ERK HA`M MINEZ-QULIQ MAShQALASI .
Erk mashqalasi Demokrit arqali za`ru`rlik ha`m tosattan boliwshiliq tiykarinda sheshiledi. Demokrittin`
materializmnin` organikaliq bo`legi bolip qatti determinizm esaplanadi. Barliq tirishilik za`ru`rlikke boysing`an.
Demokrit ta`biyattag`i toliq muwapiqliq haqqinda idelistlik ta`liymatti qabil etpedi. Demokrittin` ta`liymatinin`
materialinan adam erkinin` azatlig`in mashqalasin qatti determinizm tiykarinda sheshiw mu`mkin emes ekenligi aniq
boladi . Epikur adamnin` minez–qulqinin` ta`biyatina atomlardin` o`z-o`zinen awiwi haqqinda ta`liymat tarqatip, ha`r
bir adam erk azatlig`i elementine iye .
Erk azatlig`i ha`m za`ru`rlik arasindag`i o`z ara baylanistin` dialektikaliq kontseptsiyasin Lukretsiy dawam
etti. Al stoiklerde azatliq tu`sinigi o`z aldina boldi. Adam ta`g`dirin jazilg`anda o`z erki menen qabil etiwi kerek. Bul
o`z erki menen za`ru`rlikke boysiniw
azatliqtan. Boysiniwshiliq ideologiyasi, yag`niy ta`g`dirge bag`iniw
xristianstvo ta`repinen qabil etilgen ha`m rawajlandirilg`an edi . Minez- quliqtin`, en` a`hmiyetli tu`rlerine stoikler
batirliq, o`z-o`zin tuta biliw, ruwxiy tinishliq ha`m a`dillik jatadi, dep esapladi .
Minez-quliq du`n`yag`a degen ko`z qarasqa tiykarlanip, jaqsiliq, jamanliq ha`m biypa`rwaliqqa su`yenedi.
Stoikler adamnan o`z puqaraliq, xojaliq ha`m t.b. waziypalardi orinlawdi talap etti. Dana adam o`z o`mirin watan
ha`m doslari ushin bere aladi. Minez-quliqtin` qa`liplesiwinde ruwxti uzaq shinig`iwlar menen shiniqtiriw, isler islew
ha`m ja`ne de, qaharmanlardin` islerin baqlap, olar tuwrali pikir pikir ju`rgiziw u`lken rol` oynaydi. Ha`r bir adam
o`zinde ku`shli minez-quliq jarata aladi ha`m jaratiwi sha`rt .
PLATONNIN` IDEOLOGIYaLIQ PSIXOLOGIYaSI .
Sokrat o`zinin` jan haqqinda ta`liymatinda dene menen jannin` ortasinda shegara barlig`in ko`rsetip, jannin`
material ha`m zat emes ekenligin ja`riyaladi . Ol jandi bolimsiz dep , qanday da bir jdeneden ayriqsha na`rse dep
belgiledi. Jan ko`rinetug`in dene siyaqli ko`zge ko`rinbeydi. Sokrat jannin` o`lmeytug`inin jaqlap aytti.
Idealizm o`zinin` rawajlaniw shin`ina Sokrattin` sha`kirti Platon arqali eristi ( n`g`w-qn`w j.b.e.deyin).
Platon ob`ektivlik idealizmnin` tiykarin saliwshi boldi. Onin` G`FedonG`, G`FedrG`, G`ZiyapatG`, G`Ma`mleketG`,
G`FilebG` atli shig`arma-dialoglarinda psixologiyaliq mashqalalarg`a en` ko`p orin ajiratilg`an .
Platonnin` orayliq filosofiyaliq mashqalasi – bul ideyalar haqqinda ta`limymat. Ideyalar–bul haqiyqiy nag`iz
turmis. Ol o`zgermeydi, ma`n`gi, payda bolmaydi ha`m hesh qanday substantsiyada a`melge asirilmaydi. Olar tu`r-
tu`ssiz, ko`zge ko`rinbeydi, seziliwshi na`rselerden g`a`rezsiz. Materiyanin` ideyadan ayirmashilig`i, materiya-turmis
emes, formasiz ko`zge ko`rinbeytug`in na`rse .
Platonnin` ideyalar haqqinda ta`liymati – ob`ektivlik idealizm. Onin` idealistlik filsofiyasinin` quramaliq
bo`legi jan haqqinda ta`liymat bolip esaplanadi. Jan o`z ta`biyati boyinsha shiriytug`in deneden sheksiz joqari turadi
ha`m sonliqtan onin` u`stinen biylik ete aladi ha`m onin` is-ha`reketlerine boysiniwi sha`rt. Platon olardin` baylanisi
haqqinda u`yretip, olardin` bir-birine sa`ykesligi haqqinda aytadi. Ol jannin` 9 tu`rin ayirip aytadi ha`m olardin`
belgilengen adamg`a tuwra keletug`inin ko`rsetedi. Platonjan ha`m deneni ten` salmaqliq jag`dayinda rawajlandiriw
kerekligin, olardin` arasinda sa`ykeslik boliw kerekligin atap o`tedi. Ol jandi metaforaliq obrazliq aniqlama menen
ko`rsetedi. G`Ma`mleketG` degen shig`armasieda pada, padashi ha`m og`an ja`rdem beretug`in iytti salistiriw
ma`nisinde aytsa, G`FedrG` shig`armasinda jan arbag`a jegilgen eki ushqir atqa megzetiledi. Bul aniqlamalardi
jannin` u`sh quramlig`i obrazli tu`rde aytilg`an . Platonnin` pikiri boyinsha adam janinin` u`sh negizi bar. Birinshi
ha`m to`mengeisi haywanatlar ha`m o`simlikler menen birdeyarliqqa iye aqilsiz tiykar. Og`an iye bolg`an ha`r yubir
tu`ri jan o`z denesinin` qa`lewlerin qanaatlandiriwg`a tirisadi U` ra`ha`tlikti sezedi, su`yedi, ashliqti sezedi, sho`lleydi
ha`m basqa qumarliqlarg`a toli boladi . Bul tiykar adam janinin` ko`p bo`legin iyeleydi. Ekinshi, aqilli tiykar bolsa,
qumarliqqa iye tiykardin` umtiliwlarina qarsi turadi ha`m qarsi gu`resedi. U`shinshi tiykar – bul qa`ha`rli ruwx. Bul
tiykar menen adam qizip ketedi, ashiwlanadi, o`zi a`dil dep esaplag`an na`rsesinin` ta`repdari boladi , bul ushin ol
ashliqqa, suwiqqa shidawg`a ha`m basqa da barliq azaplardi basinan o`tkizip, tek jen`iske erisiwge tirisadi .
Platonnin` adam denesi o`lgennen keyin janinin` ta`g`diri qanday bolatug`ini haqqinda ta`liymati mif
formasina iye bolip, etikaliq , ma`mleketlik ha`m pedagogikaliq maqsetlerdi go`zleydi. Adam jasap atirip, o`lgennen
keyin jan denenin` barliq is-ha`reketleri ushin juwapker ekenine iseniwi kerek. Bul isenim ha`r bir adamdi keleshek
o`mirde bolatug`in jazadan qorqiwg`a ha`m a`dep-ikramliq, juwapkershilik shegarasinan shig`ip ketpewge ma`jbu`r
etedi .Jannin` o`lmeytug`ini haqqinda ideya ja`ne bir ma`nisti o`z ishine jasirg`an U` ruwxiy ta`jiriybe adamnin` o`limi
menen qosilip o`dip ketpeydi, ol ma`n`gi .
Platon jan ko`rinislerin su`wretlegende bilimge ha`m onnan ayirilmaytug`in ra`ha`tlik penen qiyinshiliqqa
ayriqsha diqqat awdaradi. Ol bilim ob`ektine qaray pikir, aqil ha`m esti ayirip aytadi . Platonnin` idelizminin` tiykarin
quraytug`in usi ob`ektlerdin` turmistag`i qatnainin` u`zilgeni G`Ma`mleket tin` VII kitabinda mif formasinda bayan
etiledi . Sezimler a`leminde adamnin` o`miri qamaqtin` tu`binde baylang`an tutqinlardin` o`mirine megzetiledi. Pikir –
bul bilim ha`m bilimsizliktin` arasindag`i na`rse.
Turmisqa (ideyalarg`a) bag`darlang`an bilim, yag`niy aqil menen tu`sinip jetetug`in du`n`yag`a
bag`darlang`an bilim haqiyqiy bilim beredi. Bul intellektual` bilim bilimnin` joqari tu`ri bolip, eki tu`rge iye. Bul
intellektual` `bilim bilimnin` joqari tu`ri bolip , eki tu`rge iye. Bul birinshiden, aqil. Aqil ideyalar tarawina tiyisli,
biraq bunday waqitta jan o`zi su`wretlewshi dep esaplaytug`in obrazlardi qollanadi.
Platonnin` pikiri boyinsha, biliw protsessi- bul iske tu`siriw, yag`niy anamnezis. Bul protsess- taza ratsional
ha`m logikaliq protsess. Platon go`zzal na`rselerge , olardin` ren`i, formasi ha`m sestine qarap, tamashalawdi joqari
bahaladi. Go`zalliqqa degen su`yispenshilik jannin` qa`liplesiwinde kerekli qural boladi .
Platonnin` jan haqqinda ta`liymatinin` quramali bo`legi- sezimler haqqinda ta`liymat bolip esaplanadi .
Platon ra`ha`tlik u`lken baxit, degen tu`sinikti biykarlaydi . Ra`ha`tlik, qiyinshiliq ha`m olardin` ekewinin` de joqlig`i
jannin` u`sh jag`dayi ha`m olarg`a sa`ykes keletug`in o`mirdin` u`sh tu`ri sipatinda qaraladi. Platon minaday
sezimlerdin` tu`rin atap o`tedi U` g`a`zep, qorqinish, tilek, qayg`i, muhabbat, qizg`anish ha`m ku`nshillik .
Ra`ha`tleniwdin` to`men ha`m joqari tu`rleri bolip, to`men tu`ri fizikaliq talaplar, al ekinshi joqari tu`ri
estetikaliq ha`m aqilg`a baylanisli isler, ra`ha`tleniwler – jannin` u`sh tiykarina ta`n, ku`shli (u`lken) ha`m kishi
ku`shlilerde molsher joq, al ku`shli emeslerge sa`ykeslik ta`n) N` kewil ra`ha`tligi dene ra`ha`tliginin` aldin aladi.
Platonnin` pikiri boyinsha, ma`mlekette adamlar o`zinin` ta`biyg`iy uqibina say orin iyelewi tiyis.
A`yyemgi (antik) psixologiyasi shin`i – Aristotel`din` ( b.er.shekem. EIR-EWW j.j.) jan haqqinda
ta`liymati bolip esaplanadi. Aristotel` G`Jan haqqindaG` degen traktattin` avtori bolip, du`n`ya ju`zlik a`debiyatta jan
mashqalasi boyinsha birinshi bolip sistemaliq izertlewler ju`rgizdi. Ol Platon sha`kirti bolip, ideyalardin` ta`biyatin
tu`siniwde ekewinin` pikiri eki tu`rli edi ha`m Aristotel` ideyalardin` zatlardan bo`lek ekenin biykarladi. Aristotel`din`
pikiri boyinsha, ha`r bir na`rse materiyanin` ha`m formanin` birligi bolip esaplanadi. Pu`tkil ta`biyat- materiya menen
baylanisli bolg`an formanin` jiyindisi. Degen menen, Aristotel` formanin` materiyasiz boliwi mu`mkin ekenin
shamaladi . Bul- material emes, energiyaliq aqil, joqari aqil bolip, formalar formasi . Aristotel`din` sistemasina
qarama-qarsiliq ta`n U` o`zinin` forma haqqinda ta`liymatinda ol ob`ektivlik idealizm pozitsiyasinda qaladi, biraq
Platonnin` idealizm menen salistirg`anda onin` idealizmi uliwma alg`anda alisiraq ha`m ortaq .
ARISTOTEL`DIN` JAN HAQQINDA TU`SINIGI .
Aristotel`din` pikiri boyinsha, jan tiri organikaliq denenin` formasi. Bul jag`day to`mendegi metaforalar
menen tu`sindiriledi U` eger ko`z tiri jan bolg`anda, onda onin` jani ko`riw qa`bileti bolar edi. O`ytkeni ko`riw
qa`biletinin` o`zi ko`zdin` tiykari boladi, ko`riw qa`biletin joytqan ko`z endi ko`z emes. Ol tek ko`z dep atalip, tastan
islengen yamasa su`wrette sog`ilg`an ko`z siyaqli boladi . Jan deneni tiri qiladi. Jan bolmasa, dene o`li boladi. Janda
tiri denenin` barliq ko`rinisleri bar U` boy, dem aliw, seziniw ha`m pikir ju`rgiziw. Dene ha`m onin` barliq organlari
menen bo`limleri jang`a xizmet etetug`in a`sbaplar .
Jandi u`yreniw eki izertlewshinin`–ta`biyat`shi ha`m dialektiktin` isi. Jannin` organi–bul ju`rek. Miy
ko`mekshi funktsiyani atqaradi, onda qan kerekli normag`a deyin suwitiladi. Aristotel` Platondi jandi bo`leklerge
bo`lgeni ushin krikalap, jannin` biriligin da`lilledi ha`m onin` ayirim qa`biletleri ha`m ku`shi (dyunamis)
haqqinda aytti. Sol waqittin` o`zinde Aristotel` jannin` g`a`rezsiz ha`m bo`lingen eki negizin moyinladi . Jan denege
keledi ha`m o`lgen waqitta onnan shig`ip ketedi. Aristotel`de jannin` bo`limleri boyinsha ha`r tu`rli sistemalar
ushirasadi. Onin` klassifikatsiyasinin` tiykarinda o`mir u`sh basqishqa bo`linedi U` o`simlikler, haywanatlar ha`m
adamlar. O`simlikler ha`m haywanatlar jani materialistlik ma`nisinde tu`siniledi. Barliq haywanatlarg`a ta`n
qa`siyetler U` seziw arqali biliw , este saqlaw, umtiliw, qumarliq (ha`wes), erk, tilek, ra`ha`tleniw ha`m qiynaliw bolip
esaplanadi. Aristotel`din` pikiri boyinsha, aqilli jan ideal, deneden ayiriladi ha`m onin` tiykari Qudaydan bolip, ol
dene o`lgennen son` joq qilinbaydi. Ol hawa ken`isligindegi denesiz efirge qaytadi. Aristotel` adamnin`
haywanatlardan ha`m o`simliklerden sapali ayirmashiliqqa iye ekenin duris tu`sine otirip, onin` tiykarin idealistlik
tu`rde tu`sindiredi .
BILIM PROTsESSLERI HAQQINDA TA`LIYMAT.
Bilimnin` negizi seziw qa`biletlerin payda etedi. Aristotel` ren`di seziw misalinda seziw protsessin
su`wretleydi. Esitiw, ko`riw ha`m iyis seziw arasindag`i ortaliq–bul hawa ha`m suw, al seziw ushin til ha`m dene
boladi. Seziw organi-bul jannin` o`zi.
Sezimlerdi saqlaw hg`m olardi qayta tiklewge este saqlaw ja`rdem beredi. Ol u`sh tu`rli boladi. Birinshisi
to`men bolip, ol haywanatlarg`a ta`nU` Joqari este saqlawda (bul ekinshi) pikir ju`rgiziw qatnasadi . Son`g`isi tek
adamda g`ana bar .
Eske tu`siniwlerden ta`jiriybe payda boladi, al ta`jiriybelik ko`rkem o`ner ha`m ilimnin` basi. Aristotel` qiyal
etiwge ha`dden tis a`hmiyet berip, ol haywanatlarda pikir ju`rgiziwdin` ornin basatug`inin aytti .
Pikir ju`rgiziw organi nus bolip, ol-adamg`a ta`n bolg`an jannin` bir bo`legi . Aristotel` to`men ha`m joqari
ju`rgiziw bar dep ayiradi. To`men pikir ju`rgiziw – bul pikir yamasa shama, al joqari pikir ju`rgiziw – bul za`ru`rlik.
Joqari pikir ju`rgiziw u`shke bo`linediU` aqil juwirtiwshi , logikaliq ha`m diskursliq.Ne haqqinda pikir ju`rgizilip
atirg`anina qaray eki tu`rli aqil barU` teoretikaliq ha`m praktikaliq. Teoretikaliq aqil tirishilikti u`yrenedi, bul- ilim,
onin` predmeti- za`ru`rlik. Ol praktikaliq sorawlardi qoymaydi. Onin` maqseti- zatlar haqqinda haqiyqatliqti jaratiw. Al
praktikaliq aqil is-ha`reketke bag`darlang`an bolip, onin` ja`rdeminde is-ha`rekettin` norma ha`m printsipleri
u`yreniledi .
Aristotel`din` bilim haqqinda ta`liymati tolig`i menen adamnin` ta`biyatti u`yrenip bile alatug`inlig`ina
degen isenimge toli .
SEZIMLER HAQQINDA TA`LIYMAT.
Aristotel` affektlerge ko`birek toqtalip, affektler dep qumarliq, g`a`zep, qorqinish, batirliq , ashiw, quwanish,
muhabbat, jek ko`riwshilik, sag`inish, ku`nshillik, ra`him etiw, uliwma alg`anda ra`ha`tleniw yamasa qiynaliwg`a
baylanisli na`rselerdi ataydi. Affekt- bul adamda qanday da bir ta`sir na`tiyjesinde payda bolg`an qiyin awhal bolip,
niyet ha`m oysiz payda boladi. Onin` ta`siri sebepli adam buring`i sheshimlerin o`zgertedi. Affekt jag`dayinda denede
de o`zgerisler payda boladi .
Aristotel`` ayirim affektlerdin` su`wretlemesin teren` aqil menen du`zip shiqti. Misali U` qorqinish ( f9b9s)
qanday da bir jag`imsiz sezim yamasa uyaliw dep su`wretlenedi. Qorqinish bolajaq jawizliqti ko`z aldina keltirip,
o`zine ol jamanliq a`keledi yamasa nabit qiladi dep oylag`anda payda boladi . Biraq adamlar barliq jawizliqtan qorqa
bermeydi . Misali U` olar a`dalatsiz yamasa erinshek boliwdan qorqpaydi . Al qiyinshiliq a`keletug`in, qatti qapa
qilatug`in yamasa nabit qilatug`in, so`zsiz bolatug`inday bolip ko`ringen jaqin apatshiliqlardan qorqadi .
Aristotel`din` pikiri boyinsha, tiykarinda, affektler o`zliginen jaqiliq yamasa ayip is emes. Affektler
haqqinda ta`liymattin` quramali bo`legi katarzis, yag`niy affektlerdin` t`azalaniwinan turadi. Bul tu`sinikti Aristotel`
meditsinadan aldi. Oni Gippokrat kirgizgen bolip, Gippokrattin` tu`sinigi boyinsha awiriw–bul ziyanli soklardin`
jiynaliwi, al emlew–bul olardi ortasha jag`dayda tu`siriw, den-sawliq jol qoyg`ansha tazalaw, katarzis oni shig`arip
jiberiwden ibarat.
Affektlerge baylanisli katarzis ko`rkem o`ner ja`rdeminde emotsional` estetikaliq sezimlerge iye boliwdi
bildiredi. Tragediya ra`hmi keliwshilik ha`m qorqinishtin` ja`rdeminde affektlerdi tazalawg`a erisedi. Teatrda
tragediyani tamashalag`an tamashago`yler usi sezimler arqali o`mirde barliq awir, u`stin`nen basip turatug`in, gu`milji
na`rselerden azat bolip, olardan tazalanadi ha`m adamg`a belgili jag`daylarda waqiyalar ha`m islerdin` logikasi menen
o`mir danalig`i ashiladi. Ha`zirgi zaman avtorlari teatrdin` tamashago`yge o`tkizetug`in bul ta`sirin sotsialliq
terapiya dep ataydi.
ERK MAShQALASI .
Erk haqqinda ta`liymat Aristotel` ta`repinen is-ha`reket xarakteristikasi sebepli rawajlanadi .
Adamnin` barliq is-ha`reketleri iqtyarsiz ha`m erkli tu`rde islengen is-ha`reketler bolip bo`linedi. Erkli
islengen is-ha`reketler keleshekke bag`darlang`an bolip, olarda aqilliq penen payda ko`riw maqseti bar. Aqil maqset
haqqinda aylanadi U` og`an erisiwge bala ma ya yaq pa , soni esaplap shig`adi . Sonliqtan aqil joq jerde erk de joq
(misaliU` haywanatlarda, kishkene balalarda ha`m aqili kemis adamlarda). Muqiyatli tu`rde esaplap shig`ilg`an erkli is-
ha`reket erkin ha`m juwapkerli boladi. Sol sebepten go`zzal yamasa uyat is-ha`reketler islew bizlerdin` erkimizde,
jaqsi ha`m ayip is islewge birdey erkinlik bar bolip, olardin` psixologiyaliq mexanizmi de birdey.
MINEZ-QULIW HAQQINDA.
Aristotel` jannin` ku`shli is-ha`reketleri bolg`an affektlerge minez-quliqtin` turaqlig`in qarsi qoyadi. Minez-
quliq adamnin` negizin ko`rsetedi. Aristotel`adamlardin` jasina, sotsialliq jag`dayina ha`m ka`sibine qaray, olardin`
ruwxiy qa`siyetlerine baha berdi. Minez-quliq ta`biyg`iy qa`siyet emes, al ta`jiriybeliktin` na`tiyjesi . Aristotel` o`zine
ta`n aniqliq penen aqsu`yek adamlardin` balaliqta, erjetkende ha`m qartayg`anda qanday mizez-quliqqa iye bolg`anin
bayanlag`an. Bul ta`liymat Aristotel`din` sha`kirti Teofrast (b.er.shekem qw0-g`hh jillar ) ta`repinen
rawajlandirilg`an. Ol o`zinin` G`XarakteristikalarG` (Minezlemeler) degen traktatasinda q0 tu`rli minez-quliqti ayirip
aytti. Ja`ne de, o`zi adamlardin` is-ha`reketlerinde baqlag`an minez-quliqtin` usi tu`rlerin bayanlap berdi.
Bul bayanlamalar teren` tu`siniwshilik ha`m puqtaliq penen ayirilip turadi. Teofrast baslag`an bul da`stu`r Oyaniw
ha`m Jan`a waqit da`wirlerinde Monten`, Labryuyer ha`m Laroshfuko ta`repinen rawajlandirildi.
Aristotel` adamnin` ha§wanatlarg`a salistirg`anda sapali qa`siyetke iye ekenin ayta otirip, adamdi
G`ja`miyetlik tiri janG` dep ko`rsetti . Aristotel`din` jan haqqinda ta`liymati XVII a`sirge deyin ayirim o`zgerisler
menen u`stemlik etti .
A`YYEMGI (ANTIK) VRACHChLARDIN` TA`LIYMATI .
Antik psixologiyasinda materializmnin` pzitsiyasi antik vrachlardin` anatomiya ha`m meditsinadag`i
tabislari menen bekkemlendi.
Vrashch ha`m oyshil Alkmen Krotonskiy ( b.er.shekem VI a`sir) bilim tariyxinda birinshi ma`rte bas
miyinde oy-pikirlerdin` lokalizatsiyasi haqqinda rejeni usindi .
G`Meditsinanin` a`kesiG` bolg`an Gippokrat ( shama menen b.er. shekem n`u`0-qww jillar ) filosofiyada
Demokrittin` ta`repin tutip, meditsinada materializmnin` wa`kili sipatinda jumis alip byuardi. Ol Alkmeon siyaqli,
pikir ju`rgiziw ha`m seziw organi – bul miy, dep esapladi .
Gippokrattin` ju`da` belgili byuolg`an ta`liymati temperament haqqinda edi .Onin` pikiri boyinsha adam
organizminin` tiykarin to`rt sok quraydi U` silekey ( miyde islep shig`iladi) , qan ( ju`rekte islep shig`iladi, sari o`t (
bawirdan) , qara o`t ( talaqtan). Ha`r qiyli adamlarda usi soklardin` birewinin` basim boliwi, adamnin` temperamentin
aniqlaydi. Qan basim bolsa, onda sangvinikaliq temperament, silekey basim bolsa, flegmatik temperament, sari ot
basim bolsa, xolerik temperament, al qara o`t basim bolsa, melanxolik temperament boladi .
Antik meditsinasi a`sirese Aleksandraiyada ku`shli rawajlandi. Ol jerde eki alim ha`m vrachshlar Gerofil
ha`m Erazistrat a`hmiyetli jan`aliqlar, ashiliwlar isleri, jaratti. Gippokrattin` kommentatori ha`m Ptolomey II nin`
vrashchi bolg`an Gerofil birinshi ma`rte nervlar, sin`ir ha`m tu`yinler arasindag`i ayirmashiliqti aniqladi .
Bul eminizm da`wirindegi barliq anatomiyaliq ha`m fiziologiyaliq mag`liwmatlardi rim vrachshi Galen (
b.er.shekem II-a`sir) topladi ha`m toliqtirdi. Onin` meditsina, anatomiya ha`m fiziologiya boyinsha jazg`an jiynaqli
shig`armalari XVII a`sirge deyin vrachshlardin` ku`ndelikli kitabi bolip keldi. Galen ta`jiriybede julinnin` jumisin
aniqladi. Jumisi boyinsha julinnin` alding`i ha`m artqi tu`biri barlig`in ayirip aytti .
Galen o`zinin` bir qansha shig`armalarin bas miyine bag`ishladi. Ol Aristotel`din` miy ju`rektin`
muzlatqishi degen tu`sinigin sing`a alip, miy aqil ha`m sezimlerdin` orni ekenin aytti. Galen Gippokrattin`
temperamentler haqqinda ta`liymatin rawajlandirip, barliq zatlardin` to`rt tiykari barlig`in, olar jilli, suwiq, qurg`aq
ha`m ig`al ekenin ayirip aytti. Haywanatlardin` ha`m adamnin` organizminin` qurilis materiali siyaqli to`rt soki bar
ekenin aytip, usi soklardin` sa`ykesligine ha`m tiykarlarg`a adamnin` psixikaliq qa`siyetleri, ha`tte, jinisi da baylanisli
ekenin ko`rsetti. Galen barlig`i bolip a`q temperamentti ayitir aytti, olardin` tek birewi g`ana normada bolip, a`g`
temperament normag`a sa`ykes kelmeydi. Al Rim vrashchi Aetsiy (b.er.shekem V a`sir) to`rt temperamentti
su`wretledi. Olardi da`stu`riy tu`rde Gippokrattiki dep ataydi .
Ko`z benen ko`rip qabil etiw haqqinda bilim ta`biyat iliminin` bir tarawina jatadi. Ol tuwrali mag`liwmat
berip Afinada filosofiya oqitiwshisi bolg`an, peripatetimik Aleksandr Afrodisiyskiy (a`9h-g`a`a`) boldi.
Adam da du`n`yanin` nizamlari, o`zi baqlag`an waqiyalardin` sebepleri, ta`biyat qubilislarinin` sebepleri
haqqinda sorawlarg`a juwap beriwge tirisadi ha`m jan haqqinda oylanadi . Adamnin` jani zat sipatinda emes, al qanday
da bir puw, hawa ha`m ko`lenke sipatinda ko`z aldina elesletilgen. Jan o`mirdin` ha`m oy-qiyallardin` sebeplerinen
ibarat bolip, o`zinin` ta`nha sana-sezimine ha`m denedegi adamnin` erkine iye. Deneni qaldirip kete aladi, bir jerden
ekinshi jerge ko`ship ju`re aladi, uyiqlap atirg`an adamlarg`a deneden ayirilg`an, biraq dene menen birdey obraz bolip
ko`rine aladi . Jan deneni basqaradi. A`nekey, solay etip, adamnin` eki na`rseden U` dene ha`m ruwxtan (jannan)
ibarat, eki ta`repliligi haqqinda tu`sinik payda boladi. Alg`aqshi obshshinaliq da`wirdegi adam o`zin qorshap turg`an
du`n`yag`a ko`z jiberip, eki na`rsenin`U` dene ha`m ruwxtin` bar ekenin ayiradi. Solay etip, jabayi adam uliwma
animizmge-ta`biyattin` ruwxlandiriliwina dus keledi. Aqil-oy mexanizmi zamanago`y adamda da, alg`aqshi adamda da
birdey. Bul mexanizm ekewinde de so`zsiz an`izlar ha`m tu`siniklerdi payda etedi. Eger de ma`deniyat joq bolip ketken
jag`dayda, zamanago`y adam so`zsiz animizmge kelip jeter edi .
Adamzat ta`jiriybesin` tariyxiy rawajlaniwinin` barliq basqishlarinda sana-sezimnin` o`zgermegeni
haqqinda juwmaq, yag`niy alg`aqshi obshshinaliq animizmnin` teoriyasinin` tiykarg`i tezisine frantsuz sotsiologiya
mektebi ta`repinen qarsi pikirler aytilg`an edi. Bul frantsuz sotsiologiya mektebi XX a`sirde alg`aqshi obshshinaliq
da`wirdegi jasag`an adamnin` sana-sezimi zamanago`y adamnin` sana-seziminen sapaliq ayirmashiliqlarg`a iye ekenin
aytqan edi.
Dostları ilə paylaş: |