Leksikografiya

3. O.Sharafiddinov tarjimalari orasidagi Sharq va G‘arb munosabatlariga oid yana bir maqolasi
O.Sharafiddinov tarjimalari orasidagi Sharq va G‘arb munosabat-lariga oid yana bir maqola katta qiziqish uyg‘otadi. Bu A.Genisning “Qalb fotografiyasi” (“Jahon adabiyoti”, 2003, 1-son) maqolasidir. Unda so‘z filologik roman haqida, hozirgi kun adabiyoti xususida boradi. Muallif hozirgi kundagi badiiy asarlar holatini ko‘rib chiqib, shunday hulosaga keladi: bugungi kitoblar filmlar uchun xomashyo, ekranga mos bo‘lib qolgan. Masalan, hozirgi badiiy to‘qimalar — adabiy o‘g‘irlikka aylandi. Uning muvaffaqiyati kitobxon yoki muallifning nodonlik darajasiga bog‘liq. Maqolada muallif o‘rinli kinoya ishlatgan. Tarjimon bu nozik nuqtani mahorat bilan saqlab qolgan. Kesatiqlar, kinoya, yumor — bularning hammasi matndan tarjimaga mahorat bilan o‘tgan. Muallifni asarda personajning roli, uning oddiy insondan farqi, yozuvchining aytgan gapidan ko‘ra aytmagan gaplari, ong oqimi va shunga o‘xshagan masalalar qiziqtiradi. Genisning fikricha, keyingi paytda chop etilgan eng yaxshi asarlar bu — “Kafkaning kunda-liklari”, Shvartsning “Telefon”, Yu.Oleshaning “Vidolashuv” kitob-laridir.
Maqolada A.Genis G‘arb va Sharq poetikasi o‘rtasidagi tafovutning mohiyatini ko‘rsatadi, ya’ni G‘arb — metaforaga, Sharq — metonimiyaga tayangan holatlarini payqaydi. Uning ma’nosi shuki, G‘arb san’ati obraz tevaragida quriladi, Sharq san’ati esa iz tevaragida quriladi. Ya’ni Sharq — metonimik fikrlash tarzining namunasi. Masalan: “Bitta yaproq uzilib tushsa, butun dunyo kuz boshlanganidan boxabar bo‘ladi”. Shu bilan birga, A.Genis Xitoy iyeroglif-lari haqida qiziqarli ma’lumotlar beradi. Masalan, iyerogliflarni bir imperatorning donishmand vaziri kashf qilgan ekan. U yozuvni jonivor-larning va qushlarning izlariga qarab turib topgan ekan. Xitoy yozuvining paydo bo‘lishi (rivoyatga ko‘ra) tabiiy xarakterga ega ekani muallif tomonidan ta’kidlanadi. Xitoy yozuvi inson nutqini qayd etmaydi, balki tabiat tomonidan berilgan belgilarni qayd qiladi. Ieroglif — belgi emas, narsaning ongdagi izidir. Shu izda uni qoldirgan narsa to‘g‘risidagi xotira muhrlanadi. Ieroglif — tabiatning bizning madaniyatimizdagi muhridir. Ieroglif — bu faqat qo‘lda chizilgan narsa emas, fotosuratdir, u uni tug‘dirgan narsa bilan aloqasini saqlab qoladi. Ierogliflardan tarkib topadigan she’rlarda shoirning lirik o‘zboshimchaligi bo‘lmaydi. Ieroglif bilan bog‘liq she’rlar narsalarni qanday bo‘lsa, shundayligigacha ko‘rsata oladi. A.Genis Xitoy she’riyatini tahlil qilib, uning mohiyatini ochib, shu bilan birga Xitoy she’riyatining G‘arb she’riyatidan farqini ko‘rsatib beradi. Filologik roman haqida fikrlar yuritib, A.Genis shunday xulosaga keladiki, filologik romanda yozuvchi yaratgan obrazlarni emas, balki yozuvchi qoldirgan izlarni ko‘radi.
Ayonki, bu maqolada olimni birinchi navbatda bugungi adabiyotning ahvoli, u qanday yo‘ldan borishi qiziqtiradi. Shu bilan birga, Sharq she’riyatining ajoyib hususiyatlari va an’analarini esga soladi.
Shunday qilib, Ozod Sharafiddinov yaratgan tarjimalarning mavzulari nihoyatda rang-barang.
Kimning asarini tarjima qilma-sinlar, xoh L.Tolstoy bo‘ladimi, xoh Ortega, xoh Balzak, xoh Genis va h.k. ularning tajribalaridan nimani o‘rganish kerakligini sezib turish mumkin. Ozod Sharafiddinov uchun tarjima, xuddi Cho‘lpon kabi, o‘zbek xalqini boshqa xalqlarga yaqinlash-tirguvchi muhim vosita bo‘lgan. Tarjima tufayli o‘zbek xalqining boshqa xalqlar orttirgan madaniy meros bilan boyitgan.
“Arbat bolalari”, “Iqrornoma”, Igor Bunichning “Partiya oltinlari”, “Alkimyogar”, “Beshinchi tog‘”, “Dorian Grey portreti”, E.Savelaning “To‘xtating samalyotni, tushib qolaman”, “Shaxmat hangomalari”, Gerbert R.Lotmanning “Rotshildlar — bankir qirollari”, Zbignev Bzejinskiyning “Buyuk shaxmat taxtasi”, V.Voynovichning “Monumental targ‘ibot” kabi tarjimalar o‘zbeklarning madaniy hayotida katta voqea bo‘lgan. Hech qaysi asar domla ijodida tasodif bo‘lmagan. Bunga misol qilib L.Tolstoyning “Iqrornoma” (1997) risolasini olish mumkin. Tarjima “Tafakkur” jurnalida 1997 yil e’lon qilingan. O‘sha paytlarda og‘ir xasta bo‘lgan ustozning ruhiy ahvoli L.Tolstoyninng “Iqrornoma”sidagi fikrlarga hamohang edi. Aynan L.Tolstoy falsafasi domlaning ruhiyatiga mos kelganini tushunish qiyin emas. Ma’lumki, Tolstoy bu asarini hayotining so‘nggi yillarida yozgan. Unda adib bosib o‘tgan hayot yo‘li haqida mushohada yuritadi va umr bosqichlarini teran tahlil qiladi. Tolstoyni ham, Ozod Sharafiddinovni ham hayot shomida bir jumboq — umrning mohiyati nima va insonning bu dunyoga kelib ketishida nima ma’no bor? — degan savol qattiq qiynaydi. Shu sababli ustoz “Iqrornoma” tarjima-siga qo‘l uradi.
Ozod Sharafiddinov tarjimalari sinchliklab tadqiq etilganda, muallif va tarjimon o‘rtasidagi ruhiy mushtaraklik yaqqol ko‘rinib turadi. Bu borada hali ko‘p tadqiqotlar olib borilishi aniq. Shu o‘rinda Ozod Sharafiddinov Cho‘lpon ijodi haqidagi aytgan muhim bir gapni sal o‘zgartirib, domlaning o‘ziga nisbatan qo‘llash bilan maqolaga nuqta qo‘yamiz: “Ozod Sharafiddinov biron boshqa janrda ijod qilmaganida ham tarjimalarining o‘ziyoq uning nomini o‘zbek adabiyoti tarixining eng mo‘tabar joyiga yozib qo‘yish uchun kifoya qilardi. Domla yaratgan tarjimalar o‘zbek xalqining madaniyati rivojiga katta hissa qo‘shdi va allaqachon xalqimizning ma’naviy boyligiga aylanib ketdi”.