L. Payvand birikmalarda uchraydigan nuqsonlar

PAYVAND BIRIKMALARDA UCHRAYDIGAN NUQSONLAR, ULARNI HOSIL BO‘LISHINI OLDINI OLISH TADBIRLARI VA CHOK SIFATINI KUZATISH USULLARI

l. Payvand birikmalarda uchraydigan nuqsonlar

Payvand birikmalarda uchraydigan nuqsonlarni odatda tashqi va ichki nuqsonlarga ajratiladi:

1. 
   Tashqi nuqsonlar. Bularga biriktirilgan chok eni, balandligining chizma talabiga javob bermasligi, deformatsiyalanishi, chokni chalaligi, darzlar bo‘lishi va boshqalar kiradi.
   
2. 
   Ichki nuqsonlar. Bularga ko‘zga ko‘rinmaydigan gaz va shlak g‘ovakliklari, darzlar, chala payvandlangan kemtik joylar va boshqalar kiradi.
   

Nuqsonlarning hosil bo‘lish sabablariga kelsak, quyidagilarni ko‘rsatishimiz mumkin:

1. 
   Chok eni va balandligining chizma talabiga mos kelmasligi. Odatda zagotovkalarni payvandlash yuzalari qoniqarli darajada tayyorlanmay moslanmasligi, payvandlashda elektrod yoki gorelka va chokbop simning bir tekisda yurgizmasligi, payvandlash rejimlariga rioya qilmaslik va boshqa talablariga rioya etmaslik natijasida hosil bo‘ladi;
   
2. 
   chok yonida kemtik joylar bo‘lishi. Payvandlash tokini zaruridan kattaligida yoki gaz alangasi haddan tashqari kuchaytirib yuborilganda hosil bo‘ladi;
   

4. 
   chala payvandlangan joylar. Texnologiyaga rioya etmaslik hollarida uchraydi;
   
5. 
   g‘uddalar, elektrod yoki payvandlash simining payvandlanuvchi metall yuzasi hali yetarli darajada qizimasdan, suyuqlanib oqishi yoki payvandlash metallining ortiqcha bo‘lishi natijasida uchraydi;
   
6. 
   g‘ovaklar. Chok vannasi hosil bo‘lib kristallana boshlayotganda unda erigan gazlarning (H₂, N₂) undan to‘la ajralib chiqishga ulgurmasligi, elektrod qoplamalarining namligi, gaz alangasining noto‘g‘ri rostlanganligi, payvandlash yuzalarida zang bo‘lishi va boshqalar sabab bo‘ladi;
   
7. 
   tob tashlash va darzlar. Ma’lumki metall zagotovkalarni payvandlashda. Tez qizib sovishida ichki zo‘riqish kuchlanishlari hosil bo‘ladi. Bu kuchlanishlarning katta bo‘lishi payvandlangan metallning tob tashlashiga va ba’zan darz ketishiga olib keladi.
   

Payvandlashda hosil bo‘luvchi bu ichki zo‘riqish kuchlanishlari qiymati zagotovkalarning materialiga, shakliga va o‘lchamlariga, payvandlash usullariga, chokni hosil qilish texnologiyasiga bog‘liq.
2. Nuqsonlarning oldini olish tadbirlari
Yuqoridagi ma’lumotlardan ma’lumki, choklarda uchraydigan nuqsonlarga asosan zagotovkalarni payvandlashda belgilangan texnologik talablarning to‘g‘ri bajarilmasligi, payvandlash yuzalarining yaxshi tayyormasligi, elektrod va payvandlash simlarining zarur markalaridan to‘g‘ri foydalanmaslik, payvandlash usuli va rejimlarini to‘g‘ri belgilamaslik, ishchi malakasining yetishmasligi va boshqalar sabab bo‘ladi. Shuning uchun payvand konstruksiyalarini loyihalashda, choklarni hosil qilish texnologiyasini belgilashda yuqorida qayd etilgan nuqsonlarning oldini olish choralarini ko‘rish kerak. Bularga suyuqlantiriladigan metall xili, hajmi, choklarning soni, chok uzunligi hamda kesim xarakteri va boshqalarni hisobga olib, sifatli chok hosil qilish uchun payvandlash usulini, rejimini, qanday bostirilmog‘i zarur bo‘lsa, ma’lum temperaturagacha qizdirib payvandlangach, yumshatish yoki normallash lozim. Shuningdek, ularning deformatsiyalanishini kamaytirish maqsadida payvandlashga qadar teskari tomonga deformatsiyalab payvandlash, chokni hosil qilishda belgilangan tartibda bostirish bilan deformatsiyani muvozanatlashtirish, maxsus moslamalarga mahkamlab payvandlash usullaridan foydalanish kerak.
Masalan, teskari tomonga deformatsiyalab payvandlashdan avval yuz beruvchi deformatsiya qiymatiga va yo‘nalishiga ko‘ra zagotovkani teskari tomonga shu qiymatda deformatsiyalab so‘ngra payvandlash kerak.
105-rasm, a da noto‘g‘ri payvandlash natijasida deformatsiyalangan qo‘shtavr balka ko‘rsatilgan. Agar bu qo‘shtavrni 1-1-2-2 tartibda emas, balki 1-2-1’-2’ tartibda payvandlanganda deformatsiyalanishning oldi olinar edi.
Uzun choklarni hosil qilishni uchastkani 100–200 mm li bo‘laklarga bo‘lib, 106-rasmda ko‘rsatilgan tartibda chok bostirmoq lozim. Bunday tartibda payvandlashda chok nisbatan tekis soviydi va qarshi deformatsiyalanish tufayli umumiy deformatsiya kamayadi.

105-rasm. Noto‘g‘ri payvandlash natijasida deformatsiyalangan qo‘shtavr balka (a) va to‘g‘ri payvandlangan qo‘shtavr balka (b).

106-rasm. Uzun choklarni hosil qilish tartibi.
Murakkab shaklli zagotovkalarni maxsus moslamalar yordamida payvandlagan ma’qul. Bunda payvandlangan zagotovka obdon sovigach, zarur bo‘lsa, termik ishlov ham beriladi.
Zagotovkalarni payvandlashda qizdirish zonasini birmuncha qisqartirish uchun uning faqat payvandlanadigan joyi emas, balki qolgan joylari ham suvga botiriladi va zagotovka tagiga mis plastinka qo‘yib yoki uning kichik kanalchalari orqali suv yuboriladi. Ba’zan chokning atrofi asbest bilan o‘raladi.