M a g I s t r a t u r a m ə r k ə z I Əlyazma hüququnda Şükürov Mübariz Yaqub oğlu «Bİznes infrastrukturunun iNKİŞafinin təŞKİlati İQTİsadi mexaniZMİ»
Sərbəst bazarların formalaşması və inkişaf istiqamətləri
Yüklə 1,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3.2. Sərbəst bazarların formalaşması və inkişaf istiqamətləri
Sərbəst bazar – bu, istənilən kənar müdaxilədən (dövlət tənzimlənməsi də daxil olmaqla) azad olan bazardır. Bu zaman sərbəst bazarda dövlətin funksiyası 70 mülkiyyət hüququnun müdafiə edilməsi və müqavilə öhdəliklərinin saxlanılmasına xidmət edir. Həmçinin sərbəst bazarı kənar müdaxilə və digər xarici amillərdən müstəqil olan sərbəst qiymət qoymanı nəzərdə tutan bazarlar kimi də müəyyən edirlər. Hər bir istehsalçının istənilən malı və ya xidməti yaratmaq və onu istehlakçılara təklif etmək və istehlakçının istənilən təklif edilən mal və ya xidməti istənilən istehsalçıdan əldə etmək hüququ sərbəst bazarın əsasını təşkil edir. Bu zaman qiymətlər satıcı və alıcı arasında razılaşma nəticəsində müəyyən edilir. Lakin, hər nə qədər sərbəst bazar, hökumətin təklif, tələb və ya qiymətlər üzərində hər hansı bir müdaxilə etməməsini tələb etsə də, satıcıların bir-birlərini məcbur etməməsini, ya da aldatmamasını da tələb edir. Bu görə bütün alqı-satqılar könüllü həyata keçirilir [47, 15]. Sərbəst bazarın tərifi, hökumətin iqtisadi müdaxilələrini, yalnız, bazar iştirakçılarının arasında reallaşa bilən məcbur etmə və ya saxtakarlıq kimi vəziyyətlərdə olmaqla, böyük ölçüdə məhdudlaşdırmasını müdafiə edən laissez- faire iqtisadi fəlsəfəsi ilə yaxından əlaqəlidir. Bu görə, dövlətin gücü müdafiə etməyə istiqamətli bir şəkildə məhdudlaşdırıldığı üçün, dövlət, sərbəst bazarın yerinin yaxşılaşdırılması məqsədilə vergi almaq xaricində gücündən istifadə etmir. Bəzi sərbəst bazar vəkilləri, bazarın müdafiəsi və ya qanunların tətbiqi kimi xidmətlər göstərməkdə daha yaxşı olacaqlarını düşündükləri üçün, vergitutmaya da qarşı çıxırlar. Məsələn, anarxo-kapitalistlər hakimlik agentlikləri və xüsusi müdafiə agentliklərindən istifadə etməyi seçirlər. İlk dəfə XVI əsrin ikinci üçdə birində ispan və peru hüquqşünası və iqtisadçısı Xuan de Matenso sərbəst bazarın ətraflı hazırlamasını ortaya çıxardı. Onun subyektiv dəyər nəzəriyyəsi bazarın daxilində tələb və təklifin elementlərinin fərqləndirilməsinə gətirib çıxarır. Matenso sərbəst bazarın daxilindəki rəqabəti təsvir etmək üçün "rəqabət" terminindən istifadə edir. Lakin eləcə də (onun ölümündən sonra dərc edilmiş "Commentaria Ioannis Matienzo Regii senatoris in cancellaria Argentina Regni Peru in librum quintum recollectionis legum Hispaniae.— Mantuae Carpentanae: Excudebat Franciscus Sanctius, 1580"
71 traktatında təsvir edilmişdir), ədalətli qiymətin müəyyən edilməsinə təsir edən və bazarın variativ morfologiyasını təsvir edən tələb və təklifdən başqa digər amillər də mövcuddur. Onlar aşağıdakılardır [47, 20].:
alıcıların və satıcıların bolluğu hər hansı mala tələbat
xammalın çevrilməsi nəqliyyata və onun köhnəlməsinə xərclər pulun bolluğu və ya çatışmazlığı
coğrafi və illik amillər
bazarın iştirakçılarının subyektiv fikiri
inhisar strukturlarının mövcudluğu və ya yoxluğu
bütün yuxarıda göstərilən amillərin gələcək vəziyyətinin gözlənməsi Tədqiqatçı Orest Popesku Matensonun tədqiqatlarından çıxardılmış siyahı haqqında fikir bildirərək qeyd edir ki, XVI əsrdə "Avropa hətta belə biliklərxəzinəsindən səmərəli istifadə etməyə hazır deyildi [47, 24]. Matenso kimi Salamank iqtisadi məktəbinin nümayəndəsi olan Xuan de Luqa 1643-cü ildə özünün “De justitia et jure” əsərində Matensonun nəzəriyyəsini tamamladı. Belə ki, onun fərz etdiyi kimi, malın istənilən rasional qiymətləndirilməsinin elementi onun faydalılığı idi. Lakin o qeyd edir ki, bu insanların kollektiv subyektiv qiymətləndirilməsinə uyğun olaraq təyin edilmişdir. De Luqo sübut edirdi ki, malın subyektiv ümumi qiymətləndirilməsi beləliklə onun obyektiv istifadəçi dəyərindən fərqlənirdi. Bu nəticədə baxılan malın nisbi çatışmazlığı və tələbin ölçüsü kimi amillərlə çətinləşirdi. Bu müşahidələr de Luqonu belə nəticəyə gəlməyə məcbur etdi ki, bazar qiyməti ədalətli qiymət idi. Heç vaxt özünə iqtisadçı kimi baxmayan kardinal de Luqo Salamansk məktəbinin sərbəst bazarın nəzəriyyəsinə töhfə verən işlər yaratdı. Onun tədqiqatları insan seçiminin və təsirinin iqtisadi qanunları açmağa kömək edən ciddi nəzəri tədqiqat kimi nümunə olur. 72 Sərbəst bazar iqtisadiyyatı "iqtisadi fəaliyyətlərə və davranışlara təsir edəcək qərarların böyük əksəriyyətinin dövlətin yerinə şəxslərin verdiyi bir iqtisadi sistemdir. " Sosial fəlsəfədə, sərbəst bazar iqtisadiyyatı müəyyən bir birliyə malları həvalə etmək üçün istifadə edilən bir sistemdir: kimin nə alacağını və nəyin çıxarılacağını dövlət deyil, tələb və təklif təyin edir. XVIII əsrdə Avropada sərbəst bazar iqtisadiyyatının tərəfdarları, orta əsr, köhnə-müasir və merkantalist iqtisadiyyatları ilə bir çox ziddlik yaşadılar. Sərbəst bazarın açar düşüncəsi könüllü mübadilədir. Əgər bir mübadilə məcbur etmə və ya saxtakarlıq ilə edilirsə, bu mübadilənin sərbəst bazar altında edildiyi düşünülə bilməz. Məsələn, əgər kimsə silahdan istifadə edərək satdığı şeyi kiməsə təhdid edərək aldırarsa bu, sərbəst bazar deyil. Əgər dövlət qanuni yollarla bir satıcının və alıcının razılaşdığı qiymətlə ticarət aparmasına maneə törədirsə, bu sərbəst bazar deyil. Və ya, dövlət kommersiya malının nə keyfiyyətdə çıxarılacağına qərar verərsə yenə sərbəst bazardan bəhs edilə bilməz. Yəni, təklif və tələbə aid qərarlar məcbur alınmamalıdır. Əgər fərd, bir məhsulu alması üçün aldadılarsa, məsələn məhsul ya da xidmət səhv təqdim edilirsə, könüllü mübadilə kimi qəbul edilmir. Yəni sərbəst bazar "məcbur etmə və ya saxtakarlıq" qəbul etmir. Hər hansı bir məhsul (mal və ya xidmət) üçün tələb onu almaq istəyən insanların bazara təzyiqini ifadə edir. Məhsul üçün pul təklif edilir və satıcılar da məhsul üçün qiymət təyin edirlər. Əgər, qiymət, təklif ilə üst-üstə düşürsə, əməliyyat asanlıqla reallaşır. Əgər təklif tələbi keçsə, alıcılar təkliflərini aşağı sala bilər və ya satıcılar rəqabət üçün qiymətlərini aşağı sala bilər. Təchizatçılar vəziyyətə istehsalı aşağı salaraq, ya da bazardan çəkilərək qarşılıq verə bilərlər. Məsələn, bir qovşağa qoyulmuş 4 ədəd bufet daha çox təklif yaradacağı üçün qiymətlər düşəcək. Əgər tələb təklifi keçsə, təchizatçılar qiymətlərini artıra bilər. Yüksək qiymətləri qarşılaya bilən istehlakçılar yenə ala biləcəklər, lakin digərləri almaqdan imtina edə, oxşar bir məhsul ala bilər, ya da eyni məhsulu başqa bir təchizatçı ala bilər. Qiymət yüksəldikcə, təchizatçılar, istehsalı artırmağı da seçə bilərlər. Bəzən
73 də başqa təchizatçıları sektora çəkə bilərlər. Məsələn, Starbucks tərəfindən başladılan qəhvə bazarı, böyük bir tələb olduğunu ortaya çıxardıqda, tələbi qarşılamaq üçün sektora bir sıra firmalar daxil oldu [26, 124]. Bəzən yüksələn tələb də qiymətləri aşağı sala bilər. Bunun üçün ən böyük nümunə kimi kompüterlər və elektron məhsullar verilə bilər. Ardıcıl istehsal texnikaları 1960-cı illərdən bəri qiymətləri 20% ilə 30% arasında aşağı salır. Lakin ardıcıl istehsal, sərhədsiz istehsal təbii resursları sürətlə yox edir. Təklif tələb qaydaları, ideal sərbəst bazarda hakimdir. Qiymətləri bir tarazlıq nöqtəsinə doğru, məhsullar üçün olan tələblərin təklifə qarşı bir tarazlıq meydana gətirəcəyi şəkildə təsir edir. Sərbəst bazarların tarazlayıcı davranışları, nümayəndələri haqqında bəzi təxminlər etməmizə imkan verir. Məsələn, müstəqil bir şəkildə hərəkət edirlər. Ekonofizikadakı bəzi modellər də göstərir ki, bir sərbəst bazarda nümayəndələrə yerli olaraq qarşılıqlı təsirə girmə azadlığı verildikdə (başqa sözlə, qərarları yalnız istifadə sahəsi və ya alış gücünə deyil, eyni zamanda həmsöhbətlərinin qərarlarına da bağlı olduqda), əksərən ani bir şəkildə, qiymətlər qərarsızlaşa bilir və tarazlıq nöqtəsindən uzaqlaşır. Bu səbəbdən, sərbəst bazarın davranışlarının xətti olmadığı deyilə bilər (eyni alışı edən fərqli tacirlər bir- birlərindən və ya ümumi orta fərqli qiymətlərdə razılaşa bilər). Birjada müşahidə edilən fərziyyələr və sürü psixologiyasından təsirlənən davranışlar da tarazlıq nöqtəsinə yönəlməyən qiymət dəyişmələrinə nümunə ola bilərlər. Nəzəri cəhətdən, sərbəst bazarın tərəfdarları sistemdən qaynaqlanan sərvət bölgüsünə elə də əhəmiyyət vermirlər, lakin, tətbiqi siyasət səviyyəsində vəziyyət olduqca əhəmiyyətlidir. Bir iqtisadiyyatda alış gücünün bölgüsünə ən çox təsir edən faktorlar ictimai sinif, işçi qüvvəsi və maliyyə bazarlarıdır. Bunlardan başqa, ailə bağları, miras, hədiyyə kimi kiçik faktorlar da vardır. Sərbəst bazarın işləməsini izah edən bir çox nəzəriyyə, ümumi olaraq istehlak məhsullarına fikir cəmləyir və işçi qüvvəsinin tərifi və ya maliyyə bazarlarının istiqamətinə aid daha kompleks və mübahisəli təriflərə sahibdirlər. Sərbəst bazar pul səsverməsi adıyla bilinən bir növ qərar vermə sisteminə malikdir. Pul səsverməsində bir məhsul 74 almaq, o məhsulun çıxarılmasının davamı üçün istehsalçıya verilmiş bir səs hesab edilə bilər. İqtisadi müstəqilliyin birliyin və ya fərdin sərvətinə olan təsiri müzakirəyə açıq bir mövzudur. Kenneth Arrow və Gerard Debreu göstərdi ki, bəzi xüsusi uyğun şərtlər altında, bir sərbəst ticarət sistemi Pareto optimumuna yönəlir. Xüsusilə Milton Friedman kimi sərbəst bazarın bir çox tərəfdarı da hər nə qədər nəzəri və ya empirik olaraq sübut etməsi çox çətin olsa da, iqtisadi artım və iqtisadi müstəqillik arasında bir əlaqə olduğunu müəyyən ediblər. Joshua Epstein və Robert Axtell, sərbəst bazarın xüsusiyyətlərini sugarscape adında bir kompüter simulyasiyası ilə təxmin etməyə çalışmışlar. Onlar da uyğun şərtlər altında sərbəst bazarların, "sərvətin Pareto bölgüsü"nə yönəldiyini müəyyən etmişlər. Hazırda kənd təsərrüfatının dayanıqlı inkişafı müasir AR iqtisadiyyatı üçün ən mühüm məqsədlərdən biri kimi qarşıya qoyulmuşdur. Bu isə, öz növbəsində, qısa zaman ərzində neftdən asılılığı aradan qaldırmaq və iqtisadi inkisafın regionlara daha çox yayılmasını təmin etmək deməkdir. İndi ölkə iqtisadiyyatında kənd təsərrüfatı informasiya-kommunikasiya texnologiyaları və turizm ilə bərabər, neft sektorundan sonra ən iri sahələrdən biri hesab olunur. Kənd təsərrüfatının çoxşaxəliliyinin təmin olunması, bitkiçilik və heyvandarlıq məhsullarının istehsalı ilə bərabər, onların emal edilməsi, son istehlakçıya çatdırılması kimi məsələlər müasir aqrar sektorun inkişafının əsas istiqamətlərindən biridir. Sərbəst bazar prinsiplərinə keçidlə əlaqədar islahatların aparılması, onların genişləndirilməsi, yeni təsərrüfat formaları yaradılması da bu baxımdan günün vacib məsələlərindəndir. Azərbaycan istiqlaliyyət əldə etdiyi vaxtdan bazar iqtisadiyyatı prinsipləri əsasında yenidənqurma strategiyasını elan etmiş və bu yola start vermişdir. Bu məqsədlə Azərbaycanda mövcud olan böyük iqtisadi potensial, məhsuldar qüvvələr, əmək ehtiyatları və təbii sərvətlərdən xalqın rifahı, ölkənin iqtisadi qüdrətinin möhkəmlənməsi üçün səmərəli istifadə olunmasının konkret strategiyası müəyyənləşdirilməli idi. Bütün bu vəzifələrin icrası ilə əlaqədar Azərbaycanın ümummilli lideri Heydər Əliyev ölkədə bazar münasibətləri
75 əsasında formalaşan sosial yönümlü milli iqtisadiyyatın qurulmasını əsas strategiya kimi müəyyən etmiş və xalqının sosial rifahının artırılmasını öz fəaliyyətinin başlıca məqsədi kimi elan etmişdi: «Hesab edirik ki, bu respublikamızın müstəqilliyini möhkəmləndir- mək və əhalinin rifah halını get-gedə yaxşılaşdırmaq üçün strateji xətdir, yoldur. Bu yol sərbəst bazar iqtisadiyyatı, sərbəstləşdirmə proseslərinin davam etdirilməsi, sahibkarlığa, təşəbbüskarlığa geniş imkanlar yaradılması yoludur. Həmin tədbirlərin hamısı ilk növbədə əhalinin, xalqın mənafeyinə xidmət edir. Ona görə də sərbəst iqtisadiyyatına geniş yol verərək, bazar iqtisadiyyatı prinsipləri tətbiq edilərək, onu başlıca yol hesab edərək, bütün bunların hamısını bütün əhali təbəqələrinin sosial vəziyyətinin, rifahının yaxşılaşdırılmasına yönəltməliyik.» [10, 19]. Ulu öndərin rəhbərliyi və təşəbüsü sayəsində hazırlanaraq, ümumxalq səsverməsi üsulu ilə qəbul olunmuş müstəqil Azərbaycanın ilk Konstitusiyasında ölkəmizdəki dövlətin sosial konsepsiyası öz əksini tapmış, Azərbaycanın hər bir vətəndaşının sosial müdafiəsi və layiq olduğu həyat səviyyəsinin qayğısına qalmış, rifahının yüksəldilməsi üçün ən yüksək səviyyədə diqqət göstərilmişdir. Bu baxımdan əsas qanunda təsbit edilmiş sosial normalar bazar münasibətləri əsasında formalaşan sosial yönümlü milli iqtisadiyyatın qurulmasını müəyyən edən fundamental normativ bazanın yaradılmasına səbəb olmuşdur. Azərbaycanın ümummilli lideri Heydər Əliyevin məqsədyönlü xarici və daxili siyasəti nəticəsində 1994-cü ilin mayında Ermənistanla münaqişə zonasında atəşkəs elan olunduqdan və siyasi vəziyyət sabitləşdikdən sonra iqtisadi tənəzzül dayandırıldı. Respublikada sabitlik proqramının fəal surətdə inkişaf etdirilməsi, struktur və sahə islahatlarının aparılması, Azərbaycan iqtisadiyyatını böhrandan çıxarmaq üçün zəruri tədbirlər görülməsi sürətləndirildi. Nəticədə müstəqilliyin ilk illərini dərinləşən sosial-iqtisadi böhran vəziyyətində yaşamış AR.da 1995-ci ildə 5 ildən artıq davam edən gerililəyiş prosesinin qarşısı tam alındı və dəyişməz inkişaf istiqamətində dönüşün meydana çıxmasına nail olundu. 76 Təbii ki, Azərbaycan iqtisadiyyatının dirçəlməsinin başlıca səbəbi Heydər Əliyevin neft strategiyasının həyata keçirilməsi ilə bağlı olmuşdur. Buna paralel olaraq ölkə əhalisinin sosial-iqtisadi vəziyyətinin yaxşılaşmasının əsas amillərindən biri kimi bazar iqtisadiyyatı mexanizmlərinin işə salınması və onların nizamlanması çıxış edirdi. İqtisadiyyatda aparılan islahatlar, xüsusilə dövlətin mülkiyyəti sayılan müəssisə və təşkilatların özəlləşdirilməsi, məşğul əhalinin dövlət, qeyri-dövlət sektoru üzrə bölüşdürülməsində əhəmiyyətli dəyişikliklərlə nəticələnmişdir. Belə ki, 1995-ci ildə dövlət sahəsində işləyənlərin xüsusi çəkisi iqtisadiyatda məşğul olan insanların ümumi sayının 56,1 faizini təşkil edirdisə, 2003-cü ildə bu göstərici 31,5 faizə enmiş, qeyri-dövlət sahəsində işləyənlərin sayı isə bu dövrdə 1,6 dəfə artmışdı. Qeyri-dövlət sektorunda çalışanlar arasında 724,6 min nəfər sərbəst məşğul əhali qeydə alınmışdı ki, bu da ümumi iqtisadiyyatda çalışanların 19,3 faizini təşkil etmiş və 1995-ci il səviyyəsindən 20,5 faiz çox olmuşdur [10, 21].. Bütün bunlar da öz növbəsində əhalinin həyat səviyəsinin ümumi göstəricisi hesab olunan əhalinin maliyyə gəlirlərinə yaxşı təsir edirdi. 1991-1994-cu illərdə həmin bu göstərici 3,6 dəfə aşağıya enmişdi. Həmin illər zamanı respublika ərazisində əhalinin adambaşına düşən pul gəlirləri, hər ötən il orta hesabla təxminən 1,4 dəfə aşağı düşürdü. İnflyasiyanın günü-gündən daha da çox sürətlə yuxarı qalxması və bunun nəticəsi olaraq əhalinin sosial-iqtisadi durumunun getdikcə pisləşməsi müşahidə edilirdi. Əhalinin gəlirlərində önəmli əhəmiyyət kəsb edən əmək haqlarının artırılması, bu zamanda pulun dəyərdən düşməsiylə ayaqlaşa bilməmişdir və 1991-ci ildən etibarən dörd il içində əhalinin əmək haqqları üzrə qazandığı gəlirlərinin səviyəsi 8,2 dəfə azalmışdı. 1995-ci ildən etibarən özəl sektor və sahibkarlığın inkişafı sahəsində görülmüş sistemli işlər nəticəsində əhali gəlirlərinin, həmçinin bu gəlirlərin quruluşunda sahibkarlıq fəaliyətindən daxilolmaların xüsusi çəkisi çoxalmağa başladı. 1995-2003-cü illərdə çərçivəsində muzdla işləyənlərin orta aylıq nominal əmək haqqı 6 dəfədən çox artdı.
Əminliklə qeyd etmək olar ki, ölkəmizdə keçid dövrü tamamilə 77 yekunlaşmışdır. Siyasi pluralizmə və sərbəst bazar əlaqələrinə söykənən, öz qanunauyğunluqlarna sahib olan yeni sosial-iqtisadi struktur yetişmişdir. Effektiv iqtisadiyyatın fəaliyət göstərə bilməsi üçün vacib infrastrukturun formalaşdırılması yekunlaşmaq ərəfəsindədir. Əhalinin etıbarlı sosial müdafiə sistemi qurulubdur və bu sistemin daha da təkmilləşdirilməsi üçün işlər davam etdirilməkdədir. AR.nın Prezidenti özünün Sərəncamı uyğun olaraq "Azərbaycan 2020; gələcəyə baxış” İnkişaf Konsepsyası hazırlanması barəsində öz tapşırığını vermişdir. Belə konsepsiyanın hazırlanmasının vacibliyi ölkəmizin yeni inkışaf mərhələsinə addım atması əlqədardır. Qazanılan uğurlar şərait yaradır ki, Azərbaycan qarşısına daha da böyük məqsədlər qoysun, və bu məqsədlərdən doğan vəzifələri müəyyənləşdirə bilsin.
|