Lala ta’rizliler ta’rtibi

Nargiz ta’rizliler qatarinin’ tuqimlaslari
Nargiz ta’rizliler ta’rtibi (Amaryllidales) 4 tuqimlasqa bo’linedi


Shiresh ta’rizliler tuqimlasi (Asphodelaceae)- Bul tuqimlas ko’p jilliq sho’p, pa’s boyli terekler kiredi. Japiraqlari apiwayi, pu’tin, ensiz ya’ki enli, tiykarinan qalemi, seret, tamir moyninan shig’adi. Gu’lqorg’ani apiwayi. Gu’lqorg’an bo’lekleri ya’ki atalig’i 6 dan.Gu’l formulasi P3+3 A3+3 G(3). Miywesi- qutisha. Bul tuqimlas 46-50 tuwis ha’m 1400-1450 tu’rdi o’z ishine aladi.Orta Aziyada 1 tuwis (eremurus) ha’m 45 tu’r, O’zbekistanda bolsa bir tuwis ha’m 23 tu’ri tarqalg’an.
Shiresh (Eremurus) tuwisi.Bul tuwisqa tamirpaqali sho’p o’simlikler kiredi. Tamir juwanlasqan, seret, pa’nje siyaqli ha’m juldiz siyaqli.Paqali japiraqsiz, boyi 3 metrge jetedi. Japiraqlari u’sh qirli, tek tamir moyninan shiqqan. Gu’lqorg’ani apiwayi , gu’ltaj siyaqli, 6 bo’lekli, gu’li aq , sari ren’li. eki saqiynada ornalasqan.


Sog’d shireshi ( Eremurus sogdianus). Ko’p jilliq sho’p, boyi (35)-50-80(150) sm.Gu’lqorg’an japiraqshalari tu’rlishe u’lkenlikte. Gu’lleri ko’p uzinlig’i 30-40(70) sm li konus siyaqli shingilde jaylasqan, aq ren’li, 3 den jasil tamirlari bar.Tuyinshesi ha’m go’regi tegis. May-iyun aylarinda gu’llep, miywe beredi. Taw janbawirlarinda o’sedi.
Nor shiresh ( Eremurus robustus). Ko’p jilliq sho’p, boyi 100-200 sm. Japiraqlari ken’ qa’lemi, sirtqi ta’repindegi japiraqlarinin’ eni 4-8 sm. May-iyun aylarinda gu’llep, miywe beredi. Taw zonasi saz topiraqli janbawirlarinda o’sedi. O’zbekistan ,,Qizil kitab’’ ina kirgizilgen.
Piyaz ta’rizliler tuqimlasi (Alliaceae)- Bul tuqimlasqa piyazli ha’m tamirpaqali ko’p jilliq sho’p o’simlikler kiredi. Ko’pshilik tu’rleri o’tkir iyisli. Japiraqlari jalpaq , taspa ta’rizli ya’ki naysha siyaqli, tamir moyninan shig’adi. Gu’lpaqali japiraqsiz, shaqalamag’an, ushi perde siyaqli eki gu’lqaptaljapiraqshasinin’ qosiliwinan payda bolg’an qin menen oralg’an sayaman ta’rizli to’pgu’l jaylasqan. Gu’lqorg’an japiraqshalari qosilmag’an ya’ki tiykari biraz qosilg’an boladi. Gu’lqorg’an japiraqshalari ha’m atalig’i 6 dan, analig’i 1, tu’yinshesi u’stingi, 3 uyali. Gu’l formulasi P₃₊₃ A₃₊₃ G₍₃₎
Miywesi- qutisha. Ko’pshilik tu’rlerinin’ to’pgu’llerinde piyazshalar payda boladi.Ko’pshiligi nasekomalar ja’rdeminde shan’lanadi.Tuqimlarinda embriondi orap alg’an ha’m belok ha’mde may, geyde kraxmali da bolatug’in endosferm bar.
Bul tuqimlasqa 32 tuwis ha’m 750 tu’r kiredi.Eki yarimsharda da ken’ tarqalg’an, lekin tropic aymaqlarda, Avstraliya ha’m Jan’a Zelandiyada ushiramaydi. Ko’binese Arqa yarimsharda ken’ tarqalg’an. Orta Aziyada ha’m O’zbekisatnda tek bir piyaz (Allium) tuwisi ushiraydi. Orta Aziyada onin’ 191, O’zbekistanda 100 den artiq tu’ri tarqalg’an.Bul tuwis wa’killeri insan o’mirinde u’lken a’hmiyetke iye. Olar antibiotiklerge juda bay, qimbat bahali darillik ha’m vitaminli o’simlikler esaplanadi.
As piyaz (Allium sera). Ko’p jilliq , paqali 45-100 sm ba’lentlikte. Japirag’inin’ ishi gewek, nay siyaqli. Japiraqlari tsilindr siyaqli, juwanlig’i 8-15mm. To’pgu’li shar siyaqli.Gu’ljapiraqshalari aq, jasil tamirli.May-iyun aylarinda gu’llep, iyulda miywe beredi. Paliz egin sipatinda egiledi.
Piskom piyazi, taw piyazi (Allium pskemense). Ko’p jilliq sho’p, boyi 40-150 sm. Japiraqlari 3-6 , tsilindr siyaqli, eni 2-3sm, ushi jin’ishkelengen. Gu’lleri mayda, aq. Iyun ayinda gu’llep, miywesi avgust ayinda pisedi. Miywesi- qutisha. Tek Tashkent walayatindag’i tawlarda tasli jerlerde o’sedi.
Anzur piyazi (Allium stipitatum).Ko’p jilliq sho’p, boyi 60-150 sm. Japiraqlari taspa siyali, eni 2-3sm, japirag’i pu’tin, japirag’inin’ ishi gewek emes. Gu’ljapiraqshalari ashiq binafsha ren’li. Piyazi derlik shar siyaqli, qabig’i qaramtir. Miywesi- qutisha. May-iyun aylarinda gu’llep, miywesi iyulda jetiledi. Eki tu’rde O’zbekisatn ,,Qizil kitab’’ina kirgizilgen edi.Lekin tabiyatta ko’beyip atirg’anlig’i sebepli anzur piyazi ,,Qizil kitab’’ tan shig’arildi.
Sarimsaq piyaz (A.salivum). Piyazi tuqim siyaqli mayday piyazshalardan ibarat.Onin’ japiraqlari taspa siyaqli bolip, gu’li uzin tumsiqli qin menen qaplang’an. Ha’mme jerde egiledi. Piyazi awqat da’min jaqsilawda ha’m dezinfiktsiyalawshi miywe retinde awqatqa isletiledi. Meditsinada da isletiledi.
Sherimsha (A.Victoriaeis). Bul jabayi halda o’siwshi piyazlardan esaplanadi, oni da awqatqa isletiliwi mu’mkin.Bul sarimsaq iyisli boyi 0,5 metrge jetetug’in japiraqlari ken’ ellips ta’rizli, qini binafsha ren’li piyaz. Kavkazda, Sibirde, Uzaq shig’ista o’sedi.
Sho’l piyazi (A. griffithianum). Sho’l piyazi ma’yek siyaqli, iri, etli, sarg’ish, japirag’i 2-3 , tarnaw siyaqli bolip, boyi 10-40 sm ge jetedi.Gu’li qizil, aprel-may aylarinda gu’lleydi.Orta Aziyanin’ taw eteklerindegi sho’llerde o’sedi.