy, shevali, kitobiy lug'atni qo'yish. Dahl unda rus tilining barcha leksik boyligini (200 mingga yaqin so'z va 30 ming maqol va maqol) aks ettirishga harakat qildi. Dal faoliyatining zaif tomoni uning chet tilidagi ko'pgina so'zlarning foydasizligini isbotlash istagi, o'zi tuzgan mavjud bo'lmagan so'zlarni ularning ekvivalenti sifatida kiritishga urinishi, ijtimoiy-siyosiy so'zlarning ma'nosini tendentsiyali tushuntirish edi. lug'at.
1895 yilda yangi akademik lug'atning birinchi jildi J. K. Grot tomonidan tahrirlangan, 21648 so'zni o'z ichiga olgan birinchi jildi nashr etildi. Keyin lug'at 1930 yilgacha alohida nashrlarda nashr etilgan.
Sovet davri leksikografiyasi tarixida 1934-1940 yillarda nashr etilgan D. N. Ushakov tomonidan tahrirlangan to'rt jildlik "Rus tilining izohli lug'ati" muhim rol o'ynadi. 85 289 so'zdan iborat lug'atda rus tilini normallashtirish, so'zlardan foydalanishni tartibga solish, shakl shakllantirish va talaffuz qilish bo'yicha ko'plab masalalar hal qilindi. Lug‘at badiiy, publitsistik, ilmiy adabiyotlar lug‘ati asosida tuzilgan. 1947-1948 yillarda. lug'at fotomexanik usulda qayta nashr etilgan.
D. N. Ushakov tomonidan tahrir qilingan lug'at asosida 1949 yilda S. I. Ozhegov 52 mingdan ortiq so'zni o'z ichiga olgan bir jildlik "Rus tilining lug'atini" yaratdi. Lug'at bir necha marta qayta nashr etilgan, 9-nashridan boshlab N. Yu. Shvedova tahriri ostida nashr etilgan. 1989 yilda lug'atning 21-nashri nashr etildi, to'ldiriladi va qayta ko'rib chiqildi (70 ming so'z).
1950-1965 yillarda. o'n etti jildlik akademik "Zamonaviy rus adabiy tilining lug'ati" (shu jumladan 120 480 so'z) nashr etildi. Unda so'zlarning ma'nolari va qo'llanilishining o'ziga xos xususiyatlari XIX-XX asrlar adabiyotidan misollar bilan yoritilgan. turli uslublar va janrlar. So‘zlarning grammatik xususiyatlari beriladi, talaffuzining o‘ziga xos xususiyatlari qayd etiladi, me’yoriy stilistik belgilar beriladi, so‘z yasalishi haqida ma’lumot beriladi, etimologik ma’lumotlar beriladi.
Lingvistik lug'atlarning turlari xilma-xil va ko'p: izohli lug'atlar; sinonimlar lug'atlari; xorijiy so'zlarning lug'atlari; nutqning to'g'riligi lug'atlari; frazeologik lug'atlar; orfoepik lug'atlar; imlo lug'atlari; dialekt lug'atlar; etimologik lug'atlar; sо‘z yasovchi lug‘atlar va boshqalar.
Lingvistik (filologik) lug‘atlar ko‘p tilli, ikki tilli va bir tilli lug‘atlarga bo‘linadi. Ikki tilli va koʻp tilli lugʻatlar tarjima lugʻatlari boʻlib, ularda bir tildagi soʻzlarning maʼnolari boshqa til bilan solishtirish yoʻli bilan izohlanadi (masalan, inglizcha-ruscha, ruscha-inglizcha, ruscha-inglizcha-arabcha va hokazo lugʻatlar).
Bir tilli lug‘atlarda so‘zlar bir tildagi so‘zlar yordamida tushuntiriladi. Monolingual lug'atlar murakkab va jihatdir ... Integratsiyalashgan bor izohli lug'atlar...
Bunday lug'atlar so'zni tushunish, nutqda qo'llash va hokazolar uchun zarur bo'lgan ma'lumotlarni beradi. Aspekt lug‘atlarda tilning u yoki bu tomoni aks etadi. Bularga quyidagilar kiradi: xorijiy so'zlarning lug'atlari, sinonimlar, antonimlar, omonimlar, paronimlar, frazeologik, orfoepik, imlo, derivativ, morfemik, etimologik, teskari, qisqartmalar va boshqa turdagi lug'atlar.Eng muhimi turi monolingual lingvistik lug'at hisoblanadi Tolk lug'at.
Tushuntirish lug'atlarining vazifasi, avvalo, ma'lum bir davrdagi tilning faol lug'atini aks ettirishdir. Izohlovchi lug‘atlarda so‘zlarning ma’nosi va ularning ohanglari tushuntiriladi, so‘zlarning grammatik xususiyatlari beriladi, uslubiy eslatmalar beriladi, so‘zlarning talaffuzi va imlosi bo‘yicha ko‘rsatmalar beriladi, shuningdek, so‘zlarning erkin va frazeologik so‘z birikmalarida qo‘llanishi tasvirlangan.
Rus tilining birinchi izohli lug'ati " Rossiya akademiyasining lug'ati"(1789-1794). Rus leksikografiyasi tarixidagi muhim voqea to'rt jildlik " Tirik buyuk rus tilining izohli lug'ati"V. I. Dal (1863-1866). V.I.Dal 53 yil davomida lug‘at ustida ishlagan, lug‘at xalq nutqi asosida tuzilgan, umumiy va dialektal lug‘at ham kiritilgan. Lug‘atda 200 mingga yaqin so‘z, 30 mingga yaqin maqol mavjud. Dahl xalq marosimlari, urf-odatlari, e'tiqodlari bilan bog'liq ko'plab so'zlarni tushuntirdi:
qarang- "kuyovning kelin bilan birinchi tanishuvi";
kuz- "yoz bilan xayrlashish va kuz uchrashuvi";
qo'l ishi- "Sovchilarni tugatish marosimi".
Lug'atda siz sayohatchilarning yashirin tilidagi so'zlarni topishingiz mumkin: voxari- "o'tin", shlyapa- "ro'molcha", yaramas- "qo'lqoplar"
Lisoniy lug‘atlarning ob’ekti so‘zlardir. Bunday lug‘atlar so‘zlarning semantikasi, grammatik xususiyatlari, imlosi, talaffuzi, tarixi, taraqqiyoti, kelib chiqishi va hokazolari haqida ma’lumot beradi. Lisoniy lug‘atlarda so‘z ma’nolari, imlosi, talaffuzi, iboralar (frazemalar), xalq maqollari, xullas, til birliklari va filologik tushunchalarga oid ma’lumotlar beriladi. Demak, lisoniy lug‘atlarda til va nutq birliklari, til kategoriyalari haqida ma’lumot berish, maqol va matal kabi janr boyliklarini to‘plash maqsad qilinadi. Lisoniy lug‘atlarning so‘zligida umumlashgan ifodaga ega lug‘aviy (leksik) ma’noli barcha turkumdagi so‘zlar, shuningdek, yordamchi, modal, undov, taqlid so‘zlar, yuklamalar qayd etiladi.
Qomusiy lug‘atlarning so‘zligida esa terminlar, tarixiy hodisa nomlari, shuningdek, joy, daryo, buyuk shaxs va hokazolarni ko‘rsatuvchi atoqli otlar beriladi. O‘zbek lug‘atchiligi tarixida qomusiy lug‘atlarni yaratishga 1950-yillardan e’tibor berila boshlandi. SHu davrdan e’tiboran ba’zi fanlarga oid terminologik qomusiy lug‘atlar yaratildi. 1966 yildan to‘la “O‘zbek … ensiklopediyasi”ni tuzishga kirishildi.
Lisoniy lug‘atlar ham dastlab ikki turga — umumiy va xususiy (maxsus) lug‘atlarga bo‘linadi.
Umumiy lug‘atlarda umumtil birliklari, ularning ma'nolari va qo‘llanish xususiyatlari izohlanadi. Umumiy lug‘at so‘zligi til leksikasini barcha turkumlar doirasida, barcha qatlamlar bo‘yicha aks ettiradi. Bunday lug‘atlar bir tilli, ikki tilli, ko‘p tilli, izohli, izohsiz bo‘lishi mumkin. «O‘zbek tilining izohli lug‘ati» (ikki tomli, 1981), «O‘zbekcha-ruscha lug‘at» (1959), «Ruscha-o‘zbekcha lug‘at» (besh tomli, 1950—1955) va boshqalar shular jumlasidandir.
Xususiy (maxsus) lug‘atlarda tilning lug‘at boyligidagi birliklar ma'lum sohalar bo‘yicha yoki shu tildagi ma’lum mikrosistemalar, guruhlar bo‘yicha tanlab izohlanadi. «Ruscha-o‘zbekcha fizik terminlar lug‘ati» (M.D.Yagudev, R.X.Mallin, 1952), «Ruscha-o‘zbekcha matematik terminlar lug‘ati» (M.Sobirov, 1952), «O‘zbek tili sinonimlarining izohli lug‘ati» (A.Hojiyev, 1974), «Tilshunoslik terminlarining izohli lug‘ati» (A.Hojiyev, 2002), «O‘zbek tilining izohli frazeologik lug‘ati» (Sh.Rahmatullayev, 1978), «Imlo lug‘ati» (Olim Usmon, 1949), «O‘zbek tilining imlo lug‘ati» (S.Ibrohimov, E.Begmatov, A.A.Ahmedov, 1976), «O‘zbek ismlari» (E.Begmatov, 1991), «O‘zbek tili omonimlarining izohli lug‘ati» (Sh.Rahmatullayev, 1984), «O‘zbek tili antonimlarining izohli lug‘ati» (Sh.Rahmatullaev, N.Mamatov, R.Shukurov, 1980), «Ruscha-o‘zbekcha botanika terminlarining qisqacha izohli lug‘ati» (Q.Zokirov, M.M.Nabiyev, O‘.Pratov, H.Jamolxonov, 1963) va boshqalar shular jumlasidandir.
Keyingi yillarda o‘zbek tilida yana bir qator yangi lug‘atlar yuzaga keldi: «Yozuv tarixidan qisqacha lug‘at-ma’lumotnoma» (N.Mahmudov,1990), «O‘zbek ismlari» (E.Begmatov, 1991), «O‘zbek tilining etimologik lug‘ati» (Sh.Rahmatullayev, 2000), «O‘zbek tilining imlo lug‘ati» (Sh.Rahmatullayev, A. Hojiyev, 1995), «O‘zbek tili tasviriy ifodalarining izohli lug‘ati» (R.Rasulov, I.Umirov, 1997), Hozirgi o‘zbek tili faol so‘zlarining izohli lug‘ati (A.Hojiyev, A.Nurmonov, S.Zaynobiddinov, K.Kokren, M.Saidxonov, A.Sobirov, D.Quronov, 2001), «Turkcha- o‘zbekcha, o‘zbekcha-turkcha lug‘at» (Nizomiddin Mahmud, Ertug‘ul Yaman, 1993) shular jumlasidandir.
So‘zlarning biror maqsadda to‘planib, tartibga solingan yig‘indisi lug‘at deyiladi. Lug‘at tuzishning nazariy va amaliy tamoyillari haqidagi soha leksikografiya (grekcha lexicon - lug‘at va grapho - yozaman) deyiladi. Lug‘at tuzuvchi mutaxassislar leksikografiar deyiladi. Lug‘at tuzish tamoyillari va metodikasini ishlab chiqish, leksikografiar ishini tashkil qilish, lug‘at tuzish uchun asos bo‘ladigan kartotekalar tuzish, ularni sistemalashtirish va saqlash leksikografiyaning vazifasidir.
Lug‘atlarning so‘zlar va iboralarning qo‘llanishini nazariy tadqiq etishda hamda tilga amaliy o‘rgatishda ahamiyati katta.
Filologik lug‘atlarda asosiy eqtibor so‘zga yoki so‘z birik-masiga beriladi va ular har tomonlama izohlanadi. Bunday lug‘atlar ham alfavit tartibida tuziladi va izohlanadigan so‘z yoki so‘z birikmasi sarlavha sifatida keltiriladi.
Filologik lug‘atlar ikki xil bo‘ladi: umumiy va maxsus filologik lug‘atlar. Umumiy filologik lug‘atlarda hamma qo‘llaydigan so‘zlarning izohi beriladi. Bular bir tilli, ikki tilli, ko‘p tilli bo‘ladi.
Qo‘yilgan maqsadga ko‘ra bir tilli filologik lug‘atlar bir qan-cha turlarga bo‘linadi. Masalan, izohli lug‘atlar, maxsus lingvistik lug‘atlar: etimologik lug‘at, morfem lug‘at, frazeologik lug‘at, sinonim so‘zlar lug‘ati, orfoyepik lug‘at, chappa lug‘at, atoqli otlar lug‘ati, joy nomlari lug‘ati, mashhur yozuvchilar asarlari lug‘ati kabilar.
Masalan, izohli lug‘atda so‘zlarning barcha leksik ma`nolari keng izohlanadi. Har bir so‘z izohi kichik maqola shaklida beriladi va izohlanayotgan so‘z sarlavha qilib ko‘rsatiladi. Bunga "O’zbek tilining izohli lug‘ati", 5 jildli, "Ingliz tilining Oksford izohli lug‘ati", 17 jildli "Slovar’ sovremennogo russkogo literaturnogo yazg‘ka", S.I.Ojegovning bir jildli "Slovar’ russkogo yazika" kabilar misol bo‘ladi. Olim Usmonov va Renat Doniyorovlarning "Ruscha-internatsional so‘zlar izohli lug‘ati" shular qatoriga kiritiladi.
Sinonim so‘zlar lug‘atida sinonimik qatorga kiruvchi har bir so‘zning ma`no ottenkalari, stilistik funksiyalari bayon qilinadi. Bunga A.Hojiyevning "O’zbek tili sinonimlarining izohli lug‘ati" misol bo‘ladi. etimologik lug‘atlarda so‘zlarning kelib chiqishi, ularning dastlabki shakli va ma`nosi, til taraqqiyoti davomida ularda yuz bergan o‘zgarishlar izohlanadi.
M.Fasmerning "Etimologicheskiy slovar’ russkogo yazg‘ka", e.V. Sevortyanning "Etimologicheskiy slovar’ tyurkskix yazg‘kov", Sh. Rahmatullayevning "O’zbek tilining etimologik lug‘ati" ana shunday lug‘atlardir.
Morfemik lug‘at so‘zlarning qanday morfemalardan tuzil-ganini alfavit tartibida izohlovchi lug‘atdir. Jumladan, mukofotlanmoq so‘zi mukofot (Ian) moq morfemalaridan tuzilgan.
Frazeologik lug‘atda tildagi frazeologik birliklarning (iboralarning) semantik va grammatik xususiyatlari misollar yordamida izohlanadi. Unda frazeologik omonimlar, sinonimlar va antonimlarni yonma-yon keltirish bir frazeologik iboraning turli variantlarini berish juda foydalidir. Misol: Ko‘ngli qattiq-qattiq ko‘ngil. Rahm-shafqati yo‘q. Varianti: toshko‘ngil; toshko‘ngilli; tosh-ko‘ngil (ekan)ligi. Sinonimi: tosh yurak-yuragi tosh. Antonimi: ko‘ngl (i) bo‘sh; ko‘ngl(i) yumshoq-yumshoq ko‘ngil. O’xshashi: bag‘ritosh; mehritosh.
So‘zlarning qanday harf bilan tugaganiga qarab alfavit tar-tibida tuzilgan lug‘at chappa lug‘at deyiladi. Masalan, a harfi bilan tugagan so‘zlar quyidagicha beriladi: arfa, bola, dona, so‘na, pona, to‘nka, shona kabi. Bunday lug‘at so‘z yasalishi, morfologiya va leksikologiya bo‘yicha olib boriladigan turli ilmiy-tadqiqotlar uchun manba boiishi mumkin.
Bulardan tashqari, chappa lug‘atlar tilning fonetik qonuniyatlarini, sheqriyat sirlari (qofiya bo‘yicha)ni o‘rganishda yordam beradi. (R.Qo‘ng‘urov va A.Tixonovlarning "Obratng‘y slovar’ uzbekskogo yazg‘ka" kitobi).
Izohli lug‘atlar tuzilishiga ko‘ra ikki xil: alfavit tartibidagi lug‘atlar va uya tartibidagi lug‘atlar.
Birinchi turdagi lug‘atlarda so‘zlar alfavit tartibida berilib izohlanadi. Yuqorida ko‘rsatilgan izohli lug‘atlar mana shu tartibda tuzilgan.
Ikkinchi turdagi lug‘atlarda faqat o‘zaklargina alfavit tartibida joylashtiriladi. Yasama so‘zlar esa o‘zak maqolachasining ichida (uyasida) izohlanadi. Bunday lug‘atlar bir uyada keltiril-gan so‘zlarning ma`no va shakl jihatdan boglanishlari haqida ma`lumot beradi. Ikki til doirasidagi tarjima lug‘atlarida bir tildagi so‘z yoki so‘z birikmasi boshqa tilga tarjima qilib beriladi. Bunga ruscha-o‘zbekcha, inglizcha-o‘zbekcha, fransuzcha-o‘zbekcha, nemischa-o‘zbekcha lug‘atlar kiradi. Chet tilini o‘rganuvchilar uchun moijallangan qisqa tarjima lug‘atlari ham mavjud. Ba`zan tarjima lug‘atlari bir necha tillar doirasida bo‘ladi. Masalan, "Slovar’ naiboleye upotrebitel’ng‘x slov angliyskogo, nemetskogo, frantsuzskogo i russkogo yazikov" kabi.
Filologik lug‘atlarga turli sohalarga oid lug‘atlar ham kiradi. Bularda fan, texnika, ishlab chiqarishning ma`lum sohasiga oid so‘z-terminlar izohlanadi. Soha lug‘atlari ichida eng keng tarqalgani terminologik lug‘atlardir. Bunday lug‘atlar bir tilli, ikki tilli, ko‘p tilli bo‘ladi. Bir tilli terminologik lug‘atlarda bir tilning ma`lum sohaga oid terminlari izohlanadi. Bunga O.S.Axmanovaning "Slovar’ lingvisticheskix terminov" (1966) va D.E.Rozental, M.A.Telenkovalarning "Spravochnik lingvisticheskix terminov" (1972) nomli kitoblari, H.Hasanovning "Geografiya terminlari lug‘ati" (1964). H.Homidiy, Sh.Abdullayeva, S.Ibrohimovalarning "Adabiyotshunoslik terminlari lug‘ati" (1967), Olim Usmon tahriri ostida nashr qilin-gan "Ijtimoiy-siyosiy terminlar lug‘ati" (1976) kabilarni kiritish mumkin.
Ikki tilli terminologik lug‘atlarga N.T. Hotamovning "Adabiyotshunoslikdan qisqacha ruscha-o‘zbekcha terminologik lug‘at"i (1969). Sh. Bayburov va N. Takanayevning "Pedagogikadan qisqacha ruscha-o‘zbekcha terminologik lug‘at"i (1963) kabilar kiradi.
Ko‘p tilli terminologik lug‘atlarga A.AAsqarov va H.Zohidovlarning "Lotincha-o‘zbekcha-ruscha normal anatomiya lug‘ati" (1964) ni misol qilib ko‘rsatish mumkin.
Chet so‘zlar lug‘ati ham terminologik lug‘atlarga o‘xshab ketadi. Bunda ham, asosan, chet tillardan o‘zlashgan so‘zlar izohlanadi.
Lug‘atlarning turi yuqoridagilari bilan cheklanmaydi. Tematik, differensial, yangi so‘zlar, qisqartma so‘zlar, chastota, qofiya lug‘atlari ham mavjud. Masalan, tematik lug‘atlarda so‘zlar ma`nolariga ko‘ra gurahlanadi. Bunday lug‘atlar biror fikrni ifodalash uchun eng qulay so‘zlarni topish imkoniyatini beradi. Bunga ingliz tili asosida tuzilgan Roje (Roget) lug‘ati, Muhammad Yoqub Chingi tomonidan tuzilgan "Kelurnoma" nomli (XVIII asr) lug‘atning oxirgi XV bobi misol bo‘ladi.
Xalqning oqsib borayotgan talablarini qondirish maqsadida lug‘atning yangi-yangi turlari yaratilishi tabiiydir.
Hozirgi tilshunoslikda tezauras lug‘at (grekcha thesayros - manba) yoki ideografik lug‘at tuzish masalasi ustida ish olib borilmoqda. Tezauras lug‘at ma`lum so‘z bilan ma`nolari bog‘lanuvchi barcha so‘zlarni qamrab oladi.
Lug‘at - so‘z xazinasi, undan o‘rinli va maqsadga muvofiq foydalanish inson bilimini kengaytirish, lug‘at boyligini oshirishda hamda fikrni to‘g‘ri va ravon ifodalashda muhim omildir.