Leyla Alı qızı Mehdibəyli

Mövzunun  aktuallığı.  Serotonin  (5-hidroksitriptamin,  5-HT)  endokrin 

sisteminin 

əhəmiyyətli  hissəsi  olub,  xoşbəxtlik,  gümrahlıq  hissi  verən 

hormo

ndur.  Bu  hormon  insana  coşğu  və  xoşbəxtlik  verməsindən  əlavə  bədən 

temperaturu,  qan  t

əzyiqi,  iştah,  həzm  və  daha  bir  çox  metabolik  fəaliyyət 

t

ənzimlənməsində  əsas  rol  oynayır.  Hormonun  çatışmazlığı  depressiya, 

yorğunluq,  kefsizlik,  iştah  artımı,  ekstremal  vəziyyətlərdə  isə  ölüm  hallarına  da 

s

əbəb ola bilər. Serotonin əsas neyromediatorlardan biridir.  

1937-ci  ild

ə,  Vittorio  Erspamer  müxtəlif  onurğalıların  mədə-bağırsaq 

yolla

rından  "enteramin"  olaraq  adlandırdığı  indolalkilamin  maddəsini  izolyasiya 

etmiş  və  onun  mədə-bağırsaq  traktının  enteroxromaffin  hüceyrələrinin  əsas 

sekretor  m

əhsulu  olması  nəticəsinə  gəlmişdir.  1948-ci  ildə,  Page  və  Rapport 

buğanın 

serumundan 

da

mardaraldıcı 

fəaliyyətinə 

gör

ə 

"serotonin" 

adlandırdıqları  birləşməni  ayırdılar.  1949-cu  ildə,  Rapport  və  həmkarları 

t

ərəfindən  serotoninin  strukturu  5-hidroksitriptamin  olaraq  təyin  olundu.  1952-ci 

ild

ə, enteramin və serotoninin eyni maddə olduğu sübut edildi. 1953-cü ildə isə 

neyrofizioloqlar  Irvine  Page  v

ə  Betty  Twarog  baş  beyində  serotonini  aşkar 

etdil

ər. 

Az

ərbaycan  populyasiyasında  serotonin  sisteminin  5-HTT  transporter 

geninin  (LL,  LS  v

ə  SS  allelləri)  və  5-HT2A  reseptor  geninin  (TT,  CT  və  CC 

allell

əri)  polimorfizminin  paylanmasının  tədqiqi,  idmançıların  ilkin  ixtisaslaşma 

m

ərhələsində psixoloji davamlılığı yüksək olan şəxslərin seçilməsinə və görmə-

motor  reaksiyalarının  qiymətləndirilməsinə  imkan  verir.  5-HTT  geni  serotonin 

sisteminin  daha  çox  t

ədqiq  olunan  geni  olub,  LL  genotipi  homoziqot  formada 

polimorfizmin 

normal  variantıdır.  Bu  genotipin  daşıyıcıları  üçün  yüksək  fiziki  və 

psixi  yükl

ənmələr  şəraitində  depressiyaya  aşağı  meyillilik,  psixi  yüklənmələrə 

yüks

ək  davamlılıq  səciyyəvidir,  tsiklik  idman  növlərinə  seçimdə  istifadəsi 

---

7 

 

mümkündür.  LS-genotipi  ar

alıq  heteroziqot  variantdır,  oyun  idman  növlərinə 

meyillilik  böyükdür.  SS-genotipi  homoziqot  formada  polimorfizmin  mutant 

varian

tıdır.    Bu  genotipin  daşıyıcılarında  serotoninin  daşyıcılarının  qatılıqları 

aşağıdır, davranışda aydın, gözəçarpan aqressivlik qeyd olunur. Serotoninin bir 

çox  f

əaliyyətlərə  vasitəçilik  etmək  qabiliyyətinin  bir  hissəsi,  serotonin 

reseptorlarından  asılıdır.  Çoxsaylı  5-HT  reseptor  ailələri  və  subtipləri  vardır.  5-

HT reseptorl

arı, G-zülalla əlaqəli reseptor (GPCR) superailəsinə aiddir və ən azı 

14  f

ərqli  üzv  ilə  neyrotransmitter  reseptorlarının  kompleks  ailələrindən  birini 

t

əmsil  edir.  5-HT2A  geni  baş  beyində  ekspressiya  edir  və  idraki  funksiyalara 

cavabdehdir.  5-HT

2A

  reseptorunun  strukturunda  v

ə  funksiyasında  anormallıq 

şizofreniya,  depressiya/narahatlıq  və  narkotik  asılılığı  da  daxil  olmaqla  müxtəlif 

psixoloji pozulmalara s

əbəb olur. 

Bel

əliklə,  Azərbaycan  populyasiyasında  psixoloji  durumu  anormal  olan 

x

əstələrdə, uşaq və gənc idmançılarda, zehni fəaliyyətlə məşğul olan insanlarda 

5-HTT v

ə 5-HT2A  genlərinin polimorfizmlərinin müəyyənləşdirilməsi, həm xəstə 

insanların vaxtında müalicəsinə, həm də idman seçiminin düzgün aparılmasına 

imkan verir v

ə artıq bir çox inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələrdə geniş 

t

ətbiq olunur.