Metall pullar.
Kishilar o‘rtasida ayirboshlash jarayonlarining tezlashuvi va
mehnat taqsimotining chuqurlashuvi ayirboshlash hajmining ortishiga olib
keldi. Iqtisodiy munosabatlarning takomillashuvi natijasida kishilar metalni
kashf etdilar, undan turli xil mehnat qurollarini yasab kundalik hayotida
foydalandilar. Shu bilan birga
, ushbu mehnat qurollari to‘lov vositasi
vazifasini ham bajardi. Keyinchalik esa metalldan tanga pullarni zarb qilish
yo‘lga qo‘yildi. Bularning barchasi ayirboshlash munosabatlari jarayonida
foydalanib kelinayotgan natural pul shakllarini metall pul shakliga o‘tishiga
zamin tayyorladi.
Metaldan yasalgan mehnat q
urollarining to‘lov vositasi sifatida
foydalanganligining xususiyati shunda ediki, kishilar metaldan tayyorlangan
bolta va shunga o‘xshash narsalardan to‘lov vositasi sifatida foydalangan
bo‘lsada,
ular boshqa maqsadda
, ya’ni kundalik hayotda foydalanish uchun
yaratilgan edi. Masalan, kishilar metaldan yasalgan boltadan ayirboshlash
vositasi sifatida keng foydalangan, lekin u to‘lov vositasini bajaradigan
tanga ko‘rinishiga ega bo‘lmagan. Odamlar stixiyali ravishda metalldan
yasalgan boltani to‘lov vositasi o‘rnida foydalanishgan.
Pulning natural ko‘rinishidan metall tanga shakliga o‘tishi, yuqorida
ta’kidlanganlardan tashqari quyidagi omillar muhim ahamiy
at kasb etgan.
1.Kishilar metallarga turli shaklda ishlov berishni kashf etilishi.
Ta’kidlaganimizdek, bolta va shunga o‘xshash temir qurollardan pul vositasi
sifatida foydalanilgan, lekin ularni puldan foydalnishning metall davri deb
yurita olmaymiz. Chunki, ushbu mehnat qurollarining funksiyalari boshqa
bo‘lgan. Kishilar metalni kashf qilganlaridan keyin oradan juda ko‘p davrlar
o‘tishi bilan unga ishlov berish yo‘llarini o‘rgandilar. Bu o‘z–o‘zidan metall
tangalarni zarb etishga turtki bo‘ldi.
2.Davlatch
ilikning paydo bo‘lishi.
Metall kashf etilib, odamlarga unga ishlov
berish yo‘llari ma’lum bo‘lgandan so‘ng, ma’lum hudud va qabilalar alohida
kishilarning hukmronligi, xonligi va qirolligi ostida boshqarila boshlandi. Bu
o‘z o‘zidan o‘sha davrning hukmroni, xoni yoki
qirolining maqieni oshirish,
o‘zining chegaralarini mustahkamlash va qonunlarini yuritish zaruriyatini
keltirib chiqardi. Bularning barchasi turli tasvirlar va yozuvlar tushirilgan
tangalarni zarb etishga asos bo‘ldi.
21
3.Kishilar o‘rtasida tovar ayirboshlash hajmining ortib borishi natijasida
ushbu jarayonning murakkablashuvi. Masalan, dehqon bir qop bug‘doyni
bitta boltaga ayirboshlashi uchun temirchi kosibning hoxishi dehqonning
hoxishiga mos kelishi lozim.
Ya’ni mazkur holatda, temirchining bir qop
bug‘doyga ehtiyoji bo‘lishi kerak. Biroq, temirchiga bir qop bug‘doy emas,
balki bitta qo‘y kerak bo‘lsa, u holda dehqon bug‘doyni qo‘yga almashtirishi,
so‘ngra qo‘yni temirchiga olib kelib bitta boltaga almashishi zarur bo‘lar edi.
Ko‘rinib
turibdiki
, kishilar o‘rtasida mehnat taqsimotining chuqurlashuvi va
ayirboshlash hajmining ortishi natural pullarn
i to‘lov vositasi sifatidagi
vazifasini amalga oshirish imkoniyatlarini chegaralab qo‘ydi.
4. Natural shakldagi pullarni saqlash va olib yurishning qiyinligi. Alabatta,
o‘sha paytlarda pulning vazifasini bajargan bolta yoki boshqa mehnat
qurollarini saqlas
h qiyin bo‘lmagan bo‘lsada, lekin ularni olib yurish va
xavfsizligini ta’minlash odamlarga turli noqulayliklarni keltirib chiqargan.
Pulning vazifasini bajargan bug‘doy, jun, qo‘y yoki boshqa shunga o‘xshash
narsalar esa vaqt o‘tishi bilan buzilgan, o‘zini
ng dastlabki xususiyatini
yo‘qotgan. Shu bilan birga, ularni olib yurish, ayniqsa saqlash ham
odamlarga qo‘shimcha tashvish keltira boshlagan.
Bularning barchasi natural pullar o‘rniga metall pullarni muomalaga to‘lov
vositasi sifatida kirib kelishiga zamin yaratdi.
Dastlab metall tangalar qora rangli temirlardan slitka ko‘rinishida
tayyorlangan bo‘lsa, keyinchalik to‘rtburchak, uchburchak, yumaloq
ko‘rinishdagi tanga shaklini olgan.
Vaqt o‘tishi bilan temir tangalar o‘rnini bronza,
kumush va oltin egalladi, 3
–
rasmga qarang. Temir metallardan yasalgan tanga to‘lov vositasini
bajarganda ularning baho masshtabini tanganing og‘irligi bilan anqilangan.
Keyinch
alik bronza, mis va oltin tangalar to‘lov vositasini bajarganda esa
baho masshtabi qimmatbaho metallarning nafaqat og‘irligi, balki ularning
xossalari orqali ham aniqlanadigan bo‘ldi.
Muomalada metall tangalar, ayniqsa oltin tangalar pulning vazifasini
bajarganda iqtisodiyotda pul muomalasini tartibga solishga ehtiyoj
bo‘lmaydi. Chunki, qimmatbaho metallar haqiqiy qiymatga ega bo‘lgan
asl
pul hisoblanib, uning hajmi tovar massasasiga nisbatan avtomatik tarzda
tartibga solinib boriladi. Ya’ni, agar iqtisodiyotda tovar massasi oltin
massasi (qiymati)ga nisbatan kam bo‘lsa muomaladagi ortiqcha oltin
tangalar boylik sifatida xazinaga joylashtiriladi. Agar, aksincha, muomalada
oltin tangalar massasi tovar massa
siga nisbatan kam bo‘lsa boylik sifatida
22
xazinaga joylashtirilgan mablag‘lar muomalaga chiqarish orqali o‘zaro
muvozanat ta’minlanadi.
Dostları ilə paylaş: |