Kurs ishi mavzu: “Me’yor va institutlarning o’zaro harakati” Bajardi: Qabul qildi: toshkent 2023

5.Ijtimoiy-institutsional yo`nalish evolyutsiyasi
Yuqorida institutsional yo`nalishning asosiy g`oyalari va dasturi ko`rib chiqilgan edi. Hozirgi davrda ham bu yo`nalish g`oyalari dolzarbligicha qolmoqda. Taniqli iqtisodchining iborasi bilan aytganda ―Veblen kostyumi yaxshi xizmat qilmoqda va u deyarli eskirmagan‖. Bu yo`nalishning otasi Veblen tomonidan ilgari surilgan ta`limotda hozirgi zamon jamiyatini qayta qurish transformatsiya masalalari g`oyat muhim o`rinni egallaydi. Ularning fikricha, ilmiy-texnika taraqqiyoti tufayli jamiyatdagi sotsial qarama-qarshiliklar yo`qolib boradi. Jamiyatning konfliktlarsiz evolyutsiyasi, uning industrial jamiyatdan postindustrial, superindustrial yoki ―neoindustrial‖, 57 informatsion jamiyat sari rivoji ro`y beradi. Texnik-iqtisodiy omillarni mutlaqlashtirish tufayli yangi konvergentsiya nazariyasini ilgari surish imkoni yaratildi (J.K.Gelbreyt, P.Sorokin – AQSH, Raymond Aron – Frantsiya, YAn Tinbergen - Niderlandiya). ―Industrial‖, ―Postindustrial‖ jamiyat nazariyasi ikki sotsialistik va kapitalistik tizimni yagona tizimga keltiruvchi konvergentsiya nazariyalari yangilik emas. Masalan XIX asr oxirida nemis iqtisodchisi (yuqorida berilgan) V.Zombart ―Hozirgi zamon kapitalizmi‖ asarida plyuralizm, ya`ni turli sotsial tizimlarni - kapitalistik, sotsialistik, mayda ishlab chiqaruvchilarni yagona plyuralistik jamiyatga birlashtirish g`oyasini aytgan edi. J.K.Gelbreyt asarlarida, bu fikrlar to`laroq ifodasini topgan. Unda ikkala tizimda ro`y berayotgan umumiy o`zgarishlar qayd etildi (rejalashtirishda foydalanish, davlat va korporatsiya o`rtasidagi farqlarning yo`qolib borishi, tashqi muhitni o`rganish, fan va ta`limning mehnat taqsimoti oshishida asosiy omil ekanligi va boshqalar). Asta-sekin kapitalizmning ―yomon‖ tomonlari sotsializmning ―yaxshi‖ xususiyatlari bilan chirmashib ketishi kerakligi aytiladi, ―kapitalizm transformatsiyasi‖ ro`y berishi bashorat qilinadi. J.K.Gelbreytning asosiy asarlari quyidagilardir: ―Mo`l-ko`lchilik jamiyati‖ (1958), ―Yangi industrial jamiyat‖ (1967), ―iqtisodiy nazariyalar va jamiyat maqsadlari‖ (1973), ―Pullar‖ (1975), ―Ishonchsizlik asri‖ (1977). Bundan tashqari, olimning ko`pgina maqola va interv`yulari ham bor. Superindustrial jamiyat to`g`risidagi g`oyalar amerikalik futurolog Tofflerning ―Uchinchi to`lqin‖ kitobida ba n etiladi. Unda ―yangi tsivilizatsiya‖ davri vujudga keladi‖ deyiladi. Keyingi paytlarda neoinstitutsionalizm nazariyalari ham paydo bo`lmoqda. Bu nazariyalarda texnik omillarni mutlaqlashtirishdan chekiniladi va asosiy e`tibor insonga, sotsial muammolarga qaratiladi. Shunday yo`l bilan mulk huquqi (Ronal`d Kluz - AQSH) jamoat tanlovi (Jeyms ByuKen`en - AQSH) va boshqa nazariyalar vujudga keldi. Bu qarashlar natijasida rivojlangan mamlakatlarning iqtisodiy siyosati ham o`zgarmoqda. Bu siyosat tobora kapitalizmni ijtimoiy tomonga burish sari bormoqda.
Institutlar konvergensiyasi turlari:
1) ijobiy samarali, jamiyat uchun optimal bo‘lgan institutlarning shakllanishiga olib keladi;
2) salbiy samarasiz institutlarning tashkil etilishiga yordam beradi;
3) evolyusion (Y.Shumpeter, J.Gelbreyt) dinamik jarayon sifatida normalarning yaqinlashishini tahlil qiladi;
4) statik (F.Peru) rasmiy va norasmiy normalar bir-birini to‘ldirishini nazarda tutadi;
5) gibrid (Ya.Tinbergen) rasmiy va norasmiy normalarning o‘zaro ta'sirini o‘zida namoyon etadi, buning natijasida institutsional rivojlanishning rasmiy va norasmiy normalar rivojlanishining harakat yo‘nalishiga mos kelmaydigan yangi yakuniy harakat yo‘nalishi paydo bo‘ladi. Mavjud norasmiy institutlar bilan joriy etilayotgan rasmiy institutlar o‘rtasida ijobiy konvergensiya (harakat yo‘nalishlari o‘xshashligi) mavjud bo‘lishi mumkinligining tahlili institutlarning xususiyati va kongruentligini o‘lchash metodikalari yordamida o‘tkaziladi.
Mulk huquqlari deganda, ne'matlarning mavjud bo‘lishi munosabati bilan insonlar o‘rtasida yuzaga keladigan va ulardan foydalanishga taalluqli ruxsat etilgan kundalik munosabatlar tushuniladi. Ushbu munosabatlar ne'matlar borasidagi xatti-harakatning istalgan shaxs boshqa insonlar bilan o‘zaro hamkorlik qilishda ularga amal qilishi yoki ularga amal qilmaganlik uchun xarajatlar qilishi lozim bo‘lgan normalarini belgilaydi. Quyida mulk huquqlari nazariyasining R.Kapelyushnikov tomonidan sanab o‘tilgan asosiy qoidalarini ko‘rib chiqamiz: • mulkchilik munosabatlari “inson/ashyo” munosabatlari sifatida emas, balki insonlar o‘rtasidagi munosabatlar sifatida talqin etiladi: mulk huquqlari atamasi insonlar bilan ashyolar o‘rtasidagi munosabatlarni emas, balki insonlar o‘rtasidagi noyob ashyolardan foydalanish borasidagi munosabatlarni yoritadi; • mulkchilik munosabatlari noyoblik muammosidan kelib chiqadi: noyoblikning biror omilisiz mulkchilik va adolatlilik haqida gapirishdan ma'no yo‘q; • mulk huquqlarining talqini o‘ziga ham moddiy, ham jismsiz obyektlarni (shaxsiy erkinlikkacha) o‘zlashtirgan holda, barcha narsalarni qamrab oluvchi xususiyatga ega. Mulk huquqlari insonning istalgan turdagi noyob resurslardan foydalanish bo‘yicha nuqtai nazarini qayd etadi; • mulkchilik munosabatlariga jamiyat tomonidan ruxsat etilgan munosabatlar sifatida qaraladi (davlat tomonidan ruxsat etilgan munosabatlar bo‘lishi shart emas). O‘z navbatida, ular nafaqat qonunlar va sud qarorlari ko‘rinishida, balki yozilmagan qoidalar, an'analar, urfodatlar, axloqiy normalar ko‘rinishida mustahkamlanishi va himoya qilinishi mumkin; • mulk huquqlariga xatti-harakat ma'nosi beriladi – bir xatti-harakat usullarini ular qo‘llab-quvvatlaydi, boshqalarini esa yo‘q qiladi. Ruxsat etilmagan xatti-harakatlar ham mulk huquqlari nazariyasining diqqat markazida turadi. U iqtisodiy jihatdan tushuniladi: ta'qiq va cheklovlar uni bartaraf etmaydi, balki u bilan bog‘liq xarajatlarni (ehtimoliy jazo ko‘rinishida) oshirgan holda salbiy omil sifatida ta'sir ko‘rsatadi. Ruxsat etilgan xatti-harakat normalariga amal qilish ham, ularni buzish ham oqilona iqtisodiy tanlov harkatlariga aylanadi. Mulk huquqlari nazariyasi doirasida “mulk” tushunchasi odatda turli shaxslar o‘rtasida har xil ulushlarda taqsimlangan huquqlar to‘plami sifatida talqin etiladi. Mulk huquqlarining ingliz huquqshunosi A.Onore tomonidan taklif etilgan (Onore ro‘yxati) va quyidagi 11 ta unsurni o‘z ichiga olgan ta'rifi “to‘liq” hisoblanadi: 1) egalik qilish, ya'ni ashyo ustidan mutlaq nazorat qilish huquqi;
2) foydalanish, ya'ni ashyodan shaxsiy foydalanish huquqi; 3) boshqarish, ya'ni ashyo kim tomonidan va qanday foydalanilishi mumkinligini hal etish huquqi; 4) daromad olish, ashyodan avvalgi shaxsiy foydalanishdan yoki bashqa shaxslarga undan foydalanishga ruxsat etishdan kelib chiqadigan ne'matlarni olish huquqi (boshqacha aytganda – o‘zlashtirish huquqi); 5) ashyodan o‘zgalar foydasiga voz kechish, uni iste'mol qilish, o‘zgartirish yoki yo‘q qilish huquqini nazarda tutuvchi “kapital qiymat” huquqi; 6) xavfsizlik huquqi, ya'ni ekspropriasiyaga qarshi immunitet; 7) ashyoning meros bo‘yicha yoki vasiyatnoma bo‘yicha o‘tishi huquqi; 8) muddatsizlik; 9) zararli foydalanishni ta'qiqlash, ya'ni ashyodan o‘zgalar uchun zararli usul bilan foydalanishdan o‘zini tiyish; 10) undirish ko‘rinishidagi javobgarlik, ya'ni ashyoni qarzni to‘lash uchun olib qo‘yish imkoniyati; 11) qoldiq xususiyat, ya'ni kimgadir o‘tkazilgan vakolatlarning ularning o‘tkazish muddati tugagach yoki istalgan boshqa sababga ko‘ra ushbu o‘tkazish o‘z kuchini yo‘qotgan hollarda, “tabiiy” ravishda qaytarilishini kutish. Ushbu ta'riflar aniqdek tuyulganiga qaramay, bu 11 ta unsur L.Bekkerning fikriga ko‘ra, “ko‘p sonli – taxminan 1,5 mingta kombinasiyani amalga oshirish imkonini beradi, agar ularning huquq subyektlari va obyektlari bo‘yicha variasiyalanishini hisobga olsak, u holda mulk shakllarining xilma-xilligi, haqiqiy vahimali omilga aylanadi” . Mulk huquqlari nazariyotchilari nuqtai nazaridan, mulk huquqi mavjud bo‘lgan va u mavjud bo‘lmagan vaziyatlar o‘rtasida qat'iy chegara o‘tkaziladigan yondashuv unchalik ham to‘g‘ri emas. Mulk huquqi – bu qat'iy belgilangan nuqta emas, balki uzluksiz qator. A.Alchiyan va G.Demsesning ta'kidlashicha , ashyoga bo‘lgan biror-bir vakolat mulkdorga qay darajada tegishli ekanligi haqida uning qarori ashyodan haqiqiy foydalanishni qanchalik belgilab berishiga ko‘ra fikr yuritish mumkin. Mulk huquqlari nazariyasi har qanday almashuv harakati aslida vakolatlar to‘plami bilan almashish ekanligi to‘g‘risidagi asosiy tasavvurdan kelib chiqadi. Huquqshunosalar va iqtisodchilarning fikriga ko‘ra, “Onore ro‘yxati”dagi unsurlardan eng zaifi – to‘qqizinchi unsur – zararli foydalanishni ta'qiqlash unsuri. Zararli foydalanishni ta'qiqlash bilan bog‘liq muammo shundaki, boshqa shaxslarga ziyon yetkazishning ko‘plab usullari nafaqat ta'qiqlanmagan, balki qonun bilan himoyalanadi. Xususiy mulkchilik huquqiy holati sharoitida, odatda, begona molmulkning iste'mol qiymatiga bevosita ta'sir etish yo‘li bilan jismoniy ziyon yetkazish mamkin emas, lekin uning almashish qiymatini pasaytirgan holda bilvosita yo‘l bilan ziyon yetkazish mumkin. Tadbirkor raqobatchining firmasiga o‘t qo‘yib, uni xonavayron qilishga haqli emas, lekin u o‘zining ishlab chiqarish samaradorligini keskin oshirgan holda, raqibni xonavayron qilishga haqli. O‘rta asrlar sexlarida xatti-harakatning ushbu usuli ham noqonuniy hisoblanar edi. Zararli foydalanishni ta'qiqlash bilan bog‘liq huquq hajmini aniq belgilashning murakkabligi mulk huquqlarini cheklashning yo‘l qo‘yiladigan chegaralari to‘g‘risidagi asosiy muammoni yuzaga chiqaradi. Ushbu huquqning ma'nosi shundaki, hatto to‘plamga “to‘liq ta'rif”dagi barcha unsurlarni kiritish ham mulk huquqini cheksiz qilmaydi.
2008-yilda boshlangan jahon xo‘jalik tizimida yuz bergan moliyaviy inqiroz davlatning iqtisodiyotdagi roli va davlatning tabiati to‘g‘risidagi yangi bahs-munozaralarga turtki berdi. Davlatning iqtisodiy jarayonlarga aralashuvi chegarasi nima bilan belgilanadi? Davlatning iqtisodiy sohada ishtirok etishining o‘zi inqiroz sababi va iqtisodiy rivojlanish uchun to‘siq hisoblanmaydimi? Agar davlatning aralashuvi yetarlicha samarali bo‘lmasa, buni qanday qilib to‘g‘rilash mumkin? Davlatning roliga taalluqli shu va boshqa savollarga javob izlash bilan turli ilmiy maktab va yo‘nalishlar iqtisodchilarining aksariyati band. Davlat tomonidan tartibga solish sohalari to‘g‘risidagi masala eng bahs-munozarali bo‘lib, ushbu paragrafda unga javob topishga urinib ko‘ramiz. Adam Smit XVIII asrning ikkinchi yarmidayoq davlatning asosiy majburiyatlari doirasini belgilab berdi:
- birinchidan, jamiyatni kuch ishlatish va boshqa mustaqil jamiyatlarning bostirib kelishidan himoyalash; - ikkinchidan, imkon qadar, jamiyatning har bir a'zosini adolatsizlik va uning boshqa a'zolari tomonidan jabrlashdan himoyalash yoki yaxshi adolat hukmini o‘rnatish; - uchinchidan, ularni barpo etish va saqlab turish alohida shaxslar yoki kichik guruhlar manfaatlari yo‘lida amalga oshirilmaydigan muayyan ijtimoiy inshootlar va ijtimoiy muassasalarni barpo etish va saqlab turish, chunki ulardan keladigan foyda hech qachon alohida shaxslar yoki kichik guruhlarga xarajatlarni to‘lay olmaydi, lekin ko‘pincha xarajatlarni katta jamiyatga ortiqcha to‘lashi mumkin . Ikki asrdan ortiq vaqt o‘tgan bo‘lishiga qaramay, mazkur tasnif davlat faoliyati sohalarining asosiy ma'nosini aks ettiradi. Yangi institutsional maktabning hozirgi vakillari davlat harakatlarini iqtisodiy asoslashni bozorning nuqsonlari yoki nochorligida ko‘rmoqda. Yangi institutsionalistlarning hozirgi talqinida davlatning vazifalari quyidagilardan iborat : -mulkchilik huquqlarini tafsirlash va himoya qilish: transaksiya xarajatlari nolga teng bo‘lmagan taqdirda mulkchilik huquqlarining taqsimlanishi resurslardan foydalanish samaradorligiga ta'sir ko‘rsatadi; - axborot bilan almashish tarmoqlarini barpo etish: muvazanatli narx bozor ishtirokchilariga past xarajatli va kam buzib ko‘rsatilgan axborot bilan almashish imkonini beruvchi rivojlangan axborot infratuzilmasi bazasida shakllanadi; -o‘lchash standartlarini ishlab chiqish: davlatning ushbu yo‘nalishdagi faoliyati almashinadigan tovar va xizmatlar sifatini o‘lchash xarajatlarini pasaytirish imkonini beradi, yanada keng ma'noda esa universal chora-tadbirlar jumlasiga davlat tomonidan pul muomalasining tashkil etilishi ham kiradi, chunki almashuvning universal tadbir – pulning eng muhim vazifalaridan biri; -tovar va xizmatlar bilan jismoniy almashish tarmoqlari va mexanizmlarini barpo etish: bozor infratuzilmasi nafaqat axborot bilan almashish tarmoqlari, balki tovar va xizmatlarning jismoniy harakatlanishi tarmoqlari (transport tarmoqlari, savdolar uchun uyushgan maydonchalar va h.k.)ni o‘z ichiga oladi;
-huquqni muhofaza qilish faoliyati va nizolarda «uchinchi» tomon rolini bajarish: shartnomalarni bajarishda kutilmagan holatlarning paydo bo‘lishi sharnoma tomonlarining ulardan opportunistik foydalanishidan kafolatlash uchun «uchinchi» tomon (sud)ning aralashuvini talab etadi; -sof ijtimoiy farovonlikni yaratish «chiptasiz» muammosini keltirib chiqaradi, bu uni moliyalash uchun davlat tomonidan majburlov choralaridan foydalanishni talab etadi (birinchi navbatda mudofa, keyin sog‘liqni saqlash va ta'lim singari ijtimoiy farovonlikni yaratish). Yangi institutsional nazariya vositalariga tayanib, davlatni shakllantirish va rivojlantirish bosqichlarini tadqiq etgan holda, davlatni asosiy boshqarish sohalarini tanlashning institutsional sabablarini aniqlash mumkin.
Shartnomaviy davlatdan farqli o‘laroq ekspluatatorlik davlati o‘z daromadini (soliq tushumlarini), aniqrog‘i, - davlat apparatini nazorat qiluvchi guruhning daromadini oshirish uchun majburlash monopoliyasidan foydalanadi. Ekspluatatorlik davlatining mulkchilik huquqlarini tafsirlash va himoya qilishdan asosiy maqsadi unga umuman jamiyat farovonligiga ziyon yetkazib erishilsa-da «boshqaruvchi rentasini oshiruvchi mulk tarkibiga» erishishdan iborat. Masalan, qirollar o‘rta asrlar korporatsiyalariga hunarmandchilikning rivojlanishi va texnika taraqqiyotiga to‘sqinlik qiluvchi ko‘plab huquqlarni topshirib, buning o‘rniga barqaror tushumlar manbaiga erishganlar. Bundan tashqari, davlat unga ijtimoiy shartnoma bilan berilgan doiralar bilan chegaralanmaydi, davlat apparati insonlar o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlikning yangi sohalariga doimiy ekspansiyani amalga oshiradi, bu hol ekspluatatorlik davlatining o‘z daromadlari va davlat budjeti orqali o‘tuvchi resurslar hajmini oshirishga intilishi bilan izohlanadi. Ekspluatatorlik davlati faoliyatidan ko‘riladigan zararni faqat og‘ir soliqlar (nohaq yig‘imlar) va mulkchilik huquqlarini taqsimlash muntazam va oldindan aytib bo‘ladigan xususiyatga ega bo‘lgan taqdirda qisqartirish mumkin. Og‘ir soliqlarning oldindan aytib berilishi ham davlat, ham fuqarolar manfaatlariga xizmat qiladi, bunda davlat uzoq muddatli istiqbolda barqaror daromadga ega bo‘ladi, fuqarolar esa o‘z faoliyatini davlatga ajratmalarning yuqori, lekin oldindan ma'lum bo‘lgan darajasini hisobga olgan holda rejalashtirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Shu nuqtai nazardan ekspluatatorlik davlati ko‘p jihatdan mafiya bilan umumiylikka ega – ularning ikkalasi ham o‘zi nazorat qiladigan hududda yashovchilardan soliq yig‘sa-da, lekin ayni paytda «chegarani biladigan» va buning ustiga ularni «o‘g‘irlash va qochish» tamoyili bo‘yicha harakat qiluvchi «qo‘nimsizlar»dan himoyalovchi «o‘troq» qaroqchiga o‘xshaydi. Ekspluatatorlik davlati faoliyatida majburlash salohiyatining fuqarolar o‘rtasida taqsimlanishi muhim rol' o‘ynaydi. Chunki aynan shaxs yoki kuch ishlatishning katta imkoniyatiga ega guruh davlat apparatini nazorat qiladi va kuch ishlatishni qo‘llash monopoliyasini qo‘lga kiritadi. Aynan shuning uchun harbiy texnologiyaning rivojlanishi ekspluatatorlik davlati faoliyatida asosiy omillardan biriga aylanadi. Bu esa, o‘z navbatida, uning ichki beqarorligini nazarda tutadi. Haqiqatan ham, harbiy texnologiyaning o‘zgarishi kuch ishlatish salohiyatining turli aholi guruhlari o‘rtasida qayta taqsimlanishi, ya'ni davlat apparatini nazorat qiluvchi guruhning almashishiga olib keladi. Davlatning ekspluatatorlik modelidan shartnomaviy modelga o‘tish ham mumkin. Bundan davlat qurilishi dinamikasining, demak, mulkchilik huquqlari tarkibi dinamikasining tebrantirib turuvchi xususiyati haqidagi taxminlar kelib chiqadi. Rentani undirishga yo‘naltirilgan tizimdan keyin samaradorlikni oshiruvchi tizim kelishi muqarrar va aksincha.
Kelishuvlar va almashuvning oddiy shakllaridan tortib to hozirgi davrning rivojlanayotgan iqtisodiyotini ajratib turuvchi murakkab shakllargacha bo‘lgan inson hamkorligining evolyusiyasi o‘z-o‘zidan avtomatik tarzda yuz bergani yo‘q. Iqtisodiy tarixning katta qismida mayda ishlab chiqarish va mahalliy savdo-sotiq jarayonida tomonlarning individuallashgan munosabatlari bilan tavsiflanuvchi almashuv turi ustunlik qildi. Bunday almashuv takrorlanib turishi, madaniy gomogenlik (ya'ni boyliklar umumiy to‘plamining mavjudligi) va uchinchi shaxslar tomonidan nazorat va majburlovning mavjud emasligi bilan ajralib turadi. Bunday almashuv ishtirokchilari uchun cheklovlar qonli munosabatlar, garovlar, garovga olinganlarni almashish kabi holatlarlar tufayli yuzaga kelardi. Jamiyatning rivojlanishi bilan almashuv turlari ko‘paydi, ko‘proq ilgari belgilangan cheklovlar doirasidan tashqariga chiquvchi almashuv harakatlari amalga oshirildi. Bunday individuallashtirilmagan almashuv bozorni kengaytirish hamda yanada murakkab ishlab chiqarish va kichik jug‘rofiy yoki etnik birliklar doirasidan tashqariga chiquvchi bitimlar foydalarini sotish imkonini berdi. Tomonlar o‘rtasida tuzilgan yanada murakkab kelishuvlar shartnomalardan foydalanishni ta'minlovchi qo‘shimcha institutlarning shakllanishiga yordam berdi.
Davlat rivojlanishining yuqorida keltirilgan bosqichlariga davlat tuzilishining quyidagi turlari mos keladi : 1)unda qonun chiqaruvchi, sud va huquqni muhofaza qilish organlari va umumiy qoidalar mavjud bo‘lmagan hamjamiyat; 2)unda mutlaq huquqlarni tafsirlovchi umumiy qoidalar, qonun chiqaruvchi organ, sudlar mavjud bo‘lgan, lekin polisiya yoki armiya mavjud bo‘lmagan va bu bilan qonunga rioya etishga majburlash alohida xususiyatga ega bo‘lgan jamiyat; 3)unda davlat qoidalarni belgilaydi, nizolar yuzaga kelganda hakamlar sudi vazifasini bajaradi va mutlaq huquqlarni ta'minlaydi.
Haqiqatan ham, har qanday kafolatlangan almashuv, pirovardida, mol-mulkni himoyalashni sof kuch bilan amalga oshirish yoki kuch ishlatish tahdidini solishga olib keladi. Shu ma'noda hukm ishlatish, iqtisodiy jihatdan, xo‘jalik faoliyatining boshqa ikki turidan farq qilmaydi. Bundan tashqari, transaksiya xarajatlari iqtisodiy tizimning samaradorligiga ta'sir ko‘satadi. Ular iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy tuzilmalar faoliyatining samaradorligini taqqoslashda asosiy mezonlardan biri hisoblanib, jamiyat, shu jumladan, davlat tuzumi faoliyatining barcha sohalarida agentlik munosabatlari ushbu mezonga asoslanadi. Shunday qilib, biror-bir tuzilmani tanlash va rivojlantirish minimal transaksiya xarajatlari bilan shartlangan. Demak, suveren (davlat) hokimiyati agentlik munosabatlarining xarajatlari bilan cheklangan va unga raqobat to‘sqinlik qiladi . Endi ushbu holatga oydinlik kiritamiz. Agar jamiyatda tartibni saqlash va davlat vazifalarini amalga oshirish o‘lchamsiz yuqori narxlarda amalga oshirilsa, u holda bu davlatning ichida ham, uning tashqarisida ham (ham rasmiy, qonun doirasida faoliyat yurituvchi, ham norasmiy) raqobatlashuvchi tuzilmalarning paydo bo‘lishiga olib keladi. Soliq solish ehtimoli ham agentlik munosabatlari va o‘lchash (soliq solish bazasini aniqlash va o‘lchash) hamda soliqlarni yig‘ish xarajatlari bilan bog‘liq qator cheklovlar tufayli yuzaga keladi. Shunday qilib, davlat – nazariy jihatdan eng samarali majbur qilish organi hisoblanib, bunda uning samaradorligi uning legitimligi, ya'ni “soliq solinadigan fuqarolar tomonidan” davlatda hukm ishlatish huquqi mavjudligining tan olinishiga bevosita bog‘liq. Chunki agar jamoat fikriga mos keladigan bunday tan olish mavjud bo‘lsa, u holda davlat o‘z vazifa va maqsadlarini amalga oshirish uchun cheklangan resurslardan oqilona foydalanuvchi tashkilot sifatida o‘z imkoniyatlarini aholining ushbu vazifalar va maqsadlar bajarilishiga qarshiligini yengish uchun sarflamasligi mumkin.
Xulosa
Institutlar jamiyat rivojlanishining barcha bosqichlarida muhim rol o`ynab kelgan. Ular jamiyatda qarorlar qabul qilish, insonlar va iqtisodiyot ishtirokchilarining o`zaro munosabatlarini belgilovchi normalardan tarkib topgan rasmiy va norasmiy qoidalar hisoblanadi. rasmiy qoidalar mamlakat konstitutsiyasida, qonunlarda, ma’muriy va boshqa hujjatlarda o`z aksini topadi. Norasmiy normalar esa urf-odat, an’analar va shu kabi boshqa hayot tarzi orqali yuzaga kelgan qoidalarda ifodalanadi.
Jamiyat rivojlanishi bilan mavjud institutlar va ular negizini tashkil etuvchi rasmiy va norasmiy qoidalar ham o`zgarib boradi, takomillashadi. Bunday o`zgarishlarni ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy sharoitlar belgilab beradi.
Institutlar o`zaro muvofiqlashtirilgan tarzda ishlashi, davlat tizimi faoliyatining samaradorligiga katta ta’sir ko`rsatadi. Institutlar faoliyati aksariyat hollarda normalarga bog`liqdir. Norma tushunchasi tartibni saqlash funksiyasiga ega bo`lib, u o`zaro hamkorliklik tizimida majburiy xatti-harakat bajarilishini talab etadi. Normalar hamkorlik strategiyasi, qoida, xususan, normaning o`zi kabi shakllarga ega. Ratsionallikning to`liq, to`liqsiz, tartibotli, asoslangan, harakat normasi kabi shakllari mavjud. Ijtimoiy tanlash nazariyasida normalarga oqilona tanlash natijasi sifatida qaraladi. Kelishuvlar iqtisodida esa normalar oqilona xatti-harakatning omili sifatida tahlil qilinadi.