Lipidlarning biologik ahamiyati
Yüklə 0,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Sterin va steridlar. 7
Sterinlar, deb yukori molekulyar xalkali spirtlarga aytiladi. Steridlar esa murakkab efirlar bulib, ularning tarkibiga sterinlar (xolestirin va boshkalar) va yukori molekulyar moy kislotalari asosan palmitin kislotasi kiradi. Xolesterin- sterinlarning vakili, xayvonot tukimalarida uchraydi. Usimliklarda ximiyaviy jixatdan xolestirinlardan fark kiladigan sterinlar (fitosterinlar) uchraydi. Achitki va kuzikorinlarda ergosterin tuyinmagan xolesterin bor. UB-nurlari ta‘sirida ergosterin Д 2 vitaminga aylanadi. Ularning biologik ahamiyati. Sinflanishi va nomenklaturasi. Yog’ kislotalar. Triglitserid va fosfolipidlar. Sterin, steridlar va mumlar. Yog’lar 2-katta sinfga bo’linadi. Oddiy lipidlar (triglitseridlar) va murakkab lipidlarga bo’linadi. Oddiy yog’lar (lipidlar). 1.Neytral yog’lar (triglitseridlar) 2.Mumlar. Murakkab yog’lar. 1.Fosfolipidlar 2.TSerebrozidlar Bular atsiklik yoki monotsiklik lipoidlarga kiradi. 3.Sterin va steridlar esa politsiklik lipoidlarga kiradi. Yog’lar suvda erimaydi, etil, butil, metil, benzol, toluol, xloroform va xloretanda yaxshi eriydi.
8
suvdan qochuvchi gidrofob gruppalari (uglevodorod bog’lari, -SN 2 — SN
2 , efir gruppalari, qo’shbog’lar — SN=,SNz- metil guruhlari) ko’p bo’lganligi uchun suvda erimaydi. Suvda eruvchi moddalar o’zlarida gidrofill guruxlari (ON , -NH 2 , - NH , COOH) ko’p bo’lsa suvda yaxshi eriydi. Hozir 600 dan ortik oddiy yog’lar xili aniqlangan. 1 gr. uglevod yonganda 4,2 kkal (16,l kDj) 1gr. oqsil yonganda 4,3 kkal 1gr. yog’ to’la oksidlanganda 9,3 kkal (38,9 kDj) issiqlik hosil bo’ladi. SHuning uchun energetik nuktaiy nazardan yog’lar juda katta ahamiyatga ega. Yog’lar tarkibida uzun uglevodorod zanjirli yok kislotalar borligi va kislorod juda kamligidan har bir gramm yog’ oksidlanganda ko’p miqdorda suv molekulalari hosil bo’ladi. Kam suvli sharoitda yashaydigan hayvonlarning suvga talabi masalan, tuyalarning uzoq muddatda suvga chidamliligi, tuxumdan jo’ja ochishda suvga bo’lgan extiyoj asosan yog’ kislotalarining oksidlanishi hisobiga qondiriladi. Yog’lar yuqorida ko’rsatganimizdek energiya manbai sifatida sovukdan saqlashda, mexanik jaroxatlardan teri ostidagi yeg’lar saklaydi. Udar ayrimlari vitaminlik vazifasini ham o’tadilar. Fosfolipidlar va lipoproteinlar xujayra membranasida modda va ionlarni tashilishida xizmat qiladi. Lipoproteinlar mitoxondriya va xloroplastlar tarkibida uchraydi. Serobrozidlar markaziy nerv sistemasining strukturasiga kiradi va har xil toksin va bakteriyalarga qarshi kurashda ishtirok etadi. Yog’larni natriy va kaliy ishqorlari bilan parchalab sa’noatda sovun olinadi. Yoglarning xarakterlovchi bir qator ko’rsatkichlar bo’lib, ularning amaliy ahamiyatga ega bo’lgan ba’zi fizik—kimyoviy xossalarini ifodalaydi. Bularga kislotali, yodli, sovunlanish sonlari va yog’larning erish temperaturasi kiradi. 1gr. yog’ tarkibidagi erkin yog kislotalarni neytrallash uchun sarflangan kaliy ishqorning milligramm miqdori yog’larning kislotali soni deb ataladi.
9
Odatda, o’simlik moylari tarkibida juda kam erkin yog’ kislotalar uchraydi, binobarin, ularniig kislotali soni ham kichik bo’ladi. Uzoq muddat saqlanib qolgan va xom ypyg’dan tayyorlangan moylarda zrkin yog’ kislotalarining miqdori yuqori bo’ladi, shu sababli ularning kislotali soni ham katta.
Yog’larnipg yodli soni, 100g yog’ni
biriktirib olgan yodning gramm miqdori yog’larning yodli soni deb ataladi. Bu son moylar tarkibiga kiradigan yog’ kislotalarning to’yinmaslik darajasini ifodalaydi:
Yodli son qancha katta bo’lsa, yog’ shuncha suyuq bo’ladi, odatda, ularni ozuqa sifatida iste’mol qilib bo’lmaydi. Lekin
ulardan bo’yoqlar, lak, olif va boshqalar tayyorlashda foydalaniladi. Paxta moyi 110, soya moyi 130, zig’ir moyi 174. Yod soni 85 dan kichik bo’lgan moylar qurimaydigan, 130 dan katta bo’lgan moylar yaxshi quriydigan moy hisoblanadi. Tropik mamlakatlarda o’sadigan o’simliklar moyining yod soni kichik bo’lib, moyi, odatda, qattiq, aksincha shimoliy rayonlarda o’sadigan o’simliklar moyi suyuq bo’lib, yodli soni katta bo’ladi. Janubdan SHimolga borgan sari, ular moyining yod soni ham ortib boradi. Masalan, Toshkent sharoitida o’stirilgan zig’irning yod soni 154, Moskvada 180, Arxangelekda 195ga teng bo’ladi. 1g moy tarkibidagi erkin va bog’langan yog’ kislotalarni neytrallash uchun sarflangan kaliy ishqori miqdori yog’larning sovunlanish soni deb ataladi.
10
Moylar uzoq vaqt saqlanganda taxir, qo’lansa hidli, yomon ta’mli bo’lib qoladi. Ularga suv, havo va yoruglik ta’sirida buziladi. Natijada aldegid, keton va ba’zan hosil bo’ladigan moy kislotalar qo’lansa hidli va taxir mazali bo’ladi. Yog’larda to’yinmagan yok kislotalari ko’p bo’lsa qaynash temperaturasi past bo’ladi. Yog’lar tarkibida ko’proq olein (30%) , palmitin (15 — 50%). Paxta moyi tarkibida linol va linolen kislotalar ko’p bo’ladi. Turli hayvon va o’simlik to’qimalaridan ajratib olingan tabiiy yog’lar va moylar sovunlanish yo’li bilan analiz qilinganda, ularning tarkibida S 4 dan
S 26 gacha atomiga ega bo’lgan to’yingan, to’yinmagan to’g’ri zanjirli va shoxlangan bir qancha halqali yog’ kislotalari aniqlangan. To’yingan yog’ kislotalar CH 3 (CH
2 ) 14 COOH palmitin kislota, SN 3 (CH 2 ) 16 sterin kislota. Moylarga xos bo’lgan muhim xususiyatlardan biri to’yinmagan yog’ kislotalardagi qo’sh bog’ga vodorod atomini biriktirish yo’li bilan boradigan gidrogenlash reaktsiyasidir. Natijada suyuq moylar qattiq moyga aylanadi. (Margarin). Ozik — ovqat sanoatida bu juda katta ahamiyatga ega. Yog’lar tarkibida to’yinmagan yog’ kislotalari ko’p bo’lsa qattiq bo’lib ularga hayvon yog’lari kiradi. O’simlik moylarining tarkibida to’yinmagan yog’ kislotalari ko’p bo’ladi, ular moylar deb ataladi. Yog’lar odamda ko’rsatganimizdek teri ostida, charvida, ichak devorlarida. Yog’lar inson yoshiga, nerv sistemasiga va ovqatlanish darajasiga bog’lik. Normal odamlarda og’irligini 10 — 20% tashkil kiladi. CHo’chqalarda 50%, o’simlik urug’larida 40 — 50% gacha boradi. Tabiiy yog’lar bir xil yog’ kislotalaridan iborat bo’lmay har xil yog’ kislotalardan tuzilgan bo’lishi mumkin. |