Kurstıń maqseti hám wazıypaları (2 saat)

Kurstıń maqseti hám wazıypaları (2 saat)
Joba
1. Qaraqalpaq tiliniń házirgi izertleniw jaǵdayı. Til mádeniyatı hám sóylew mádeniyatı.
2. Qarım-qatnas protsesindegi cóylewde jiberiletuǵın kemshilikler. Sóylew mádeniyatın rawajlandırıwdıń ulıwma milliy mashqalaǵa aylanǵanlıǵı.
3. Gáp dúziwde sóz tańlaw usılları, ádebiy til normaları hám olardıń sóylew protsessindegi sırların analizlew, usı kurstıń obekti hám wazıypası ekenligi.
4. Til hám sóylew mádeniyatınıń bárqulla ózgerip, jetilisip barıwshı protsess ekenligi.
5. Til biliminiń sóylew mádeniyatı tarawında, dóretilgen ilimiy miynetlerge qısqasha sholıw. Sóylew mádeniyatın ele de rawajlandırıw ushın isleniwi tiyis ilajlar.
Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili túrkiy tiller arasındaǵı rawajlanǵan tillerdiń biri esaplanadı. Respublikamızdıń óz ǵárezsizligin qolǵa kirgiziwi, tilimizdiń respublikamız territoriyasında mámleketlik til sıpatında háreket etiwin támiyinlewshi bir qatar nızamlardıń shıǵıwı, tilimizdiń rawajlanıwı ushın keń imkaniyatlar ashıp berdi. Qaraqalpaq tiline mámleketlik til biyliginiń beriliwi quwanıshlı waqıya bolıp, ol óz ana tilimizdiń abırayınıń jáne de artıwına, qollanıw shegarası hám imkaniyatlarınıń keńeyiwine unamlı tásir jasadı. Házirgi kúnde respublikamızda hám onnan sırtta da túrli rásmiy qatnaslarda qaraqalpaq tiliniń mámleketlik til sıpatında qollanılıwı nızamlı túrde belgilep qoyıldı. Bul bolsa mádeniyatımız kórki bolǵan qaraqalpaq tiliniń xızmetin keńeytiw, onıń imkaniyatların jáne de rawajlandırıw, onı dúnya tilleri dárejesine kóteriw zárúrligin keltirip shıǵaradı. Áne usı kóz qarastan alıp qaraǵanda qaraqalpaq sóylew mádeniyatı mashqalaların sheshiw búgingi kúnde til ilimi aldındaǵı eń aktual máselelerdiń biri bolıp sanaladı. Sonıń ushın qaraqalpaq sóylew mádeniyatın rawajlandırıw boyınsha alıp barılıp atırǵan háreketler bul mashqalalardı unamlı sheshiwge tilimiz áhmiyetin jáne de asırıwǵa qaratılǵan. Keyingi jıllarda qaraqalpaq tilin hár tárepleme tereń úyreniw, onıń fonetikalıq, leksikalıq, grammatikalıq dúzilisin basqa pánler menen baylanıslı táreplerin izertlew boyınsha kózge kórinerlik jumıslar islendi. Basqa pánler qatarı sóylew mádeniyatın úyreniw boyınsha da bir qansha tabıslar qolǵa kirgizildi. Bul máselelerdiń joqarı oqıw orınlarında arnawlı kurs sıpatında oqıtılıwı, baspasóz, radio, televidenie arqalı túsindiriw isleriniń alıp barılıwı, xalıq arasında hárqıylı dógerek, gúrrińlesiwlerdiń ótkeriliwin atap ótsek boladı. Búgingi kúnde qaraqalpaq sóylew mádeniyatınıń eń úlken tabıslarınan biri - qaraqalpaq tili normalarınıń bir qansha qálipke túskenligi. Qaraqalpaq tili qaraqalpaq milletiniń pikir almasıw quralı sıpatında oǵada juwapkerli zárúr wazıypanı orınlamaqta. Respublikamız territoriyasında is júrgiziwde, oqıw, oqıtıwdıń túrli basqıshlarında radio hám televidenie, baspa sózde qarım-qatnas quralı sıpatında qollanıladı.
Tilimizdiń kún sayın bayıp rawajlanıwında milletimiz arasınan jetilip shıqqan sóz sheberleri, tilshiler hám ádebiyatshı alımlar, jazıwshı hám shayırlar, ǵalaba xabar quralları xızmetkerleriniń jumısları oǵada salmaqlı. Tilimizde normalanıw máselesiniń belgili bir nátiyjelerge erisiui, awızeki hám jazba tilde ámel qılıwı kerek bolǵan normalardıń islep shıǵılǵanlıǵı, usı tiykarda tilimizdiń rawajlanıwındaǵı ayırım mashqalalardıń sheshiliwi sol adamlardıń xızmetleri menen tikkeley baylanıslı. Joqarıda aytıp ótilgen pikirlerden qaraqalpaq til iliminde sóylew mádeniyatı tarawında barlıq mashqalalar sheshilgen degen pikirge keliw nadurıs boladı. Biz óz ǵárezsizligimizge erispesten burınǵı dáwirdegi jaǵday menen búgingi kúndegi tilimizdiń awhalın salıstırsaq bul nárse anıq seziledi. Ótken jıllar dawamında orıs tiliniń kúshli tásiri nátiyjesinde qaraqalpaq tili sırtqı faktorlardıń tásirinen hár qıylı atamalar menen bir qansha bayıǵan bolsa da, óz imkaniyatlarınıń sheklenip qoyılıwı esabınan belgili dárejede jarlılınıp ta qaldı. Hátte joqarı klass oqıwshıları hám joqarı oqıw ornı studentlerinen baslap ilimiy dárejeli hám ataqlı alımlardıń sózleri de tásirsiz, jarlı bolıp qaldı. Olardıń sózlerinde izbe-izlik jetispeydi, shet tili sózlerin orınsız qollanadı. Kórinip turǵanınday, orıs tili biziń ómirimizge sanalı dárejede sińip ketken, hátteki búgingi kúnde óz milletimiz wákillerine de qaraqalpaq tilin úyretiwdi dáwir talap etpekte. Qarım-qatnas protsesine tán bolǵan sóylewdegi kemshilikler sóylew mádeniyatına ulıwma milliy mashqala sıpatında juwapkershilikli qatnasta bolıw zárúrligin keltirip shıǵaradı. İnsannıń kúndelikli qarım-qatnaslarında til birlikleriniń nadurıs tańlanıwı, varvarizmler, vulgarizmlerge keń orın beriliwi sózdiń tásirsiz, qopal bolıwına alıp keledi. Bul jaǵday ayırım jazıwshılardıń shıǵarmalarında, gazeta betlerinde járiyalanǵan geypara maqalalarda kózge túsedi.
Tildegi bunday kemshilikler sóylew mádeniyatına unamsız tásir kórsetiwshi mashqala sıpatında kún tártibindegi sheshiliwi tiyis, zárúr wazıypalardan bolıp qala beredi. Til birlikleriniń sóylew barısı ushın eń kerekli, zárúrin tańlay biliw, sóylewdiń kórkem, tásirli, obrazlı, qısqa, anıq, túsinikli bolıwı, artıqmashılıqtıń bolmawı, tıńlawshı yaki oqıwshıda bayanlanǵan pikirge baylanıslı belgili bir sezimlerdiń oyanıwı, bulardıń hámmesi sóylew mádeniyatı túsiniginde jámlesken. Demek, tekst dúziwde tilde kerekli bolǵan birliklerdi tańlap alıp qollanıw zárúrligi hám de ádebiy til normaların sonday-aq olarǵa sóylew payıtında ámel qılıw sırların izertlew, analiz etiw, «Qaraqalpaq sóylew mádeniyatı» tarawınıń izertlew obekti hám wazıypası esaplanadı. Norma - sóylew mádeniyatı tarawınıń tiykarı esaplanadı. (Ózbek tilshi alımları E.Begmatov hám M.Tursınpulatovlardıń kórsetiwinshe sóylew mádeniyatı tarawınıń ádebiy til normaların úyreniw shegarası tómendegilerdi óz ishine aladı:
a) Ádebiy tildiń normativ tillik imkaniyatları úyreniledi, onıń ulıwma jaǵdayı belgilenedi (til mádeniyatı);
b) Ádebiy tildiń normativ til quralları sóylew mádeniyatı kóz-qarasınan bahalanadı, onıń ádebiy-kórkem belgilerine iye dep atalıwı múmkin bolǵan quralları anıqlanadı. (til mádeniyatı);
v) Sóylew mádeniyatı tarawı qaraqalpaq ádebiy tiline belsene aktiv aralasar eken, ondaǵı janlı sóylew ushın paydalı usınıslardı ajıratıp aladı. (til mádeniyatı);
g) Ádebiy tildiń normativ til birlikleri óz wazıypasın qay dárejede oranlawı janlı sóylew protsesinde kórip shıǵıladı (sóylew mádeniyatı).
d) Ádebiy tildiń normativ diziminiń ámeldegi sisteması (til mádeniyatı hám sóylew mádeniyatı jaǵdayı) belgilenedi, tiyisli ilimiy juwmaqlar shıǵarıladı. Til norması hám sóylew mádeniyatı ushın jańa usınıslar beriledi.
Kórinip turǵanınday, tilde normalıq turaqlılıqqa erisiw, sóylew mádeniyatın hár tárepleme rawajlandırıw, awızeki hám jazba tilde ushırasatuǵın hárqıylı kemshiliklerdi joq etiw, ámelde bolǵan milliy ádebiy tildiń basqa tiller arasındaǵı abırayın belgilep beriwshi jámiyetlik hám siyasiy másele sıpatında mámleketlik áhmiyetke iye.
Sóylew mádeniyatı tildiń rawajlanıwına baylanıslı mudamı ózgerip turadı, bayıydı. Ol bárqulla rawajlanıwda bolǵan jetilisip, tolıǵıp barıwshı protsess. İnsannıń ruwxıy dúnyasın ózinde sáwlelendiriwshi bul protsesske hárbir mámlekette ayrıqsha itibar berilgenligi jáhán xalıqları tariyxınan málim. Búgingi kúnge kelip, óz aldına bir tarmaq sıpatında tán alınǵan pánniń bul tarawınıń payda bolıwı hám qáliplesiw tariyxına názer taslasaq ol áyyemgi Rim hám Afinada, onnan da aldınıraq áyyemgi Mısr, Assuriya, Vavilon hám Hindistanda tiykarı payda bolǵanlıǵın kóremiz. Dúnya xalıqları mádeniyatı tariyxı haqqında gáp ketkende Antifont, Andokid, Lisiy, İsokrat, İsey, Demosfen, Esxil, Tsitseron sıyaqlı onlap alımlar tilge alınsa, Shıǵısta, Oraylıq Aziyada jetilisip shıqqan Maxmud Qashqariy, Axmed Yugnakiy, Yusup Xas Hajib, Álisher Nawayı sıyaqlı alımlar tárepinen dóretilgen shıǵarmalar dúnya xalıqları mádeniyatınıń eń úlken jetiskenligi sıpatında tán alınǵan. Tariyxta «sóz ádebi», «sóylew ádebi», «til mádeniyatı» hám keyingi dáwirlerde «sóylew mádeniyatı» degen atamada qáliplesken bul taraw ásirimiz ortalarına kelip bir qansha tabıslardı qolǵa kirgizdi. Bul dáwirde sóylew mádeniyatı máselelerin úyreniwge baylanıslı úlken kólemdegi Bekbergenov A. «Sinonimler hám antonimler» Qaraqalpaq tili boyınsha izertlewler. Nókis 1971. E.Berdimuratov «Kórkem ádebiyat stiliniń tiykarǵı ózgeshelikleri» «Ámiwdárya» 1973. №5. «Ádebiy tildiń funktsional stilleriniń rawajlanıwı menen qaraqalpaq tili leksikasınıń rawajlanıwı» (Nókis. 1973), Nasırov D, Dospanov O. «Qaraqalpaq ádebiy tilindegi sózlerdiń stillik mánisine qaray bóliniwi» Qaraqalpaq tili boyınsha izertlewler. Nókis 1971. «Qaraqalpaq tili stilistikası» (Nókis 1990). sıyaqlı qollanbalar, júzlep ilimiy maqalalar, toplamlar, ilimiy-kópshilik xarakterdegi maqalalar dóretildi. Bul dáwirde qaraqalpaq tiliniń funktsional stillik imkaniyatları keń analiz etildi.
Búgingi kúnde qaraqalpaq sóylew mádeniyatınıń rawajlanıwın, jáne de jetilisiwin támiynlew ushın tómendegi wazıypalardı ámelge asırıw kerek:

1. 
   Sóylew mádeniyatına tiyisli ilimiy-kópshilik ádebiyatlardı oqıw, oqıtıwdıń túrli qatlamlarına arnap kóbirek baspadan shıǵarıw kerek.
   
2. 
   Radio hám televideniede sóylew mádeniyatına baylanıslı sáwbetlesiwler arnawlı kórsetiwler, esittiriwler, shólkemlestiriw hám olardıń mudamı berilip barılıwın támiynlew lazım. Sonday-aq, gazetada arnawlı rubrika astında sóylew mádeniyatına baylanıslı maqalalar berip barıw kerek.
   

Respublika joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw wázirligi hám xalıq bilimlendiriw institutları bul tarawda kitap hám oqıw qollanbalardı dóretiw boyınsha tańlaw járiyalawı shárt. Áne sonda ǵana biz gózlegen maqsetke erise alamız.
Ádebiyatlar
1. İ.Karimov. Barkamol avlod Wzbekiston taraqqiёtining poydevori. 1998, Toshkent.
2. Kwngurov R.K., Begmatov E., Tojiev E. Nutq madaniyati va uslubiyat asoslari. Toshkent, 1992. 5-12-betler.
3. Kwngurov R.K., Karimov S.A., Qurbanov T.İ. Nutq madaniyati asoslari. I-qism. Samarqand, 1985. 4-13-betler.
4. Qudratov T. Nutq madaniyati asoslari. Toshkent, 1993. 15-16-betler.
5. Berdimuratov E. Ádebiy tildiń funktsional stilleriniń rawajlanıwı menen qaraqalpaq tili leksikasınıń rawajlanıwı. Nókic, 1973.
6. Bekbergenov A. Qaraqalpaq tiliniń stilistikası. Nókis, 1990.
7. Mahmudov N. Marifat manzillari. Toshkent, 1999.
Qadaǵalaw ushın sorawlar

1. 
   Sóylew mádeniyatı degende neni túsinesiz? «Til mádeniyatı», «sóylew mádeniyatı» túsiniklerine anıqlama beriń.
   
2. 
   Qarım-qatnas protsessinde sóylewde qanday kemshilikler júz beredi?
   
3. 
   Sóylew mádeniyatın rawajlandırıw ne ushın búgingi kúnde aktual mashqalaǵa aylanǵan?
   
4. 
   Usı kurstıń obekti hám wazıypası nelerden ibarat?
   
5. 
   Til hám sóylew mádeniyatı qanday protsess esaplanadı?
   
6. 
   Sóylew mádeniyatı tarawı menen shuǵıllanıushı qaysı ilimpazlardı bilesiz?
   
7. 
   Qaraqalpaq til iliminde sóylew mádeniyatı boyınsha tilshiler hám basqa da ilimpazlar aldında qanday wazıypalar turıptı?
   
8. 
   Sóylew mádeniyatın rawajlandırıw ushın sizińshe qanday jumıslar isleniwi kerek?