Leksikografiya

NAMANGAN DAVLAT UNIVERSITETI
FILOLOGIYA FAKULTETI

O`ZBEK TILI YO`NALISHI

3-BOSQICH 304-GURUH TALABASI

ABDUQAHHOROVA DURDONANING

“LEKSIKOGRAFIYA” FANIDAN

TAYYORLAGAN

MUSTAQIL ISHI

MAVZU: “TARJUMON” ASARIDA TURKEY TILLAR LEKSIKASI VA GRAMMATIKASIGA DOIR MA`LUMOTLARNING AKS ETISHI.


REJA:


1. Ozod Sharafiddinov
2. Ozod Sharafiddinov tarjimalari
3. O.Sharafiddinov tarjimalari orasidagi Sharq va G‘arb munosabatlariga oid yana bir maqolasi
1. Ozod Sharafiddinov
Jamoatchilik Ozod Sharafiddinovni birinchi navbatda adabiyotshunos-tanqidchi, zahmatkash olim sifatida yaxshi biladi. Lekin u 1955 yildan boshlab to umrning oxirigacha tarjima bilan ham faol shug‘ullangan xassos ijodkor edi. U kishi qilgan tarjimalar orasida xilma-xil janrlardagi asarlar mavjud: romanlar, qissalar, hikoyalar, sarguzasht, fantastik asarlar, esselar, adabiy-tanqidiy maqolalar, falsafiy izlanishlar, shu bilan birga, mashhur adiblar, faylasuflar, davlat arboblarining ma’ruzalari, kitoblari, hikmatli so‘zlar, turli xalqlarning latifalari ham bor. Kinostsenariylar tarjimasi esa olim ijodida alohida o‘rin egallaydi.
Raqamlarga murojaat qilaylik. Ijodkorning birinchi tarjimalari 1955 yilda qilingan. 1955 yildan to 1998 yilgacha u 150 taga yaqin asarni tarjima qilgan ekan. 1955 yildan to 1998 yilgacha — 35 ta. 1998-2005 yil-gacha – 120 taga yaqin asar tarjima qilingan. Aniqroq aytsak, oxirgi 7 yil ichida u 120 ga yaqin asarni o‘zbek tiliga ag‘dargan. Bu raqam Ginnes kitobiga kiradigan hodisa desak, mubolag‘a bo‘lmaydi. Tabiiyki, shuncha asarni qisqa vaqt ichida tarjima qilish oson emas.
Bu asarlar mazmuniga qarab olimni qanday muammo va masalalar qiziq-tirganini bilib olish mumkin. U kishi tarjima uchun asar tanlashda ham xolis, talabchan va nihoyatda mustaqil bo‘lganlar. Masalan, Ahmad Abbosning “Hindiston farzandi”, E.Kazakevichning “Ko‘k daftar”, V.Katayevning “Devordagi kichkina temir eshik”, “Ichak uzar hangomalar”, A.Ribakovning “Arbat bolalari”, Genlinning “Stalin va Bulgakov”, L.Tolstoyning “Iqror-noma”si, Efraim Savelaning “To‘xtating samolyotni, tushib qolaman”, Onore Balzakning “XIX asr frantsuz yozuvchilariga maktub”, Aflotun, V.Belinskiy, N.Dobrolyubov, Laroshfuko, J.J.Russo, O.Uayld, Xose Ortega, Z.Freyd, Fransuaza Sagan, Herman Vamberi, “Shaxmat hangomalari”, V. Bikov, P. Koelo, J.Golsuorsi, Kobo Abe, Herman Hesse, N.V. Gogol, Zb. Bzejinskiy, Yu. Borgen, V. Voynovich, A. Morua asarlari va hokazo. Bu ro‘yxat Ozod Sharafiddinov ijodining bibliografik ko‘rsatkichida (Bibliografik ko‘rsatkich, — Toshkent, 2005) 9 betni egallagan. Albatta, gap ro‘yxatda emas, tarjimonlik mahoratida.
Olimning tilimizga ilk tarjima qilgan asari V.Belinskiyning “Tanqid haqida nutqi” (1955) edi. O‘sha davrda, olim endi adabiyotga kirib kelayotgan davrda, Belinskiyning tanqid haqidagi mulohazalari, noyob gaplari unga juda yaqin bo‘lgan. Shu tufayli Belinskiyning asarini o‘zbek tanqidchiligiga olib kirishga ahd qilgan. Keyinroq, u 1959 yilda N.A.Dobrolyubovning adabiy-tanqidiy maqolalarini va mashhur hind yozuvchisi Xo‘ja Ahmad Abbosning “Hindiston farzandi” romanini tarjima qilgan, so‘ng E.Kazakevichning “Ko‘k daftar” va boshqa asarlarga qo‘l urgan. Shu yillar orasida (1968) “Tirik satrlar” she’riy to‘plami nashr etildi. Ammo, ma’lum sabablarga ko‘ra “Tirik satrlar” ta’qibga uchragan (to‘plamga Cho‘lpon, Fitrat, Muxtorxon, Elbek, Botu she’rlari ham kiritilgan) edi. Ozod Sharafiddinov shu majmuaga muharrirlik qilgani ma’lum. Tabiiyki, “Tirik satrlar” tufayli olimning boshida “kaltak”ning eng kattasi singan. Uning kitob-larini, maqolalarini chop etmay qo‘yishdi. Shunda “O‘zbekfilm” kinostudiyasi dublyaj guruhining bosh muharriri Qodir aka Mirmuhamedov bu og‘ir holatni his qilib, tarjima uchun kinostsenariylar yuborib turgan. Shunday qilib, Ozod Sharafiddinovda tarjimonlik mahoratini kinoda sinab ko‘rish imkoniyati paydo bo‘ldi. Tabiiyki, u kishiga stsenariylarning eng baquvvati, salmoqlisi tarjima uchun taklif qilinar edi. Masalan, Sergey Gerasimovning (“Ko‘l bo‘yida”), Ivan Pirev, Sergey Bondarchuklar yaratgan filmlar yoxud F.Dostoyevskiy asarlari asosida suratga olingan filmlar.
Lekin tarjima Ozod Sharafiddinov ijodida hech qachon tirikchilik manbaiga aylanmagan. Ijodkorning oldida doim aniq, katta maqsad bor edi: o‘zbek xalqini jahon madaniyati bilan tanishtirish, undan bahramand qilish, dunyoqarashini kengaytirish va rivojlantirish. Tarjimalar orqali o‘zbek kitobxonini jahon adabiyoti bilan tanishtirish vazifasini ko‘zlash asosiy muddaolardan biri edi. Mana shu maqsad “Jahon adabiyoti” jurnali tashkil topgandan keyin (1997), ayniqsa keng ko‘lamda amalga oshira boshlandi. Birinchi navbatda Bosh muharrir Ozod Sharafiddinov oldida juda muhim vazifa — jurnalning aniq dasturini yaratish masalasi turar edi. “Jahon adabiyoti” adabiy-badiiy-ijtimoiy-publitsistik jurnal bo‘lishi bilan birga, xalqning madaniyatini tarbiyalash, dunyoqarashini kengaytirishdek juda katta mas’uliyat yotardi. Shu tufayli u kishi tarjima uchun asar tanlaganlarida, shunchaki ma’lumot berish yoki duch kelgan asarni tarjima qilish yo‘lidan borgan emas. Bu o‘ziga yarasha ijod edi. Domla asar tanlay bilishni — ijodiy mahoratning boshlang‘ich nuqtasi deb hisoblar, shuning uchun nihoyatda ehtiyotlik, did va bilimdonlik bilan bu ishga qo‘l urar edi. Aksiga olib, aynan shu paytda og‘ir xastalik unga yopishib oldi. Shunga qaramay, u ag‘dargan tarjimalarning ko‘pchiligi (120) aynan shu davrga to‘g‘ri keladi. (Bu raqam ko‘proq bo‘lishi kerak, chunki vafot etganlaridan keyin ham matbuotda tarjimalari chiqqan). Tarjimalarining ayrimlari “Jahon adabiyoti”, “Tafakkur”, “Saodat” jurnallarida, “O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasida Ozod Obid, Sherzod, Nodirabegim, Nodirabonu, Muzaffar, Azizxon, Azizbek taxallus-lari bilan ham bosilib chiqqan. “Jahon adabiyoti” jurnalining deyarli katta qismida ustoz tarjimalari bor desak, mubolag‘a bo‘lmaydi. Tarjimon o‘zbek tilining barcha go‘zal imkoniyat-laridan, xalqona iboralaridan mahorat bilan foydalangan. Ayni paytda Ozod domla o‘tkir so‘z ustasi, tashbeh va iboralarni o‘z o‘rnida qo‘llay oladigan mohir ijodkor sifatida bu ishga doim nozik did va katta talabchanlik bilan yondashgan edilar.
Ozod Sharafiddinov tarjimalarini o‘rganish jarayonida shuni aytish mumkinki, u kishi tarjimalari orqali madaniyatshunoslik bo‘yicha mukammal dastur tuzib bergan desak, xato bo‘lmaydi. Shunisi hayratlanarliki, bu “dastur” xalqning turli tabaqasiga mo‘ljallangan. Chunki kitobxonlar har xil. Ularning didi, tabiati, tajribasi, aql-zakovati ham turlicha. Bundan tashqari, mutolaadan maqsad ham har xil bo‘lishi aniq. Ahamiyat bersak, domlaning tarjimalari faqat ilmiy-nazariy maqolalardan yoki faqat fantastik, sarguzasht asarlardan, falsafiy, siyosiy tadqiqotlardan va faqat latifalardan iborat emas. U hamma janrlarni qamrab olishga intilgan. Shu bilan birga bu asarlarning tuzilishi ham rang-barang. Ularning ichida izchil dinamika bor: ommabop risolalardan tortib, nihoyatda chuqur falsafiy-psixologik asarlargacha domlaning e’tiborida turgan.
Xullas, Ozod Sharafiddinov qilgan tarjimalar barchaning qalbiga yetib bora oladi.
Ustoz hozirgi kunda chiqayotgan eng yaxshi asarlarni, ya’ni bugungi kunda dunyoda qo‘lma-qo‘l o‘qiladigan asarlarni o‘zbek xalqiga yetkazib berishga shoshilar edi. Masalan, u qayta qurish paytida mashhur “Arbat bolalari”ni (1988) o‘zbek tiliga tarjima qildi. Bu asarda qayta qurish davrida birinchilardan bo‘lib Stalin shaxsiga sig‘inish muammosi ko‘tarilgan edi. To‘g‘ri, keyinroq bu mavzuga bag‘ishlangan talay asarlar chiqdi. Lekin “Arbat bolalari” bu borada qaldirg‘och edi. Domla xuddi shunday tezkorlik bilan braziliyalik yozuvchi Paolo Koeloning asarlarini ham o‘zbek xalqiga yetkazib berdi (“Alkimyogar”, “Beshinchi tog‘”). Koeloning asarlari bugungi kunda 117 dan ortiq mamlakatda sevib o‘qiladi. “O‘zbek kitobxoni ham dunyo o‘qiydigan asarlardan xabardor bo‘lishi kerak”, — degan shior uning maslagiga aylanib qolgandi.