Latex matn muharriri (nashriyot sistemasi)

1-ma’ruza. LATEX ga kirish” fanining mazmuni, predmeti va usullari.
Reja:

1. 
   TEX va LATEX nima?
   
2. 
   Asоsiy tushunchalar, strukturasi.
   
3. 
   LATEXni ishga tushirish.
   
4. 
   Dasturlash tizimining imkоniyatlari va kamchiliklari.
   
5. 
   Kоmpilyatsiya jarayoni.
   
6. 
   TEX va LATEX rivоjlanish tarixi.
   

1.1. TEX va LATEX nima?

Keyingi paytda turli korxonalarda kichik nashriyotlar paydo bo’la boshladi. Kichik nashriyot deganda, shaxsiy kompyuter bazasida, turli tez chop qiluvchi va boshqa qo’shimcha qurilmalar orqali bosma mahsulotlari (kitob, oynoma, jurnal, broshuralar, prospektlar va hokazo) chiqarish tushuniladi. Bunda bo’lajak bosma mahsulotlari kompyuterda tayyorlanadi, ya’ni kompyuter varaqlash, asl maketlash ishlari ham kompyuterda bajariladi.
Rizograf esa asl maket shaklida kompyuterda tayyorlangan, chop qilish uchun ishlatiladi va u minutiga o’rtacha 130 sahifani chop qilishi mumkin. Rizograflarning ham turli xillari mavjudligi va turli chop qilish tezligiga egal va asosan rangli tasvirda bo’ladi.
Rizograflardan tashqari, kichik nashriyotda lazerli printer ham bo’lishi lozim. Undan mashinka sifatida foydalanish mumkin emas. U faqat kompyuterda tayyorlangan asl maketni bir nusxada lazerli printerda chop qilish (sifati yaxshi bo’lganligi sababli) va so’ngra uni rotariatda, rizograflarda, katta bosma qurilmalarida chiqarish uchun ishlatiladi.
Bundan tashqari, kichik nashriyotda muqovalovchi, qog’oz­larni kesuvchi, broshyuralovchi va boshqa qurilmalar bo’lsa, u to’la qonli nashriyot bo’ladi.
Kichik nashriyotda kam nusxada (200-300) mahsulot chiqarish qimmatga tushadi. Shuning uchun nusxalar soni 2000 dan ko’proq bo’lgani yaxshi. Aks holda, bo’yoq masalasi, qimmatbaho plyonkalarni har safar sotib olish muammosi tug’iladi. Bundan tashqari, rizograf va lazer printerlarda sifatli qog’oz ishlatilishi lozim.
Asl maketlarni tayyorlashda hozirgi zamon dasturlash vositalari Quark Xpress, PostScript, PageMaker nash­riyot tizimlaridan foydalaniladi. Turli formulali matnlarni (matematika, fizika, ximiya) tayyorlashda Tex va uning keyingi lahjalari Latex tahrirlovchi dasturlardan foydalanish dunyo ilmiy amaliyotida keng qo’llani­ladi. Bunday tahrirlovchilar kompyuter xotirasida ko’p joy olmaydi. Quark Xpress, PageMaker tizimlari katta hajmdagi xotiraga ega bo’lgan kompyuterda ishlashi mumkin bo’lsa, Latex tizimi hatto 286 protsessorida ham bemalol ishlatiladi. Bu esa uning juda katta afzalligidir.
Shu bilan birga Latex konferensiyalar tezislari, chop etish, hatto ko’p hajmli maqola va kitoblarni elektron pochta orqali jo’natish oson.
Word matn muharririda tayyorlangan ma’lumotlar kompyuter xotirasida joy egallaganligi tufayli unda elektron pochta orqali xatlar jo’natish maqsadlarida foydalanish Latex ga nisbatan uncha tejamli emas.
1.2. Asоsiy tushunchalar, strukturasi
Latex hujjat turlari asosan quyidagilar:
Maqola (article)- kichik hajmdagi hujjatlar yoki maqola tayyorlash uchun mo’ljallangan. Bunda matn boblarga ajratilmaydi va alohida titul varag’iga ega emas.
Ma’ruza (repolt)- katta hajmdagi texnik hujjatlarni tayyorlashda ishlatiladi. Oldingi turdan farqi - boblarga ajratish va alohida titul varag’’iga ega.
Kitob (book)- kitob matnlarini tayyorlash uchun mo’ljallangan. Bunda matn varaqning har ikkala tomoniga ham chop etiladi.
Xat (letter)- turli xildagi (adres, sana va h.k.) xatlar tayyorlash mumkin.
LaTeX nashriyot tizimi o'zining barcha qo'shimchalari va imkoniyatlari bilan shu qadar ulkan va xilma-xilki, qisqa bir kursda biz ularning barchasini o'rgana olmaymiz. Dunyoda kamida barchasini o'rganganman, deb ayta oladigan odam deyarli yo'q.
Ammo, kurs oxiriga kelib ushbu nashriyot tizimidan foydalanib siz insho yoki referat tuzishingiz yoki kitob yoki dissertatsiya yozishingiz mumkin bo'ladi. Va sizni ishontirib aytamanki, agar siz kursni o'rganishga etarlicha yondashsangiz, oxir-oqibat olgan bilimimgiz kompyuteringizda o'rnatilgan mashhur matn protsessorlarida ko'rishga odatlangan narsalar bilan taqqoslanmaydi.
Bundan tashqari, kurs yakunida biz yuqori sifatli taqdimotlar qilishni o'rganamiz. Agar siz ushbu nashr tizimidan foydalangan holda yozilgan ma'ruza yoki maqola asosida taqdimot qilsangiz, bu juda qulaydir.
LaTeX muntazam jarayonlarni loyihalash va avtomatlashtirish to'g'risida gap ketganda har taraflama yaxshi. Shunday qilib, ushbu kursdan o'tish sizning hujjatlar bilan ishlash uslubingizni butunlay o'zgartiradi deb umid qilaman, chunki LaTeX sizga matbaa va dizayn bo'yicha hamma narsani nashriyot tizimiga qoldirib, hujjat tarkibi va dizayniga e'tiboringizni qaratish imkonini beradi.
Shuningdek, ushbu kursdagi vazifalarimizdan biri LaTeX nashriyot tizimida mavjud bo'lgan keng ko'lamli qo'llab-quvvatlash tizimidan foydalanishni o'rgatishdir.

1.3. TEX va LATEX rivоjlanish tarixi

LaTeX haqida o'nlab yaxshi kitoblar yozilgan, ulkan forumlar mavjud, u erda minglab foydalanuvchilar sizga hal qilish kerak bo'lgan vazifalarni yechishda yordam beradi.
Keling, ushbu tizim nomini to'g'ri talaffuz qilishimizga o'rganaylik.
Sizning oldingizda ko'rgan harflar ruscha harflar yoki inglizcha harflar emas, balki yunoncha harflar: tau, epsilon va xi.
Shuning uchun, nom aniq "tex" deb o'qiladi, "teks" emas. Va takomillashtirilgan tizimning nomi "lateks" emas, "latex" kabi o'qiladi. Bu ba'zida ayrim muammolarni keltirib chiqaradi.
Masalan, agar siz 18 yoshdan katta bo'lsangiz, u holda siz Google Images xizmatiga o'tishingiz, u erda "latex" so'rovini kiritishingiz va nashrning birinchi sahifasidagi ko'plab rasmlarning nashr qilish tizimiga aloqasi yo'qligini ko'rishingiz mumkin.
TeX 70-yillarning oxirida Donald Knut tomonidan ixtiro qilingan. U o'zining fundamental asarining birinchi jildini, ya’ni - "Dasturlash san'ati" kitobini nashr etmoqchi bo'lganida, u o'sha paytdagi matn terish tizimlari tomonidan bosib chiqarish sifati qanchalik past bo'lganiga hayron bo'ldi. U birinchi navbatda bepul, ikkinchidan, barcha operatsion tizimlarda teng darajada yaxshi ishlaydigan, uchinchidan, yuqori sifatli bosib chiqarishni ta'minlaydigan yangi nashriyot tizimini yaratish vazifasini o’z oldiga qo'ydi.
Ushbu ishning natijasi TeX nashriyot tizimi va METAFONT shriftni ko'rsatish tizimining yaratilishiga olib keladi. TeX tizimi ancha murakkab edi, aslida bu dasturlash tili edi va undan foydalanishni boshlash uchun maxsus tayyorgarlik zarur edi. 1980-yillarda Lesli Lamport bu tizimga nafaqat familiyasining dastlabki ikkita harfini sarlavhaga qo'shibgina qolmay, balki yaxshi hujjatlar yaratish uchun qilinishi kerak bo'lgan ko'plab jarayonlarni soddalashtirish orqali ham takomillashtirdi.
Tex–ilmiy-texnikaviy matnlar bilan ishlashga mo’ljallangan tahrirlovchi dastur. Amaliy matematika bo’yicha yirik mutaxassis mashhur D.E.Knut tomonidan Stanford Universitetida ishlab chiqilgan. Tex da tayyorlangan hujjatlarning sifati yaxshiligi, keng imkoniyatliligi, turli sohalarga oid formulalar, shu jumladan matematik formulalarni yozish uchun qulayligi, fayllarining xotiradan kam joy egallashi xususiyatlari bilan muhandis, ilmiy-texnik xodimlar ayniqsa ilm ahli tomonidan keng qo’llanila boshladi. Keyinchalik Lesli Lamport Latex deb ataluvchi, Tex ning imkoniyatlari kengaytirilgan tizimini ishlab chiqdi. Hozirgi kunda Latex-1, Latex-2, Latex-2E, AMS (Amerika matematigi jamiyati) Latex kabi lahjalari foydalanuvchilarga keng tarqalgan. Latex da tayyorlangan matnlarni kompyuter tarmoqlari (elektron pochta va h.k.) orqali o’zatish ham har tamonlama qulay.
Shuning uchun ham, hozirgi kunda o’tkazilayotgan xalqaro ilmiy anjumanlar, xalqaro ilmiy jurnallar aynan Latex tizimida tayyorlangan matnlarni qabul qilmoqda. Latex ning Tex dan farq qiluvchi jihati, hujjat turini ko’rsatish mumkinligidadir.
Tizimni takomillashtirishni davom ettirayotgan Knut, Lamport va ularning minglab izdoshlari tufayli endi bizda LaTeX nashriyot tizimiga tezda o'rganib chiqishga imkon beradigan juda oddiy dasturlar to'plami mavjud.
Matn muallifi nuqtai nazaridan LaTeX nima?
Birinchidan, u sizga ko'proq tanish bo’lgan matn protsessori Microsoft Word-ga o'xshamaydi. Word-dan farqli o'laroq, LaTeX-ga matn kiritishda ko’rinish, siz uni chop qilgandagi ko'rinishga o’xshamaydi.
Chunki LaTeX nuqtai nazaridan matnning mazmuni va uning dizayni ikki xil vazifadir va dizaynni faqat tarkib yoki uning qismlari tayyor bo'lgandan keyingina boshlash kerak. Ushbu yondashuv o'zining afzalliklari va kamchiliklariga ega.
Birinchidan, sarlavhalar hech qaerga surilib ketmasligi haqida o'ylashning hojati yo'q. Siz faqat hujjatingizning mazmuni haqida o'ylaysiz xolos. Qolganini LaTeX siz uchun o’zi bajaradi.
Ikkinchidan, bu yondashuv ba'zi bir qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi, chunki Worddan farqli o'laroq, siz maydonlarni o'lchamlarini o'zgartirish uchun sichqoncha ko’rsatkichi bilan ushlab, chiziqni tortib ololmaysiz yoki surish orqali rasmni kerakli joyga joylashtirish imkoni yo’q .
Biroq, maketning yakuniy sifati va LaTeX taqdim etadigan eskirgan jarayonlarni avtomatlashtirish imkoniyatlari bu kamchiliklarni qoplab yuboradi.
Ko'pgina olimlar uchun, ayniqsa aniq fan va matematikada, LaTeX ilmiy maqolalar yozish uchun standartga aylandi. Ko'pgina ilmiy jurnallar, ayniqsa G'arb jurnallari, o'zlarining mualliflariga maqolalarni loyihalash uchun LaTeX-dan foydalanishni tavsiya etadilar, chunki bu mualliflar va jurnallarning o'zi uchun qulayroqdir.
Siz olgan hujjat PDF formatida bo'ladi, shuning uchun uni har qanday operatsion tizimda, sifatiga ziyon etkazmasdan ochishingiz va har qanday printerda chop etishingiz mumkin.
Siz yozgan va keyinchalik tizim tomonidan qayta ishlanadigan dastlabki matnni har qanday matn muharriri va hattoki bloknotda tahrirlash mumkin.
Ushbu nashriyot tizimi mavjud bo'lgan bir necha o'n yillar davomida butun dunyodan minglab odamlar uni takomillashtirishga o’z xissalarini qo’shishgan. Sizga turli xildagi muammolarni hal qilishga imkon beradigan, diagrammadan tortib, shaxmat muammolari va yozuv notalarning rasmlarini chizishgacha bo’lgan minglab kengaytmalar yozilgan.
Dastlab Donald Knut o'z tizimida oldiga qo’ygan masalalardan biri bu matematik formulalarni qayta ishlash edi. Shuning uchun, LaTeX ushbu vazifani ajoyib tarzda bajaradi. Quyida siz LaTeX yordamida oddiy formulalarni yaratishingiz mumkin bo'lgan ba'zi bir misollarni ko'rishingiz mumkin.
Masalan, ikki kara ikki to'rttga teng bo'lgan ifodani olish uchun, ko'paytish belgisi uchun javobgar bo'lgan times buyrug'i, yana 2, = va 4 ni yozishingiz kerak.

Rasm. 1. Formulalar uchun til

Kasrni yaratish biroz qiyinroq. Siz frac maxsus buyrug'ini yozishingiz kerak (fraction - kasr so'zidan olingan), raqam va maxrajni alohida yozing va LaTeX avtomatik ravishda kasrni chiroyli ko'rinishini ta’minlab beradi.

Agar sizga yanada murakkab kasr kerak bo'lsa, masalan, bunday uch qavatli kasr kerak bo'lsa, demak, siz kasr yozishingiz kerak bo'ladi: uning numeratori 1, maxrajda esa 1 va yana bitta kasr.

LaTeX raqamlarning o'lchamini qog'ozda yaxshi ko'rinishi uchun avtomat tarzda o'zgartiradi.
Ko'p LaTeX kengaytmalari turli xil belgilarga, shu jumladan ba'zan juda ekzotik belgilarga bag'ishlangan.
Belgilar ro'yxatini o'z ichiga olgan fayl, ularning joylashuvi uchun zarur bo'lgan LaTeX buyruqlari 160 sahifadan ko'proq joyni egallaydi. Bu erda siz LaTeX hujjatiga qanday belgilar kiritishingizga imkon beradigan ba'zi bir misollarni ko'rasiz. Aytganimizdek, ba'zida hujjatga grafikalarni kiritish biroz qiyinchilik tug’diradi. Manba fayli oddiy matnli hujjat bo'lgani bilan siz unga rasmni to'g'ridan-to'g'ri joylashtira olmaysiz.
Rasm joylashtirish uchun xuddi shu papkada rasmli fayl bo'lishi kerak va uni oddiy buyruq bilan chaqirishingiz mumkin.
Biroq, grafikalarni chizish uchun yozilgan maxsus kengaytmalar buni to'g'ridan-to'g'ri LaTeX yordamida amalga oshirishga imkon beradi. Masalan, iqtisodiyotni o'rgangan har bir kishiga tanish bo'lgan ushbu talab va taklif grafigini ko'rib chiqing.
Tikz tasvir kengaytmasi bunday grafik uchun talab va taklif egri chiziqlarini tenglashtirishni osonlashtiradi. Ularning kesishish nuqtasi ushbu paket tomonidan mustaqil ravishda hisoblab chiqiladi va muvozanat uchun mas'ul bo'lgan nuqta chiziqlar avtomatik ravishda hisoblash mumkin bo'lgan koordinatalar asosida quriladi.
Manba kodini biroz o’zgartirib, ushbu grafikdagi soliqni joriy qilishni namoyish eta olamiz. Bizga bu soliqning tengligi haqida yozish kifoya, va barcha kerakli koordinatalar LaTeX tomonidan hisoblab chiqiladi. Kerakli joylar ham LaTeX tomonidan uzlukli chiziqlar bilan belgilanadi. Agar bizga mahsulotga soliq stavkasini tushirmoqchi bo'lsak, manba kodidagi bitta raqamni o'zgartirishim kerak, shunda hammasi qayta chiziladi va koordinatalar qayta hisoblab chiqiladi.
Uchinchi jadvalda ta'minot egri chizig'i biroz pastga siljiganini ko'rishingiz mumkin. Endi u kelib chiqishini qoldiradi, va avvalgi kabi, bu kelib chiqishi ustidagi nuqtadan emas.
Shunga qaramay, ta'minot egri tenglamasida manba kodidagi atigi bitta raqamni o'zgartirdim va yangi muvozanat avtomatik ravishda hisoblab chiqildi: avtomatik ravishda kesilgan chiziqlar chizildi va kerakli joylar to'ldirildi.



Rasm. 2. Grafik chizish
Keyingi darsda biz LaTeX hujjatlarini yaratish uchun mavjud bo'lgan asosiy dasturiy vositalarni ko'rib chiqamiz va birinchi hujjatimizni yaratamiz.


Foydalaniladigan adabiyotlar:

1. 
   Симонович С.В. Windows- 98. учебный курс.19 уроков для освоения операционной системы. С. Петербург, Москва 1999.
   
2. 
   T.X. Xolmatov, N.I. Taylakov, U.A.Nazarov Informatika va Hisoblash texnikasi. «Uzbekiston milliy entsiklopediyasi» Davlat ilmiy nashriyoti, T 2001
   
3. 
   Симонович С.В ва бошкалар “Общая информатика”, ”Специальная информатика”, ”Практическая информатика”, Москва, 2000 .
   
4. 
   www.ziyonet.uz
   
5. 
   www.nur.uz