Lot. Nitrogenium, n mendeleyev davriy sistemasining

Azot fiksatsiyasi
Barcha tirik organizmlar hayot kechirishishi uchun azotning birikmalariga muhtoj. Afsuski, bu organizmlarning aksariyati azotni eng ko`p manba - atmosferadan o`zlashtira olmaydi. Atmosfera azoti N2 molekulalaridan iborat bo`lib, ular kuchli azot-azot uchbog`i tufayli juda faol emas. Biroq, bir nechta organizmlar bu muammoni 1-rasmda ko`rsatilgan azot fiksatsiyasi deb nomlanuvchi jarayon orqali yengib o`tishlari mumkin.

1-rasm
Bir nechta mikroorganizmlar atmosfera azotini azot fiksatsiyasi yordamida qayta ishlashga qodir.

Azot fiksatsiyasi - bu organizmlarning atmosfera azotini biologik foydali kimyoviy moddalarga aylantirish jarayoni. Bugungi kunga kelib, azot fiksatsiyasi qila oladigan yagona biologik organizmlar ma'lum mikroorganizmlardir. Bu organizmlar temir va molibdenni o`z ichiga olgan nitrogenazlar deb ataladigan fermentlarni ishlatadi. Bu mikroorganizmlarning ko`pchiligi o`simliklar bilan simbiotik (birgalikda, bir-biriga foyda keltirgan holda yashash) munosabatda yashaydi. Eng mashhur misol dukkaklilarning ildiz tugunlarida rizobiya (bakteriya nomi) mavjudligidir. Shuning uchun ham dukkakli o`simliklar yerni unumdorligini oshiradi va unumdorligi past bo`lgan (“kambag`al yerlar”) yerlarda ham hosildorligi yaxshi bo`ladi.Atmosfera azotining katta hajmlari ammiakni olish uchun zarur - ko`p miqdorda boshqa azot o`z ichiga olgan birikmalarni tayyorlash uchun ishlatiladigan asosiy boshlang`ich material. Elementar azotning ko`p ishlatilishi uning harakatsizligiga bog`liq.
Azot oddiy sharoitda ko`plab moddalar bilan reaksiyaga kirishmaganligi uchun ham u inert muhitni hosil qiladi. Inert muhit esa moddalarni sifat va miqdor tarkibini buzilishini oldini oladi. Kimyoviy jarayon inert atmosferani talab qilganda foydalidir. Konservalar va tushlik go`shtlari sof azotli atmosferada oksidlana olmaydi, shuning uchun ular yaxshi ta'm va rangni saqlab qoladi va kamroq buziladi, qachonki havo atmosferasi o`rniga azot atmosferasida saqlansa. Ushbu texnologiya o`simliklarni, mevalarni, go`sht mahsulotlari, sut mahsulotlarini mavsumidan qat’iy nazar, mahsulotlarni yil davomida o`z sifatini o`zgartirmasdan saqlash imkonini beradi.
Azot birikmalarida -3 dan +5 gacha boʻlgan barcha oksidlanish darajalari mavjud. Azot kimyosining katta qismi oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarini o`z ichiga oladi. Ba'zi faol metallar (masalan, gidroksidi metallar va ishqoriy tuproq metallari) metall nitridlarini hosil qilish uchun azotni kamaytirishi mumkin. Ushbu maqolaning qolgan qismida biz azot-kislorod kimyosini ko`rib chiqamiz.
Yaxshi o`rganilgan barqaror bir nechta azot oksidlari mavjud bo`lib, ularda azot har bir musbat oksidlanish darajasi +1 dan +5 gacha ko`rsatadi. Ammiakli selitra ehtiyotkorlik bilan qizdirilganda azot oksidi (dinitrogen oksidi) va suv bug`lari hosil bo`ladi. Kuchli isitish azot gazi, kislorod gazi va suv bug`ini hosil qiladi.
Ehtiyotkorlik bilan past haroratada qizdirilganganda:
NH4NO3 →N2O + 2H2O
Yuqori haroratda qizdirilganda:
2NH4NO3 →2N2 + O2 + 4H2O
Hech kim hech qachon bunday reaktsiyaga urinmasligi kerak - bu juda portlovchi bo`lishi mumkin. 1947 yilda (2 – rasm) Texasning Texas shahrida ammiakli selitraning yirik portlashi sodir bo`ldi va 2013 yilda (3 – rasm) Texasning G`arbiy shahrida yana bir yirik portlash sodir bo`ldi. So`nggi 100 yil ichida dunyo bo`ylab 30 ga yaqin shunga o`xshash falokat sodir bo`lib, ko`plab odamlarning halok bo`lishiga olib keldi.

Bu oksidlanish-qaytarilish reaksiyasida nitrat ionidagi azot ammoniy ionidagi azotni oksidlaydi. Quyidagi rasmda ko`rsatilgan azot oksidi yengil, yoqimli hid va shirin ta'mga ega b
o`lgan rangsiz gazdir:

U kichik operatsiyalar uchun, ayniqsa, stomatologiyada, "kulduruvchi gaz" nomi ostida anesthetic sifatida qo`llaniladi. Azot oksidi (N2O) ning molekulyar (chapda) va rezonans (o`ngda) tuzilishga ega bo`lgan tuzilish formulalari keltirilgan. Azot ancha inert element bo`lganligi uchun uning kimyoviy reaksiyalari oddiy sharoitda o`z-o`zidan sodir bo`lmaydi. Masalan azot tabiatda chaqmoq chaqqanda yuqori haroratda kislorod bilan reaksiyaga kirishib, azot oksidlari hosil qiladi. Troposfera ozoni uch bosqichli jarayonda NO2 ning HNO3 ga aylanishini hosil qiladi:
1-bosqich - NO2 + O3 → NO3 + O2
2-bosqich - NO3 + NO2 → N2O
3-bosqich - N2O5 + H2O →2HNO3
B
undan boshqa kislotali yomg`irlarning bir nechta turlari mavjud: