Lim vazirligi samarqand davlat universiteti b. Sh. Safarov, I. I. Ayubov

“Soliqlar asosida uyg‘unlashuv”
konsepsiyasi milliy soliq 
tizimlarini tenglashtirish va soliq yukini birxillashtirishga qaratilgan. 
Mazkur siyosat “ofshor hudud”larga qarshi kurashishga qaratilgan 
bo‘lib, barcha kompaniyalar uchun ham soliq yukini pasaytirishni 
ko‘zda tutadi.
“Soliqlar orqali raqobatlashuv” konsepsiyasi 
shundan 
iboratki, ikkita mamlakat resurslar bilan ta’minlanganligi bo‘yicha teng 
emas, shuningdek, ularning aholisi, iqtisodiy rivojlanish darajasi ham 
farq qiladi. Demak, ularning soliq tizimi ham bir xil bo‘lmasligi kerak. 
Bundan tashqari mamlakatlar o‘rtasida xorijiy investitsiya, arzon ishchi 
kuchi va kapitalni jalb qilish bo‘yicha raqobatlashuv kuchayib 
borayotgan bir paytda, raqobatning samarali mexanizmlaridan biri 
soliq imtiyozlari bo‘lib qolmoqda. Bunda soliqqa tortishning jozibador 
stavkalari arzon ishchi kuchi va xorijiy investitsiyalarni jalb qiladi. Shu 
munosabat bilan raqobatlashuvning zamonaviy va madaniy usullaridan 
foydalanish maqsadga muvofiqdir. 
Iqtisodiy tizimlar integrasiyasi va tashqi iqtisodiy faoliyatning 
rivojlanishi xorijiy mamlakatlar soliq tizimlarini o‘zaro ta’siriga olib 
keldi. Lekin turli malakatlarda soliqqa tortishni u yoki bu masala- 
lariga bo‘lgan yondashuvlarni bir biriga mos kelmasligi nizoli 
vaziyatlarni yuzaga kelishiga sabab bo‘lmoqda. Masalan, halqaro 
ikki tomonlama soliqqa tortish ana shunday masalalardan biridir. 
Xalqaro ikki tomonlama soliqqa tortish deganda ikki yoki 
undan ko‘p mamlakatda bir soliq to‘lovchining faoliyati bir xil yoki 
shunga o‘xshash soliq turi bilan bir vaqtning o‘zida soliqqa tortish 
ifodalanadi. 
Ikki tomonlama soliqqa tortishni belgilovchi ko‘rsatkichlar 
quyidagilardan iborat: 
- soliqqa tortish obyektining o‘xshashligi; 
- soliqqa tortish subyektlarining o‘xshashligi; 
- soliq to‘lash muddatining o‘xshashligi; 
- soliq to‘lovining bir xilligi va boshq. 
Aksariyat mamlakatlar qonunlarida xorijiy shaxslar va 
kompaniyalarni soliqqa tortishning faqatgina umumiy tomonlari 
belgilab beriladi va ular keyinchalik hukumat ko‘rsatmalarida, sud 
qarorlarida, ma’lum milliy odatlarda va boshqalarda aniqlashtiriladi.

---

263 
Har bir mamlakat uchun halqaro soliq munosabatlarini tartibga 
solinishida quyidagilar asosiy vositalar hisoblanadi: 

bir yoqlama chora-tadbirlar yoki milliy soliq siyosatining 
chora-tadbirlari bo‘lib, boshqa mamlakatlar hukumatlari bilan hech 
qanaqa kelishuvlarsiz amalga oshiriladi (mamlakatda faoliyat 
yuritayotgan xorijliklar va mamlakatning xorijda faoliyat yuritayot- 
gan fuqaro va korxonalariga nisbatan soliq tartibining belgilanishi);

shartnomaviy chora-tadbirlar, ikkinchi tomon bilan yoki ikki 
tomonlama, yoki ko‘p tomonlama asosda (xalqaro kelishuv), yoki 
«soliqlarning garmonlashuvi» deb nomlanadigan kelishuvlar doirasida 
(ya’ni, ikki yoki undan ortiq shartlashayotgan mamlakat- larning milliy 
soliq siyosatlarini o‘zaro muvofiqlashtirish asosida)gi chora-tadbirlar. 
Hozirgi kunda, amalda yuzdan ortiq soliq kelishuvlari mavjud. 
Bundan tashqari, u yoki bu darajada mamlakatlar o‘rtasidagi soliq 
munosabatlariga taalluqli bo‘lgan turli xil xalqaro kelishuvlar ham 
mavjud.
Umuman, soliq kelishuvlari bir necha ko‘rinishga ega: 
– ma’muriy yordam ko‘rsatish bo‘yicha kelishuv;
– “chegaralangan” soliq kelishuvlari;
– umumiy soliq kelishuvlari;
– hadya va merosdan olinadigan soliqlar bo‘yicha kelishuv;
– ijtimoiy sug‘urta to‘lovlari bo‘yicha soliq kelishuvlari va 
boshqalar. 
Hozirda ushbu kelishuvlarning barchasi ko‘pchilik vaziyatlarda 
yangi kelishuv shakli bo‘lgan - «Umumiy soliq kelishuvi» bilan 
almashtirilmoqda (ushbu soliq kelishuvi to‘liqligicha «Ikki yoqlama 
soliqqa tortishni bekor qilish hamda daromad va kapitalni soliqqa 
tortish sohasidagi chetga chiqishlarga qarshi kurash bo‘yicha 
kelishuv» deb nomlanadi va asosan, birinchi Jahon urushidan so‘ng, 
keng qo‘llanila boshlangan). 
Birlashgan millatlar tashkiloti u yoki bu xalqaro dasturlar 
asosida bozor islohotlarini amalga oshirayotgan davlatlarga ma’lum 
bir loyihalarni ishlab chiqish va joriy etishda yordam berish hamda 
hamkorlik qilishni amalga oshiradi. Bunday hamkorlik yo‘nalishlari- 
dan biri – zamonaviy xalqaro iqtisodiy talablarga javob beradigan 
milliy soliq tizimining yuzaga kelishiga, shakllanishi va 

---

264 
rivojlanishiga yordam berishdir. Soliq kodeksning asosiy maqsadi
islohotlarni amalga oshirayotgan davlatlarga ilmiy asosda Soliq 
munosabatlarini boshqarish, yagona terminologiya va yagona 
mazmundagi izohni yaratish imkoniyatlarini taqdim etishdir. 
Soliq kodeksi namuna sifatida bo‘lishiga qaramasdan, unda 
soliq to‘lovlarining aniq stavkalari, uning minimumlari va imtiyozlar 
berilgandir. 
Kodeks matni va unda berilgan stavkalar kodeksdan foyda-
lanishni xohlovchi davlatlar uchun majburiy emas, balki tavsiyaviy 
tusga ega. 
Milliy soliq qonunchiligi tayyorlanayotganda ushbu davlat 
mutaxassislari tomonidan mamlakatdagi aniq iqtisodiy va huquqiy 
shart-sharoitlar inobatga olinishi kerak. 
Kodeksda berilgan nizom alohida ahamiyatga egadir. Bu 
nizomga ko‘ra, soliq tizimi orqali iqtisodiy subsidiyalar berish to‘g‘ri 
subsidiya to‘lovlariga nisbatan kam samaralidir. Imtiyoz turlari va 
yengilliklarning ko‘pligi, soliq imtiyozlarini nazorat qilishning 
qiyinligi sababli, soliq tizimini murakkablashtiradi va samarador-
ligini tushiradi, uning zarur bo‘lgan egiluvchanlik xususiyatlarini 
yo‘qotadi. Bundan kelib chiqadiki, kodeksda soliqlardan vaqtin-
chalik yoki doimiy ozod etish kabi imtiyozlar ko‘zda tutilmaydi. 
Rivojlanayotgan davlatlar iqtisodiyoti xususiyatlarini hisobga olgan 
holda, Kodeks mualliflari fikricha, ushbu davlatlar daromadlari 
asosiy qismi bojxona bojlari, qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksizlar 
hamda korxona va tashkilotlar foydasiga soliq hisobiga shakllanadi. 
Bunday soliq tizimi ular fikricha, soliqlarni undirish bilan bog‘liq 
bo‘lgan ma’muriy xarajatlar jismoniy shaxslar daromadidan 
olinadigan soliqqa nisbatan kam bo‘ladi. 
Tavsiya etilayotgan Kodeksdagi soliqlar tizimiga faqatgina 
yuqori daromadlarga ega bo‘lgan aholi qismiga qo‘llaniladigan 
jismoniy shaxslardan olinadigan individual daromad solig‘i ham 
kiritilgandir. Bu bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan davlatlarda asosan 
rivojlanayotgan va sobiq ittifoq davlatlarda individual daromad 
solig‘ini rivojlangan davlatlardagi kabi keng miqyosda qo‘llash 
uchun yetarli darajadagi ma’muriy va huquqiy mexanizmlar mavjud 
emasligi bilan izohlanadi. Individual daromad solig‘i soliq 

---

265 
tushumlari maqsadida emas, balki tenglik hissini qaror toptirish 
maqsadida joriy etiladi.
Soliq kodeksi soliq qonunlarini tayyorlash va qabul qilishga 
qaratilgan soliq islohotining dastlabki bosqichi bo‘ldi. Adolatli va 
yuqori salohiyatli soliq xizmatining mavjudligi soliq islohotidagi 
muvaffaqiyatlarning zaruriy sharti hisoblanadi.