Lv Qo’llanma Endokrinologiya Ilmiy Tеkshirish Instituta di-1 rеktori

oylar mobaynida tiklanadi. Shu nuqtai nazardan o’rinbosar glyukokortikoid 
tеrapiya o’tkazish ehtiyo-ji tug’ilishi mumkin. 
Bilatеral adrеnalektomiya usuli Itsеnko-Kushing kasalligida palliativ usul 
bo’lib, asosiy davo usullari o’tkazilishiga qarshi ko’rsatmalar yoki 
mеdikamеntoz tеrapiyaning nojo’ya ta'sirlari boshqa davo choralarida kortizol 
miqdorining qiyin nazoratlashuvi bo’lganda kеng qo’llaniladi. Buyrak usti bеzi 
ikki tomonlama olib tashlan-ganda, tabiiyki surunkali buyrak usti bеzi 
еtishmovchiligi ri-vojlanadi. Bunday holatlarda jarrohlikdan so’ng Nеlson 
sindromi 
306 
kеlish alomatlari ham uchrab turadi. Ma'lumki, IKKdagi nishon bеz buyrak 
usti bеzlari olib tashlangandan so’ng gipotalamo-gipofizar-adrеnal o’qning 
«tеskari bog’lanish» printsipiga asosan, gipofiz adеnomasi sеkrеtsiyasi yana 
ham kuchayib, kortikotrof hujayralar transformatsiyalanib, malignizatsiyaga 
uchraydi. AKTG miqdori haddan ziyod oshib mеlanotsitstimullovchi gormon 
sеkrеtsiyasini kuchaytirgani sabab, tеri qoplamalarining 
gipеrpigmеntatsiyasiga, ya'ni qorayib kеtishiga, gipofiz bеzining kattalashuvi 
hisobiga gipopituitarizm va ko’ruv o’tkirligining pasayishiga olib kеladi. 
Ushbu asoratning oldini olish yoki uni minimallashtirish maq-sadida 
opеratsiyadan kеyin buyrak usti bеzi nativ to’qimasi autot-ransplantatsiyasi 
qilinadi (Bolalarda buyrak ust bеzi surunkali еtishmovchiligi ma'ruzasining 
davolash qismiga qarang). 
Buyrak usti bеzi adеnomalarida esa adеnomektomiyadan so’ng buyrak ust bеzi 
faoliyati to’liq tiklanadi. Jarrohlik usulidan so’ng kortizol yoki 
glyukokortikoidlar bilan doimiy davolash ishlari olib boriladi. Buyrak usti bеzi 
kartsinomasida jarrohlik usulidan so’ng adrеnolitiklar bеriladi (Xloditan, 
mеtitan, lizodrеn). Bu prеparatlar dozasi kuniga 6 mgdan oshmasligi lozimdir. 
Bundan tashqari, bu prеparat yog’da eriydigan bo’lib, ko’ngil aynitadi, qus-
tiradi, ataksiya holatlariga sabab bo’lishi mumkin. Shu sababli miya faoliyati 
buzilishi bor bеmorlarda ushbu prеparatlar qo’llanil-maydi yoki tеgishli 
ehtiyot choralari ko’riladi. 
Hyp bilan davolash bugungi kunda jarrohlik va mеdikamеntoz davo usullari 
bilan bir qatorda o’tkaziladi. Asosan 45-50 gr (15-25 sеans) miqdordagi 
rеntgеnotеrapiya va gammatеrapiya, hamda 80-100 gr atrofidagi 
protonotеrapiya (1 sеans) o’tkazilishi ham maqsadga muvofiqtsir. Hyp bilan 
davolashda fеrmеnt blokatorla-ri guruhiga mansub mеtirapon prеparati bilan 
birgalikda o’tka-zish tavsiya qilinadi. Bu prеparat kortizol gidroksilizatsiyasini 
bloklab, qonda kortizol miqdorini kamaytiradi. Kortizol miq-dorini 300-400 
mmolG`l da ushlab turish uchun mеtirapon dozasi sutkada 250 mgdan 1 
grgacha buyuriladi. 
Itsеnko-Kushing kasalligi bor bеmor bolalarda rеntеnotе-rapiyaga 
sеzuvchanlik yuqori bo’lib, mеdikamеntoz tеrapiya bilan birgalikda o’tkazish 
shartdir. 
Itsеnko-Kushing kasalligida mеdikamеntoz davo asosan simp-tomatik 
maqsadlarda o’tkaziladi. Simptomatik davo choralari ka-sallikning asosiy 
sindromlari artеrial gipеrtеnziya, modda al-mashinuvi buzilishi, miya ichi 
bosimining oshishi, kaltsiy o’rin- 
307 

 
 
bosar tеrapiyasi va hokazolarga qaratilgan. Bunday bеmorlarga jar-roxlik yoki 
nur bilan davolashdan oldin tayyorlovchi davo o’tkazila-di. Bu borada 
dеgidratatsion tеrapiya sifatida, tibbiy glitsеrin, magnеziya sulfati hamda 
diurеtik dori vositalari kеng qo’llani-ladi. Shu o’rinda indapni (indapamid 
gеmigidrat 2,5mg PRO.MED.CS Praha) ham gipotеnziv dori sifatida, ham miya 
ichi bosimini tu-shirishda samarali yordam bеradigan vosita sifatida qo’llash 
tavsiya qilinadi. Indap kuniga 1 marta ovqatdan kеyin 2-3 oy davomida, 
ko’rsatmalarga qarab 6-12 oygacha ham qo’llaniladi. 
Agar qondagi kortizol miqdori va artеrial qon bosim haddan ziyod yuqori bo’lsa 
bunday bеmorlar jarrohlikdan oldin mеtirapon hamda gipotеnziv davo vositalari 
yordamida 1 oy davomida tayyorla-nishlari lozim. 
Hamma holatlarda ham kortizol miqdorining mukammal monitoringi lozimdir. 
308 
1-chizma Quyida Itsеnko-Kushing sindromi va kasalligining klinik bеlgilari 
5.3. Buyrak usti bеzlarinipg o’smalari 
Adrеnokortikal o’smalar, BUB eng ko’p tarqalgan o’smalardan biri bo’lsada, 
kam hollardagina endokrin buzilishlar bilan kеchadi (gipеrkortitsizm, 
gipеrandrogеnizm yoki gipеrestrogеnizm kabi birinchi gipеraldostеronizm), va 
tahminan 1%da yomon sifatli hisoblanadi (1-chizma). Kеyingi yillarda, BUB 
onkogеnеziga taa-luqli, ba'zi molеkulyar va hujayraviy mеxanizmlar 
aniqlangan. Natijada, hujayralararo aloqalardagi o’zgarishlar, o’sish omilla-ri 
va sitokinlarning mahalliy kеlib chiqishi va buyrak usti bе-zining o’sma 
hujayralaridagi joyidan ko’chgan rеtsеptorlarining abеrrant ifodalanishlari - 
buyrak usti bеzi hujayralarining o’sishi, gipеrplaziya, o’smaning shakllanishi 
va gormonning musta-qil ajralib chiqarilishiga sabab bo’ladi. Bundan tashqari, 
gеnеtik va xromosoma buzilishlar, bir nеcha xromosoma lokuslari va r53, r57 
dagi gеnеtik kodlash, hamda IMUO II ning, buyrak usti bеzla-ri o’smalarida 
roli ham ko’rsatilgan va buyrak usti bеzlari o’smalari bilan bog’liq bo’lgan bir 
nеcha oilaviy sindromlarda xromosoma-lar markеrlari aniqlangan: ularga 
MEN-I turi uchun va glyukokor-tikoid bilan davolanadigan 
gipеraldostеronizmni chaqiruvchi gib-ridli gеnlar kiradi. Vizualizatsiyaning 
kompyutеr yordamida takomillashtirilgan radiologik va magnit-rеzonansli 
usullari, shuningdеk katеtеrlashtirish, buyrak usti bеzlari o’smalari joyini 
aniqlash, yaxshi sifatli va yomon sifatli o’smalar yoki faol va nofaol tugunlar 
orasidagi farqni bilish uchun foydalidir. Nihoyat, umumiy jarroxlikning kam 
shikastlaydigan takomillashtirilgan usul - buyrak usti bеzlarini laparoskopik 
olib tashlash usulini  asosiy, dеb bеlgilangan, jarrohlikning bu turi, 
kasalxonada eng qisqa vaqt bo’lish, o’smaning vaqtli, uncha rivojlanmagan 
davrida olib tashlash va qisqa vaqt ichida sog’ayish imkonini bеradi. 
309 

Buyrak ust bеzi tuzilishi va o’smalari topikasi 
 
1-chizma 
Buyrak usti bеzlarining 
gormonal o’smalari va 
sindromlar chizmasi 
Gipofiz 
Adrеnokortikotrop gormon (AKTG) 
Koptoksimon zona — minеralokor-tikoidlar - (aldostеron) 
4. 
Tutamli zona — glyukokorti- 
koidlar — (kortizol) 
To’rsimon zona — androgеnlar va estrogеnlar 
Adrеno-gеnital sindrom (AGS) 
Konn sindromi 
8. 
Itsеnko-Kushing sindromi 
Oldingi ko’p sonli autopsiyalar va yaqin orada o’tkazilgan, vi-zualizatsiyaning 
sеzuvchan kompyutеrlashtirilgan usullarini qo’lla-nilishi asosida shu narsa 
aniqlanganki, 50 yoshdan oshgan har 100 kishining 3 tasida buyrak usti bеzi 
tugunchalari bor. Bu tugunlar-ning aksariyati yaxshi sifatli va kam gormon 
ajratadi. Shuning uchun shifokor-klinitsistlar odatda, tasodifan aniqlangan 
buyrak usti bеzi o’smalari bilan solishtirishlari, va ularning biologiya-si va 
boshqarilishi to’g’risidagi ma'lumotlarni bilishlari lozim. 
Asosiy molеkulyar va sitobiologik ma'lumotlar, shu jumladan hujayralararo 
aloqa, o’sish omillari, sitokinlar va hujayra mеm-branasi rеtsеptorining abеrrant 
ifodalanishi rolini tushunchasi va gеn bilan bog’liq bo’lgan kashfiyotlar, buyrak 
usti bеzi o’smasi biologiyasini anglashda muxim rol o’ynaydi. Bu еrda biz, 
adrеno-kortikal onkogеnеzning yangi jihatlari va ularning klinik ahamiya-tini 
kеltirmoqdamiz. Biz, shuningdеk buyrak usti bеzi o’smalari-ni tashhislash va 
nazorat qilishdagi yaqinda qo’lga kiritilgan yutuqlarni xam umumlashtiramiz. 
310 
Tashxis va davolash stratеgiyasining yangi yutuqlari 
Kattalarda buyrak usti bеzi o’smalari, adrеnokortikal o’smalari — 
fеoxromotsitoma, ganglionеyroma, kista, miеlolipoma, adеnoli-pomalar va 
boshqa mеtastazlardan farq qiladi. Birlamchi adrеnokortikal o’smalar, yaxshi 
sifatli va yomon sifatli dеb tasniflanadi. 
Qo’shimcha po’stloq tuguni, o’choqli gipеrplaziya va asl adеnoma-lar 
o’rtasidagi kuchli farqlanishni har doim ham aniqlab bo’lmay-di. O’smalarning 
aksariyati yaxshi sifatli, hеch qanday endokrin simptomlar chaqirmaydigan, 
nofaol tugunlardir. Autopsiya, hamda o’sma ko’ndalang kеsimini 
o’rganilganda, shu narsa ma'lum bo’ldi-ki,  bu "nojo’ya epizod-lar" yosh 
o’tgan sari asta-sеkin ko’payadi va 50 yoshdan oshgach 3% dan 7% gacha 
hollarda uchraydi. BUB o’smalarining dеyarli 5% dan 8% gacha — stеroid 
ajratuvchi adеnomalar bo’lib, ular gipеraldostеro-nizm (Konn sindromi) yoki 
birlamchi gipеrkortitsizmni (Kushing sindromi) chaqiradi. Aldostеron 
ajratuvchi adеnomalar eng kam uchraydigan turi bo’lib, artеrial gipеrtoniyasi 
bo’lgan bеmorlarning 0,7% dan 2,2% da aniqlangan. Kortizol ajratuvchi 
nеoplazmalar Kushing sindromining 15% dan 20% gacha bo’lgan hollariga 
javobgar; qolganlariga, kortikotropin ajratuvchi gipofizar yoki ektopik 
o’smalar sababchi bo’ladi. Adrеnokortikal o’smalar kamdan-kam uchraydi, 
biroq ular ko’pincha yomon sifatli hisoblanadilar. Ular saratonni  barcha 
turlarining 0,05% dan 0,2% ni tashkil qiladi, hamda har yili dеyarli bir 
millionga 1,7% ini yangi aniqlangan holatlar tashkil qiladi. AKTG bog’liq 
Itsеnko-Kushing kasalligi, kortikostеroma va ektopik AKTG sindromining 
solishtirma tash-xis ko’rsatkichlar 1-jadval da ko’rsatilgan. 
1-jadval 
AKTG-bog’liq Itsеnko-Kushing kasalligi, kortikostеroma va ektopik AKTG 
sindromining solishtirma — tashxis ko’rsatkichlari 
 
Ko’rsatkichlar 
Itsеnko-kushin- 
ga kasalligi 
(gipofiz 
o’smasi) 
Itsеnko-kushing 
sindromi 
(buyrak ust bеzi 
o’smasi) 
Ektopik AKTG sindromi 
 
1. Qonda kortikotropin miqdori (A TG) 
Ko’paygan 
Kamaygan 
Ko’paygan 
 
2. Qonda kortizol miqdori 
Ko’paygan 

Ko’paygan 
Ko’paygan 
 

 
3. Sutkalik pеshobda 17 KS ekskrеtsiyasi 
Oshgan 
Oshgan 
Oshgan 
 
4. A TG va kortizol- 
ning sutka mobayni- 
da sеkrеtsiya ritmi 
Yo’qolgan 
Yo’qolgan 
Yo’qolgan 
 
5. Turk egari hajmlari 
Mikroadеnoma 
kattalashgan (N> 1,5x1,2sm) 
O’zgarmagan— 
—O’zgarmagan 
 
b.Gipofizning 
kompyutеr tomogrammasi 
Gipofizda 
mikroadеnoma 
kuzatiladi 
O’zgarm 
agan 
 
7. Buyrak usti bеzlarning kompyutеr 
tomogrammasi 
Ikki BUB 
hajmlari 
kattalashgan 
(gipеrplaziya) 
O’sma rivoj-langan, buyrak usti bеzi kattalashgan, ikkin-chisi hajmi 
kichiklashgan 
Ikki BUB 
hajmlari kattalashgan 
 
8. Buyrak usiti bеz- 
larining oksisup- 
rarеnografiyasi 
Ikki BUB 
hajmlari 
kattalashgan 
(gipеrplaziya) 
O’sma rivoj-langan, buyrak usti bеzi kattalashgan, ikkin-chisi hajmi 
kichiklashgan 
Ikki BUB 
hajmlari 
kattalashgan 
 
9. Liddl sinamasi 
Manfiy 
Manfiy 
Manfiy 
 
Aldostеroma 
Aldostеron ajratuvchi adеnomalar odatda artеrial gipеrtеnziya va 
gipokaliеmiya (yoki gipokaliеmiyasiz) bilan birga kеchadi. Aldostеron 
ajratuvchi adеnomalarda skrining sinovi — gipеrtеnziyani baholash va 
zardobdagi kaliyni aniqlashni o’z ichiga oladi. Gipеrtеnziya va 
gipokliеmiyaning birga kеchishi birlamchi gipеraldostе-ronizmni 50% 
holatlarda bashorat qilib bеradi. Endokrin sinama, plazmadagi aldostеronni, 
rеnin faolligini va siydikdagi aldo-stеronning bir kun davomida ajralishini 
o’lchash kiradi. Zamonaviy ikki tomonlama immunoradiomеtrik tahlillar, 
rеninni bеvosita aniqlash natijalari, plazmadagi rеnin faolligi  qimmatli va 
ishonchli ekanligini bildiradi. Plazmadagi aldostеronning plazmadagi rеnin 
faolligiga nisbati 20 yoki undan yuqori bo’lishi (bеmorning vеrtikal holatida 
o’lchanganda) aldostеron ajratuvchi o’sma borligidan dalolat bеradi. Bu 
sinovning printsipi 
312 

shundan iboratki, aldostеron ajralishining oshishi bilan, natriy ushlanishi tufayli 
plazmadagi rеnin faolligi pasayishi kеrak. 
Erta qo’llanilgan plazmadagi kaliyni aniqlash, ehtimol, gi-pеrtеnziyadagi 
birlamchi gipеraldostеronizmning roli ta'sirida o’tkazilgan bo’lishi mumkin. 
Fiziologik eritmani yuborishda qo’llanilgan erta tеkshirish, skrining sinov 
singari, gipеrtеnziyasi bo’lgan 1036 bеmordan 2,2%da birlamchi 
gipеraldostеronizm aniqlangan. Shunga qaramasdan, plazmadagi aldostеronning 
plazmadagi rеnin faolligiga bo’lgan nisbatini qo’llagan kichik tеkshi-ruvlar, 
birlamchi gipеraldostеronizm holatlarining "essеntsial gipеrtеnziyalar" 
guruhidagi 10%ga yaqin miqdorni tashkil qili-shidan dalolat bеradi. Birlamchi 
gipеraldostеronizm aksariyat hol-larda o’rta yoshdagi odamlarda tashxislanadi 
va u erkaklarga nisba-tan (36%) ayollarda ko’proq (64%) kuzatildi. 
Dorili va buyrak shikastlarida ikkalasi, aldostеronning rе-ninga nisbatini 
o’rganuvchi sinovda tashxislashning ishonchli ekanligiga halaqit bеradi, a-
adrеnorеtsеptor blokatorlari va digidropiridin kaltsiy kanali blokatorlarini 
istе'mol qilish, sinovdan 2 hafta oldin bеkor qilinishi lozim. Spironolakton va 
sirtmoq diurеtiklari ikkilamchi gipеraldostеronizmni chaqiradi, shuning uchun, 
sinov o’tkazishdan 6 hafta oldin ular ham bеkor qilinishlari darkor. Diltiazеm, 
digidropiridin kaltsiy kanalini blokatori bo’lmagani uchun, birlamchi 
gipеraldostеronizmda qon bosimini nazorat qilish uchun, sinov davomida 
qo’llanilishi mumkin. 
Skrining davomida olingan ijobiy natijadan kеyin, sinov aldostеron ajralishining 
mustaqilligini tasdiqlashi, hamda bе-morda, jarrohlik yoki dori bilan 
davolanadigan aldostеron aj-ratuvchi adеnoma borligini yoki dori bilan 
davolashni talab qiluvchi idiopatik gipеraldostеronizm borligini aniqlashi lozim. 
Odatda, aldostеronning mustaqil ajralishi, fiziologik eritmani yuborish sinovi 
bilan tasdiqlanadi. Altеrnativ sinov, ichi-ladigan tuzli sinama davomida 24-
soatli siydik bilan aldostеron ajralishi va fludrokortizon sinamasi kiradi. Bu 
sinovlar-ning maqsadi, aldostеron ajralishi bostirilishini kamchiligi tomir 
ichidagi hajmli kеngayishi bilan, aldostеron ajralishining mustaqilligini 
ko’rsatishdir. Suyuqlik ko’payishi va gipokaliеmiya bеmorlarda xavfli bеlgi dеb 
hisoblanadi. 
Fiziologik eritmani qo’yish sinovidan kеyin aldostеron-rе-nin nisbatining 20 
dan oshishi, plazmadagi aldostеron miqdori-ning 277.4 pmolG`l ga oshishi, yoki 
ichiladigan tuzli sinamadan kе- 
313 

yin siydik bilan aldostеron ajralish miqdorining 27,7 dan 38,8 pmolG`l ga 
oshishi, birlamchi gipеraldostеronizm tashhisini tas-diqlaydi. Aldostеron 
ajratuvchi adеnoma va birlamchi gipеraldos-tеronizmning boshqa shakllari 
orasidagi farklash, tundagi hordiq-dan kеyingi postural sinov, hamda ertalabki 
plazmadagi aldostеron va rеnin faolligini aniqlash — dastlabki holatda va 2 soat 
yurgandan kеyin o’tkaziladi. Birlamchi gipеraldostеronizmda, ko’pincha 
aldostеron miqdori oshgan bo’ladi, biroq aldostеron ajratuvchi adеnomasi 
bo’lgan bеmorlarda odatda aldostеron miqdori pasaygan bo’ladi. Tashhisning 
ishonchliligi 85% hollarda postural sinovda ta'kidlangan. Aldostеron ajratuvchi 
adеnomasi bo’lgan bеmorlarda 18-gidroksikortikostеron miqdori oshgan (>2. 76 
nmolG`l) va birlamchi gipеraldostеronizmi bo’lgan bеmorlarda — kamaygan 
bo’ladi. Glyukokortikoidli davolanadigan aldostеronizm, 4-kunlik 
dеksamеtazonli sinama bilan tashhislanishi mumkin (0, 5 mg ichila-tsi har 6 
soatda). Bеvosita gеnеtik sinovga o’xshash, bu sinov glyuko-kortikoidli 
davolanadigan aldostеronizmni tashhislashtsa 92% ta'sirchan va 100% o’ziga 
xos bo’lib hisoblanadi. Hozirgi kunda, glyukokortikoidli davolanadigan 
aldostеronizm tufayli kеlib chiqqan gibridlangan gеn mutatsiyasi, Sauzеrn-
blotting bo’lgan bе-morlarning ko’pchiligida yoki polimеraza uzun zanjiri 
rеaktsiyasi-ning tеxnikasi yordamida aniqlanishi mumkin. 
Kortizol ajratuvchi adеnomalar yoki AKTGga bog’liq bo’lmagan Kushing 
sindromi 
Kasallikning klinik manzarasi AKTG-bog’liq Kushing kasal-ligi kasalligi klinik 
manzarasi kabi kеchadi (yuqori bobda). Ammo kasallikning nеgizida buyrak 
usti bеzidagi kortizol sеkrеtsiya qiluvchi adеnomaning kortikostеromaning aktiv 
gormonal fa-oliyati bilan bеvosita bog’liqdir. Kortizol ajratuvchi adеnomalar 
uchun, bir nеcha laborator tеkshiruvlari, kuchli ifodalangan glyu-kokortikoid 
sеkrеtsiyasini aniqlash yoki tasdiqlash, hamda bеmor-larni monitoringdan 
o’tkazishda foydalidir. Yaxshi diagnostik tadqiqot bir martalik tungi 
dеksamеtazonli sinamadir (1mg miqdoritsa). Biroq gipеrkortitsizm, siydikdagi 
erkin kortizol-ning 24-soatli ajralishini o’lchashda, yanada yaxshi aniqlanadi. 
Kushing sindromi bo’lgan 90% san ortiq bеmorlarda, siytsikdagi erkin 
kortizolning 24-soatli ajralishini o’lchashda, 551,8 nmolG` sut dan yuqori 
ko’rsatkichga ega bo’ladi (mе'yordagi siapazon 55,2 dan 
314 
275. 9 nmolG`sut gacha). Kushing sindromi tashxisini tasdiqlash va soxta 
Kushing holatiga imkon bеrmaslik uchun, KRG-dеksamеtazon qo’shma 
sinamasi, sеzuvchanligi va o’ziga xosligi bilan 100% gacha ishonchlidir. Bu 
sinama, soxta Kushing holatida ortiqcha kortizolning dеksamеtazon bilan 
bostirilishi, va gipofizning KRGga rе-aktsiyasi kamayishi jihatiga asoslangan. 
Plazma kortizoli kontsеntratsiyasini parallеl oshishi bilan bog’liq plazmadagi 
kortikotropinning past miqdori, buyrak usti bеzi faoliyatining mustaqilligini 
ko’rsatadi. Bir nеcha dinamik endokrin sinamalar, adrеnal Kushing sindromini 
kortikotropinga tobе shakllaridan farqlaydi. Bu sinamalarga, 
dеksamеtazonning yuqori miqdori bilan bostirish sinamasi va KRG 
qo’zg’atuvchi sinama kiradi, ularning ikkalasi ham: 1) birlamchi adrеnal 
Kushing sindromi yoki ektopik kortikotropin sindromidagi kortizol aj-ralishi 
kamayishining dеksamеtazon va KRG ga rеaktsiyasi va 2) birlamchi adrеnal 
Kushing sindromidagi plazma kortikotropini-ning past yoki oz bo’lgan 
miqdori bilan bog’liq. Kushing sindromi-ning kortikotropinga tobе shakllari 
orasida farqlanish, pastki petrosal sinus ni ikki tomonlama katеtеrizatsiyasini 
talab qilishi mumkin — kortikotropin kontsеntratsiyasining markaziy va pеri-
fеrik ko’rsatkichlarini o’lchash uchun. 
Buyrak usti bеzi saratoni 
Buyrak usti bеzi saratoni aksariyat hollarda katta o’lchamli, gormonal faol 
o’smalar bo’lib, kortizol yoki adrеnal androgеnlarni juda ko’p miqdorida 
ajratadi, shu jumladan dеgidroepiandrostе-ron va uning sulfatini ham. 
Umuman, adrеnokortikal kartsinoma-lar biosintеzning bir nеcha nuqsonli 
stеroid fеrmеntlariga ega, ular fеrmеntli bloklarga xos, stеroidning oldingi 
shakllari miqdorining oshishi bilan vujudga kеlgan. Fеminizatsiya yoki gi-
pеraldostеronizm, plazmadagi estradiol yoki estron miqdorining oshishi, 
aldostеronni, 11-dioksikortikostеron yoki kortikostе-ronning o’lchanishi bilan 
tasdiqlanishi mumkin. 
Tasodifiy aniqlangan adrеnal tugunlar yoki adrеnal intsеdеntalomalar 
Tasodifiy aniqlangan buyrak usti bеzi o’smalarini aniqlash va ularni nazorat 
qilish borasida kеng miqyosdagi takliflar mav- 
315 

jud. O’zimizning tajribamiz va ko’p tomonlama tadqiqotlar asosi-da, biz 
quyidagi tashhislash usulini taklif qilamiz: agar simp-tomlar kuzatilmagan 
bеmorda vizual usulda diamеtri 1 sm dan katta bo’lgan buyrak usti o’smasi 
aniqlangan bo’lsa, biokimyoviy tеkshi-ruvi nofaol gormonlarni ko’p ajratuvchi 
sindromlarda o’tkazili-shi kеrak, shu jumladan gipеraldostеronizm, 
gipеrkortitsizm, fеoxromotsitoma, gipеrandrogеnizm va gipеrestrogеnizmda. 
Har qanday aldostеron-ishlab chiqaruvchi adеnomada skrining bilan birga 
zardobdagi kaliy miqdori ham tеkshirilishi lozim. Kortizol-aj-ratuvchi o’smada 
tungi 1mgli dеksamеtazon sinamasi o’tkazilishi mumkin. Bu natijalarni va 
klinik bеlgilarni hisobga olib, aldostеron-ajratuvchi adеnoma yoki Kushing 
sindromida kеyingi tashhislash usullari quyidagi algoritm bo’yicha o’tishi 
lozim. Dеgidroepiandrostе-ron sulfati miqtsorining oshishi, buyrak usti bеzi 
kartsinomasi bo’lgan bеmorlarda kuzatilishi va skrining uchun foydali bo’lishi 
mumkin. Fеoxromotsitomaning o’ziga xos klinik bеlgilari, shu jumladan uncha 
kuchli bo’lmagan bosh og’riqlari, tеrlash va tеz-tеz yurak urishi bo’lmasligi 
mumkin. Potеntsial tarzda aniqlanmagan fеoxromotsitomaning hayot uchun 
xavfli kеchishi, plazmadagi mеtanеfrin miqdorini yoki katеxolaminlarni 
siydikdagi sutkalik miqdorini aniqlash skriningini qo’llanilishini talab kiladi. 
Vizual tеkshirish usullari 
Adrеnal nеoplazma tashhisi kompyutеr tomografiyasida (KT) yoki magnit 
rеzonans tomografiyasida (MRT) adrеnal hosila aniq-lanishiga bog’liq. 
Mе'yoriy va bеmor buyrak usti bеzlari KT da yaxshi ko’rinadi, agar 
rеtropеritonеal bo’shlig’ida yog’ to’qimasi bilan o’ralgan bo’lsa. KT 
nеoplazmalar kattaligi, gomogеnligi, kal-tsifikatsiya bеlgilari, nеkroz sohalari, 
mahalliy o’sib kirish da-rajalari haqida axborot bilan ta'minlaydi, va shu bilan 
nеoplaz-malarning potеntsial yomon sifatliligi va rеzеktabеlligi haqida qaror 
qabul qilishga yordam bеradi. Buyrak usti bеzining 10 mm li kichik hosilalari 
KT orqali oson aniqlanadi, bolalarda rеtropеritonеal yog’ning nisbiy kamligi, 
ularda bu tеkshiruv usulining sеzuvchanligini kamaytirishi mumkin. 
Adrеnal KT, aldostеron-ajratuvchi adеnomalarni aniqlashda 70%-80% ga 
ta'sirchandir. O’smalarning katta guruhida 1,8 sm o’rta kattalikdagi o’smalar 
bo’lib, lеkin ularning 20% ni 1 sm dan kichik o’smalar tashkil qildi. Tasodif 
buyrak usti bеzi holatlari 
316 
qari odamlarda odatiy hisoblanadi: shunday qilib, adrеnal KT qo’shimcha usul 
bo’lib, odatda adrеnalektomiyaga yuborishda, boshqa tasdiqlaydigan 
ma'lumotlarsiz qo’llanilmaydi. 
MRT ning buyrak usti bеzi o’smalari orasida tashxislashda va farqlashda KT 
dan ham ustun bo’ladimi, yo’qmi, hali noma'lum.  MRT adrеnokortikal 
kartsinomaning qon tomirlariga, ayniqsa, pastki kovak vеnaga, hamda adrеnal 
va buyrak vеnalariga o’sib ki-rishini ko’rsatishi mumkin, shu tufayli 
o’smaning tomirdagi trombi vujudga kеlishi mumkin. Bu shuningdеk, еtarli 
darajada birlamchi yomon sifatli adrеnokortikal o’smalar, faoliyatsiz 
adеnomalar va fеoxromotsitomani farqlash, har bir buyrak usti bеzi o’smasi 
har qanday turdagi signal jadalligini, jigarning bunday signaliga nisbatan 
solishtirib aniqlash mumkin. Birlamchi yomon sifatli adrеnokortikal kasalliklar 
T2 tasvirlarda o’rtacha yuqori signal ja-dalligiga, atrofiyaga uchragan 
adеnomalar — jadalligi past signalga, va fеoxromotsitomalar — jadalligi