Lot. Nitrogenium, n mendeleyev davriy sistemasining



Yüklə 158,2 Kb.
səhifə1/4
tarix05.06.2023
ölçüsü158,2 Kb.
#125285
  1   2   3   4
Байланыскан Азот


Azot (lot. Nitrogenium), N – Mendeleyev davriy sistemasining V guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 7, atom massasi 14,0067. Yer poʻstining ogʻirlik jihatidan 0,01 % ini tashkil etadi. Havoda erkin holda boʻladi (havoning ogʻirlik jihatidan 75,6 %; hajm jihatidan 78,09 % azotdan iborat). Tuproqda turli minerallar va organik birikmalar tarkibiga kirgan holda uchraydi; masalan, u natriyli selitra (NaNO3) va kaliyli selitra (KNO3) tarkibida boʻladi, toshkoʻmirda 1 – 1,25 %, neftda 1,5 %, oqsil moddalarda 17 %, odam tanasida 3 % gacha boʻlishi mumkin. Azotni birinchi marta 1772-yilda Rezerford ajratib olgan. Ikkita barqaror izotopi bor: 14N (99,635 %) va 15N (0,365 %); radioaktiv sunʼiy izotoplari ham bor, bulardan eng uzoq, mavjud boʻladigani 13N dir (yarim yemirilish davri 10,08 daqiqa). Sanoatda suyultirilgan havoni parchalab olinadi.Azot turmushda ham juda kerakli hisoblanadi.Azot boshqa olisdagi sayyoralarda ham qattiq holatda uchraydi masalan,Uran sayyorasi sirtida qattiq holatda Azot(N) uchraydi.Azot(N) vodorod bilan bir necha xil moddalarni hosil qiladi.Azotning vodorodli birikmalari ichida eng muhimi va amaliyahamiyatga ega bõlgani ammiakdir.Uning molekularformulasi NH³ kõrinishda bõladi.Azot vodorodga nisbatan elektro-manfiy elementligi uchun ammiak molekulasiqutbli hisoblanadi.
Azot – rangsiz, hidsiz gaz; qaynash temperaturasi – 195,8°, suyuqlanish temperaturasi – 209,86°, 1 l azot 1,2506 g; 1 l suvda (0° da) 23,3 ml eriydi. Odatdagi sharoitda azot nihoyatda passiv, faqat litiy bilan birikishi mumkin; boshqa elementlar bilan qizdirilganda, bosim taʼsirida va katalizatorlar ishtirokidagina birika oladi. Vodorod bilan birikib, ammiakgidrazin va boshqa birikmalar, kislorod bilan oksidlar, metallar bilan nitridlar hosil qiladi.
Azotning sanoatda ishlatilish
Azot oʻsimliklar uchun asosiy „oziq“lardan biridir. Mineral va organik birikmalari tuproqqa yogʻin-sochin bilan yoki oʻgʻit sifatida tushadi. Erkin azot ammiak sintezida, baʼzi kimyoviy reaksiyalarda inert muhit hosil qiluvchi sifatida, simobli termometrlardagi boʻshliqni toʻldirishda, yonuvchan suyuqliklarni bir idishdan ikkinchi idishga haydashda va boshqa maqsadlarda ishlatiladi. Suyuq azotdan past temperatura bilan bogʻliq boʻlgan ishlarda (kriostatlar, vakuum qurilmalar va boshqalarda) foydalaniladi. Azotning tabiiy birikmalari ammoniy xlorid va turli nitratlar (selitralar)dan iborat. Oʻrta Osiyoning quruq choʻl iqlimida koʻp miqdorda selitra toʻplanadi. Azot oqsillar, nuklein kislota,xlorofill va fermentlarning ajralmas tarkibiy qismi boʻlganligidan oʻsimliklar hayot faoliyatida asosiy ahamiyatga ega. Oʻsimliklar tuproqdagi azotli moddalarni oʻzlashtirib, ulardan oqsil hosil qiladi. Havodagi erkin azotni azot birik-malariga aylantiruvchi mikroorganizmlar tufayli tuproqda ancha miqdorda azot toʻplanadi. U tuproqda asosan toʻrt xil birikma holida: chirindi (gumus) azoti, ammoniy tuzlari, nitratlar (NO3), oqsil organik azoti (toʻliq parchalanmagan oʻsimlik qoldiqlari) va ularning oʻzgarish mahsulotlari – aminokislotalar, peptidlar, amidlar va aminlar holida mavjud boʻladi.
Azotni tuproqdagi organik birikmalarini eruvchanligi boʻyicha uch guruhga: suvda eriydigan, suyultirilgan kislota bilan gidrolizlanganda eritmaga oʻtuvchi va suyultirilgan kislota bilan gidrolizlanganda erimaydigan guruhga boʻlish mumkin. Erimaydigan guruhga mansub boʻlgan azot kam harakatchan va oʻsimliklarga yaxshi singmaydi. Oʻrta Osiyoning ayrim tuproqlari tarkibidagi umumiy azotning taxminiy miqdori: och tusli boʻz tuproqlar (haydalma qatlam)da – 0,04–0,07 %, koʻpdan beri sugʻorilib kelinayotgan tipik boʻz tuproqlarda – 0,10–0,15 % va toʻqtusli oʻtloq tuproqlarda – 0,20–0,50 %. Oʻrta Osiyoning sugʻoriladigan dehqonchilik mintaqalarida yuqori hosil olish uchun tuproqda azot zahirasi yetarli emas, shuning uchun bu yerlarda azotli oʻgʻitlar qoʻllaniladi. Oʻsimliklardagi azotning koʻp qismi oqsil moddalari holida boʻladi. Turli urugʻlar oqsili tarkibidagi azot miqdori 16,5–17,5 % ni tashkil qiladi. Gʻoʻza-beda almashlab ekishda beda ekilgan har gektar yerda biologik azotga boy 20 tonnagacha organik modda hosil boʻladi; undagi biologik azot miqdori 400– 600 kg/g. Azotdan oʻgʻitlar ishlab chiqarishda, koʻpchilik sanoat sohalari, jumladan, metallurgiyadagi turli kimyoviy jarayonlarda inert muhit sifatida foydalaniladi.
Azot elementi yer yuzida juda keng tarqalgan elementlardan biri hisoblanadi. Barcha tirik organizmlar hayot kechirishishi uchun azotning birikmalariga muhtoj. Afsuski, bu organizmlarning aksariyati azotni eng ko`p manba - atmosferadan o`zlashtira olmaydi. Atmosfera azoti N2 molekulalaridan iborat bo`lib, ular kuchli azotazot uchbog`i tufayli juda faol emas.
Azot elementi yer yuzida juda keng tarqalgan elementlardan biri hisoblanadi. Azot elementi tabiatda asosan havo tarkibida uchraydi, undan tashqari u ko`pgina birikmalarni asosiy asosiy qismini tashkil etadi. Azotning katta qismi og`itlar tarkibiga to`g`ri keladi. O`g`itlar esa o`simliklarni o`sishi uchun juda zarur modddalar hisoblanadi. Azot birikmalarisiz hayotni tasavvur qilish ancha qiyin. Azot birikmalari undan tashqari tibbiyotda ham keng qo`llaniladi.
Sanoatda azot tabiiy gaz bilan ammiakka aylantiriladi va o’g’itlar va portlovchi moddalar ishlab chiqarishda ishlatiladi. Ammoniy nitrat, azotli tuz, o’g’itlarning muhim xom ashyosi hisoblanadi. Kaliy nitrat kabi azotli tuzlar poroxda ham qo’llaniladi. Azot, shuningdek, nitrat kislota ishlab chiqarishning boshlang’ich materialidir. Azot va uning birikmalari aviatsiyada ham qo’llaniladi. Samolyot shinalari yuqori haroratda yonish xavfini olish uchun bazot bilan puflanadi.

Molekulyar azotning foydalanish maydoni ham juda keng. U zanglamaydigan po’latda, qadoqlangan oziq-ovqat mahsulotlarini himoya qilishda, suyuq portlovchi moddalarda qopqoq sifatida va elektron komponentlar ishlab chiqarishda ishlatilishi mumkin.



Suyuq azot esa supero’tkazish xususiyati tufayli oziq-ovqat mahsulotlarini muzlashdan biologik va tibbiy namunalarni muzlatishgacha bo’lgan ko’plab sohalarda qo’llaniladi. Azot kompyuter uskunalarini sovutish uchun ham ishlatiladi. Suyuq azot to’satdan muzlashni ta’minlaganligi sababli, oziq-ovqat mahsulotlarining hujayra tuzilishi buzilmaydi. Shu sababli, oziq-ovqat mahsulotlarida suv yo’qotishining oldi olinadi, ozuqa moddalari va vitamin qiymatlari saqlanib qoladi. Sovutgichning muzlatish bo’limida saqlanadigan oziq-ovqat mahsulotlarini uzoq vaqtdan keyin ham ularning ta’mini buzmasdan iste’mol qilish mumkin. Ba’zi bir bardoshli materiallar mo’rt va qayta ishlashni osonlashtirish uchun suyuq azot bilan muzlatilishi ham mumkin.
Azotli birikmalar va tuzlar ishlatiladigan ba’zi mahsulotlar va sohalar quyidagilar: Raketalar, raketa yoqilg’ilari, samolyotlar va quruqlikdagi g’ildiraklar havosi, sezgir sensorlar, portlovchi moddalar, dorilar, metallurgiya dasturlari, elektron qurilmalar, havo va kosmik kemalardagi oksidlovchi vosita sifatida , kimyoviy mahsulotlarning muzlashi, ombor va silos atmosferalari, oziq-ovqat mahsulotlarini qadoqlash jarayonlari, yuqori haroratli termometrlar va boshqalar.
Oziq-ovqat tarkibidagi azotli birikmalar oqsillar yoki proteidlar deb ataladi. Azot – tirik mavjudotlar tanasi uchun oqsil va energiya manbai. Oqsil va DNKning muhim tarkibiy qismi bo’lgan azot yosh hujayralar va to’qimalarni rivojlanishi va qariyalar to’qimalarini tiklash uchun muhim element hisoblanadi. Shunday qilib, kislorod va karbonat angidrid nafas olish uchun bo’lgani kabi, azot ham o’sish uchun muhimdir. Xulosa qilib aytganda, ushbu moddalar o’z vazifalarini bir-biri bilan birgalikda bajaradilar.Tanada kuygan oqsillardan iborat azot siydik bilan ajralib chiqadi. Tana, oqsilni yo’qotadigan terlash, axlat, soch va tirnoqlarni kesish, ayollarning hayz ko’rish holatlari va emizish kabi holatlarda tana azotni yo’qotadi. Shu sababli, emizikli ayollar, juda ko’p ishlaydiganlar va doimo oqsilni yo’qotadiganlar azotli ovqatlarni ko’proq iste’mol qilishlari kerak.Azotga boy oziq-ovqatlar orasida yasmiq azot darajasi 26 foiz bilan birinchi o’rinni egallaydi. Undan keyin 25 foiz stavka bilan quruq loviya va sut kukuni keladi. 25-15 foiz azot o’z ichiga olgan boshqa ovqatlar quyidagicha; quritilgan keng loviya, sidr pishlog’i, bodom, quyon go’shti, tovuq go’shti, quritilgan no’xat, yovvoyi o’rdak go’shti, yog’li baliq go’shti, mol go’shti, tuxum sarig’i, qo’y go’shti, qo’zichoq, omar, jigar, findiq, yong’oq, g’oz go’shti, shokolad, kakao.

Yüklə 158,2 Kb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3   4




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin