Kurs ishini yozishda kartografiya va kartashunoslikka oid ko'pgina

2.bob Umumgeografik kartalar va mavzuli kartalar



I.l-rasm. Umumgeografik kartaning elementlari.
muidan tashkil topadi. Masalan, umumgeografik kartalarda tasvirlanadigan
landshaftning asosiy elementlari — relycf, gidrografiya obyektlari,
o ‘sim)ik va tuproq-grunt k o ‘rsatkichlari. aholi yashaydigan punktlar,
siyosiy-ma’muriy chegaralar hamda ba'zi bir xo‘jalik obyektlari
uning kartografik tasvir elementlari bo ‘lib, bu elementlar kartada bir
xil aniqlikda va mukammallikda k o ‘rsatiladi.
Mavzuli va maxsus kartalarda (shartli ravishda) kartaning mazmunini
va geografik asosini bir-biridan farqlash lozim. Geografik asos -
karta mazmunining umumgeografik qismi bo‘lib, u mavzuli karta
mazmunini tashkil etgan elementlarni kartada to ‘glri tasvirlashga va
fazoviy b o g ‘Iashga hamda karta b o ‘yicha oriyentirlashga xizmat qiladi
(1.2-rasm).
I M A V ZU U KARTA lA R



1.2-rasm.Mavzuli k artalarmng elementlari.
Karta mazmunini ochib beradigan barcha shartli belgilar va izohlar
tizimigalegenda deyiladi. Kartaning legendasi qo'llanilgan belgilarni
tushuntirib (izohlab) beradi. bu kartaga olinayotgan obyektning mantiqiy
asosini aks ettiradi. Shartli belgilartiing ketma-ket joylashtirilishi,
ularni o ‘z a ro bir-biriga bo'ysunishi, shtrixli elementlar uchun ranglar
majmuasini to ‘g ‘ri tanlab olish kartada tasvirlanayotgan voqea va
hodisa yoki jarayonlar tasnifiga mantiqan b o ‘ysindirilgan bo lladi.
Topografik kartalar uchun maxsus shartli belgilar jadvali tuzilgan.
Ular standartlashtirilgan va barcha masshtabdagi topografik kartalar
uchun qo'llaniJishi sharl.
Ko‘pchilik mavzuli kartalarda belgilar unifikatsiya qilinmagan,
shuning uchun legendani o d a id a karta varag‘ining o ‘ziga joylashtiradilar.
Kartografik tasvir matematik asosda ko'riladi. Kartada uning
elementlari b o lib kartografik proyeksiya va u bilan bog'liq koordinata
toYi (yoki to'rlari), !nasshtab va geodezik asos hisoblanadi. Kartani
komponovkasi ham uning matematik asos clcmentiga kiradi.
Kartada tasvirlanadigan hududning ehegarasini aniqlash va uni
karta ramkalariga nisbatan joylashtirish, ramka ich id a va undan
tashqarida (asosiy karta bilan uning ramkasi orasidagi b o ksh qolgan
joylarda) karta nomini, masshtabini, legendasini, har x il raqamli va
mainli ma ’lumotlarni, jadvallarni, grafiklarni, qo ‘shimcha va kesma
kartalarnihamda boshqa shunga o ‘xshash ma’Iumotlarni maqsadgu
muvofiq joylashtirishga komponovka deyiladi.
Kartani o'qish va undan foydalanishni osonlashtirish maqsadida
unda beriladigan turli xil kartomctrik grafiklar (masalan, topografik
kartada chiziqning nishabligi va qiyalik burchagini aniqlash uchun
kartaning janubiy ramkasi ostida beriladigan maxsus nomogramma),
hududni qay da rajada o ‘rganilganligini koVsatuvchi sxemalar, foydalanilgan
matcriallar (manbalar), shuningdek, b oshqa har xil zarur
ma'lumotlar (karta nomi, nashr qilingan joyi va yili, nashriyol nomi
va h.k.) kartaningyordamchi elementlari deb ataladi. Karta mazmuni
bilan bog‘!angan, uni UVldiradigan, boyitadigan va tushuntiradigan
kesma-kartalar, diagrammalar, blok-diagrammalar, grafiklar, profillar,
matnli yoki raqamli va sifatli m a ’lumotlar k artan in g qo'shimcha
elementlarideyiladi.
Yuqorida geografik k a rtag a berilgan stilistik b en u q so n deb
bo'lmagan ta ’rifda kartalarni tushunish uchun muhim hisoblangan
uchla asosiy xususiyat ~ matematik aniq tuzish; alohida belgilar —
kartografik modeiiar (shartli belgilar) sistemasini qoMJash: tasvirlanayotgar.
voqea va hodisalar (obyekilar) ni saralab olish va umumteshtirib
ko‘rsatish alohida ta ’kidlangan.
Lekin kartografiyaning bugungi rivojlanish darajasi karla to ‘g‘risidagi
tasawurga yana ikkita birinchi darajali ahamiyatga molik bo‘lgan
tamoyilni kiritishni taqozo etadi, ya’ni borliqni tizimli (sistemali)
yondoshuv asosida tasvirlash va uni aniq bir maqsadni ko'zda tutib
modcliashtirish.
K a rta la r haqidagi tasavvur b o rliq n i (voqelikni) obrazli-belgi
modellari sifatida ilmiy kartograilyaning predmeti - tabiat va jamiyat
obyektlurini, ulaming joylanishi, xususiyatlari, o ‘zaro aloqadorliklari
hamda vaqt mobaynida o lzgarishIarini kartalar va boshqa kartografik
modellar vositasida aks ettirish, tadqiq qilishdan iborat, dcb hisoblashga
imkon beradi.