M a h m u d k a ş ğ a r I n I n çəkdiyi və «Divanü lüğat-it-türk»ə

FƏ’ƏNLİ BABI
Y  o  n 
1
  n  d  ı:  yonqar,  lalaşa.
Üç  horniiər  və onlara  əlavə olunanlar  bölməsi  bitdi.
liosinı  A talayın  qeyciiııo  görə. 
sö/.ii  bu  gün  tio  A n a ıi o lu d a   «ycm şan»  şoklındo
İ!jlodilir,  liisanlı  bir  kolu n  üslündo  bilon  q ırnıı/ı.  kivik  meyvol.oro  dcyilir  ( D L T .  111. 
S . 3 7 ) .  
Bu,  bi/tloki  ycmi.'jan  koiu  vo  meyvosidir.  Saiih  M ülo llibov  bu  s ö / ü   «yımşan» 
(  TSD,  111  tonı,  bet  44).  çinlilor «yem,'jon»  kimi  o.xumuşlar  ( D L T - Ç i n .   111  cild.  s.34). 
(,'inlilor  bu  s ö / ü   «yepkin»  kimi  o.xunuüjlar  ( I ) L 1 - Ç i n .   111  cild.  s.34).
« Y cddi»  s ö /ü   ilo  bağlı  o id u ğ u   üçün  bu  s ö / ü   «yoliııon» dcyil.  «yclikon»  kimi  oxuduq.

40
Mahmud Kaşğari
DORD HƏRFLİLƏR BÖLMƏSİ
Y  a  p  ğ u  t:  yun  və  ya  tük  didintilərindən  doldurulm uş  m indər  və
buna  bənzər şeylər.
^
  Y  a p t a ç:  yağışda,  q ard a çobanlarm  geydikbri  kiçik  bir yapmcı.
5 ^   Y  a  p  ğ u  ç:  eşşək  və  ona  bənzər  heyvanları  sürm ək  üçün  işb d ib n  
dəyənək.
Y  a  s  ğ a  ç:  urva  taxtası,  xəmir yaym aq  üçün  iş b d ib n   taxta.  Əsli 
yası yığaç»dır,  «yastı ağac» deməkdir.
Y a ğ m u r:  yağm ur,  yağış.
Y  a  m  ğ u  r:  yağm ur.  Bu  məsəldə  də  işbnm işdir:  «  J  
Jjjf
J j i  
^  neçəmə oprak  kedhük  ərsə yağm urka  yarar  = 
p a lta r  nə  qədər  köhnə  olsa  da,  yenə  yağm urda  işə  yara- 
yar»,  (yapm cı  nə  qədər  köhnəlsə  də,  yağm urda  kara  gə- 
b r).  Bu  söz  xidm ətçibrindən  birini  axm aqhğı  və  ya zəifliyi 
üzündən  qovm aq  istəyən  adam a  deyiHr  və  «necə  olmasa, 
onun  da  yaradığı  bir  iş  var,  ondan  həmin  işdə  istifadə  et, 
özün dincəl» m ənasında işbnir.  Bu  şeirdə də işbnm işdir:
ÖİJ^ i j 'j ^  ‘t'J^
Ö j2 J( ^  ja li  J  
jj* ijS J^ 1   (jil 
«K oydı  bulut yağm urm ,
K ərip tu ta r ak  torın.
Divanü lüğat-it-türk
41
K ırka  kodhtı  ol  karm ,
Akın akar,  ənqrəşür».
Qoydu  bulud  yağm urunu,
G ərib tutdu  ağ torunu,
Q ıra  tökdü  öz qarını,
İnbyərək  axar sel.
(Bulud  səmaya  öz  ağ  torunu  gərdi,  yağışmı  qırlara,  qarm ı  isə  dağlara 
tökdü,  dağlardan inbyərək,  uğuldayaraq sel  axır).
SiJi  Y a r p u z:  yarpız,  gözəl  rayihəh  bir ot,  qır nanəsi. 
j i j i   Y  a  r  p  u  z:  ilan  yeyən  bir  heyvan,  fıron  siçanı,  m anqust.  Bu  mə- 
səldə  də  işbnm işdir: 
jIh!  ji j i  
.j* ^   ü.jjjjj
yılan  yarpuzdm   kaçar,  kança  barsa,  yarpuz  u tru   kəlür  = 
ilan yarpızdan  qaçar,  hara getsə,  qabağm a  yarpız çıxao)"*^. 
Bu söz sevmədiyi şeydən çəkinən,  ancaq  yenə də  o  şeyə ya- 
xalanan  adam   haqqm da deyihr.
Y  u  1  d  u  z:  ulduzlara  veribn  ümumi  ad.  M üştəri  ulduzuna  Ərən- 
tüz,  M izan  ulduzuna  K arakuş,  Sürəyyaya  Ülkər,  Yeddi 
qardaş  ulduzuna  Yetigən,  Q ütb  ulduzuna  Təm ür-kazuk, 
M ərrix  ulduzuna  Bakırsokım deyiHr'*^.
Dilimizdəki  «ilanın   zəhləsi  y a rp ız d a n   gedər,  o   d a   gəiib  yuvasın ın   a g z m d a   bitər» 
şəklindəiii  a t a i a r   s ö z ü n ü n   əsil  mənası  indi  anlaşılır,  B uradakı  «yarpız»  sözü  əslində 
bitki  dcyil,  firon  siçanı  imiş.  Ç ü n k i  y arp ız  xoş  ətirli  bir  bitkidir  və  ilanm  o n d a n   zəhləsi 
gcdə  bilməz.  İla n m   zəhləsi  y u vasm m   a ğ z m d a   «bitən»,  yəni  dikəlib  d u r a n   və  onu 
gözləyən  firon  siç a n m d a n ,  m a n q u s t d a n   gedirm iş...
«D iv a n ü   lü ğ a t- it-tü rk » d ə   7  planetin  (yulduz)  və  12  b ürcün  (ükək)  tü rk c ə   adlarjna 
rast  gəlirik.  S o n r a l a r   tü r k   dillərində  o n la rm   yerini  əsasən  ərəbcə  və  farsca  terminlər. 
m ü a s ir   d ö v rd ə   isə  latm   mənşəli  te rm inlər  tu tm u ş d u r.   K o n k re t  o la ra q   bu  m addəyə 
gəlincə,  b u r a d a  
bəzi  yanlışlıqlar  vardn'.  Məsələn,  y azm a  nüsxənin  51-ci  səhifəsində 
M iz an   u lduzım a  Ə rə n tü z   deyildiyi  halda,  b u r a d a   həmin  ulduz  M üştəri  a dlandırıhr. 
Y a z m a   nüsxənin  167-ci  səhifəsində  isə  Q a r a q u ş   u ld u z u n a   Mü.ştəri  ulduzu  deyilmişdir. 
bu  m a d d ə d ə   həınin   ulduz  M iz an   ad lan d ırıh r.  Bu  m ö v z u   M a h m u d   K aşğarinin  ınüasiri. 
d a h i  türk  şairi  və  m ü tə fəkkiri  Y usif  X as  H ac ib   B a la sa ğ u n lu n u n   « Q u ta d ğ u   Bilig» 
p o e m a s ın d a   d a h a   geniş  və  dəqiq  şəkildə  işlənmişdir.  M ə lu m a t  ü çü n   bax:  R a m iz   Əskər. 
Q u t a d ğ u   Bilig,  Bakı,  Elm,  2003,  s.  88-89.

42
Mahmud Kaşğari
J4;  Y  I  1 d 
1
  z;  ağacın  kökü,  dam an.  İnsanın  soyu  da  buna  bonzədilə- 
rək 
tüblüg  yıldızlığ»  deyilir  ki,  «əsalotIi.  nə-
cabətli.  köklü»  deməkdir.
Y  o  1 s  u  z.  yolunu  azan  adam.  Əsli  [j  vav  iləj  «
»dur.
Y  e 
1
  d  ə  ş;  həmyerli.  « ( j ^  
yerdəş  kişi  =  həmycrli  adam».
Bu.  iki  adam m   eyni  şəhərdən  ohnasıdır,  Onhır  bir-birinə 
yerdəş» deyirlər.  Oğuzca.
Y a 
1
  m a  ş;  yaxşı  döyühnüş  bulğur və  buna  bənzər şeybr-^''’,
Y  a  r  m  a  ş;  « ü j' 
yarmaş  un  =  narın  un»,  Bu  iki  söz  məna
etıbarilə  bır-bırinə zidd  olsa da,  kökləri  birdir,
Y  u  ğ  r  u  ş;  türklərə  görə,  xalq  içiııdən  çıxıb  vəzirlik  dərəcəsinə
çatan  bir  adam dır, 
N ə 
qədər  varh  olursa-olsun,  bu  ünvan 
biı  faısa,  yaxud  başqasına  verilə  bihnəz^*^,  Y uçruş  xaqan- 
dan  bir dərəcə aşağıdır,  Ona  q ara  ipəkdən  bir çadır (çətir?) 
verilir,  Yağışda,  qarda,  istidə  başı  üstündə  tutulur,
Y  u  n ç 
1
 ğ;  «ıj^\ 
yunçığ ış  =  pozuq,  perspektivsiz iş»,
Y  u  n  ç 
I 
ğ; 
« j l  
j ^ y u n ç ı ğ  ər = zəif.  cıhz.  an q ,  xəstəhal  adam »,  Bu
şeirdə də işlənmişdir;
^  j j i ;  j L
I J
 
J j i u ı   L a_j  J j i
Ö j'
«Ödhlək  a n ğ  kəvvrədi.
r r r n  
" I  
bet  47).  uvgıırlar  «vanııa»
(1  H ) .   IIİ  lom ,  bet  52).  Seçkın  Ərdı  ıln  S rap  T u ğ b a   Y u rlse v o r  iso  «pis  üyik lu lmüş 
qalın,  q a b a   un»  kimi  (D L T - 2 0 0 5 .  s,667)  t.^reünı.T elmişkır.
l'"  «Far,sa,  y ax u d   b a ş q a s m a »   iladəsi  lıom  Salilı  M ü to llib o v d a   ( T S D .   IIl  tonı.  bet  47) 
həm   do  u yğurlarda  ( T T D ,   III  tom ,  bct  54)  var.  L a k m   Seçkin  Ərdi  vo  Sorap  T uöba 
Vurlsevor  lıomın  cumlonı  belo  vevirmişlor:  «Hu  işo  yararlı  vo  gcniş  torol'dar  kütl.ı.sıno 
m alık  olsa  da,  a th   bır  sava.şvıya  |s ü \ a r i y o |,   yaxud  o n a   boıızor  blr  şoxso  bu  ü n \ an  vcrilo 
bılm o/»  (D L T-2005,  s,706).
Divanü lüğat-it-türk
4.1
Yunçığ yawuz  tawradı,
Ərdəm yemə  sawradı,
Ajun  bəgi  çərtilür».
D övran tam am  zəiOədi,
Miskinlər,  pislər davrandı.
Ərdəm yenə sovruldu,
D ünya  bəyi  yox olur,
(D övran  zəiflədi,  miskinlər.  düşkünlər davranıb  qabağa  düşdülər,  dün- 
yanm  bəyi  Əfrasiyab  öldükdən  sonra  zəmanənin  insanları 
fəzilətdən,  əıdəm dən  uzaqiaşdilar), 
j j j j   Y  o  r  t  u  ğ;  savaş  günündə  və  ya  bir yerə  gedərkən  xaqanın  yanm- 
da  olan  adam lar,  məiyyət, 
jJ jj  Y a  r  1
1
  ğ;  yoxsul,  biçarə,  Bu sözdən  ahnaraq  «  ji  ıjJjJ yarhğ ər» de- 
yilir  ki,  «rəhm  edilən  adam»  deməkdir,
Y  a  r  I 
1
  ğ;  xaqam n  m əktubu,  fərmanı,  buyruğu,  Çigilcə,  Bu  sözü
oğuzlar  bilmirlər,
Y  a  ş  1
1
  ğ;  «Jj^ 
y^ışhğ  köz  =  yaşlı  göz»,
Y  a  ş  I 
1
  ğ;  yaşh.  « J  
y^ışhğ  ər  =  yaşh  adam »,  Gənc  olmayan
heyvanlar  üçün  də  bclə dcyilir,  Əsli  «
5
İ^Lj »dır,
Y  a  m  1
1
  ğ; 
yamhğ  köz  =  çöp düşən  göz»,  Əsli  ^j^Li^dır,
Y  a p ğ a  k;  quş  ovunda  istifadə edilən  bir  tələ  növü,
jLilj  Y  a  t  ğ  a  k;  xaqanın  və  ölkənin  qoruyucusu.  nıüharızi.  kcşikçisi, 
«
l
A; ( j ^  yatğak  yattı  =  kcşikçi  yatdı»"'.
Bosim  A ta la y m   ciddi  tonqido  moruz  qaldıüı  bir  s ö /   do  budur.  O p p o n e n tlo ri  bu  ton- 
q iddo  h a q lıd n ia r.  (,’ünki 
«yatğak»  term ini  hotta  Osnıanlı  d ö v rü ıu io   do  işlonnıişdir. 
nıonası  wqarovulçu.  n ıü h a ri /.  keşikvi»  demokdii'.  « Y a tğ a k   yattı»  s ö / ü   «kcşikı,'i  uyuılu» 
deyil.  «keşikçi  gcconi  keşik  çokorok  keçirdi»  denıokılir.  Salih  Müto llibov  bu  nüansm  
Ibrqino  varm am ış.  «m ü h a fi/o çi  adanı  yaUİı»  kinıi  ( 
rSD. 
III  lonı.  bct  49)  çcvinııiştlir. 
Seçkin  Ərdi  ilo  S orap  T u ğ b a   Yurtscvoi' «yatğak  yaltı»  cümlosini  « a d a n ı  gcconi  q a n n u l -  
da  keçirtdi»  (D L T -2 0 0 5 .  s.673).  uyğurlar  iso  «keşikçi  gözol  kıldı»  (  l'TD.  111  tom.  bet 
56)  şoklindo  lorcümo  ctnıiş.  Hüseyn  D ü z g ü n   do  tloğı u  çe\ irıniştlır  (■-ı J  j  s.459).

44
M ahm ud Kaşğari
J j ' ,   Y u  d  h r u  k.  yum ıuq.  Bu atalar sözündə  də  işiənmişdir:  « 
OL
^
 
jl-15  usüjjf 
tiküsindən
oznünq  kanlığ  yudhruk  yeg  =  yadm  yağh  tikəsm dən  özü-
nün  qanh  yum ruğu  yaxşıdn-»,  (qohum un  yum ruqla  vur-
ması  yadm   yağh  tikəsindən  yaxşıdn-).  Bu  söz  qohum lar
arasm da  m cıkhk  düşən  zam an  on lan   b an şd n m aq   üçün 
söylənir.
Y a r m a k;  pul.
Y a s t u k:  yastıq.
Y 
a  w  
I 
a k.  p ıs,  y a v a ,  d əyərsız. 
y a w ia k   kişi  =   bD dxasiyyət
adam ».
Y a  w  I  a  k:  pis,  düşkün,  Hər şeyin  pisi,  Oguzca  v ,  q.pçaqca,  Bu
şeırdə də işbnm işdir;
J - J L
«Külsə kişi yüzinqə,
K örklüg yüzin  körüngil,
Y aw lak  ködhəz tıhnqnı 
Edhgü sawığ tiləngil».
G ülsə  biri  üzünə,
G ö stər görklü  üzünü,
A d-san  dilə özünə,
D iqqətlə seç sözünü.
(Əgər  bir  adam   sənin  üzünə  gülsə,  sən  də  onu  gülər  uzlə  qarş.la,  dilini 
pis sözlərdən  qoru  ki,  adm-sanm  elə yayılsm).
Y a  w 1 a  k:  « e ^  
Yawlak  Sanğ»  bir  bəyin  adı  idi.
Divanü lüğat-it-türk
45
Y  a  w  I  a  k:  «tP*^  yawlak»  sözü  «şiddətli,  qatı,  sərt»  deməkdir.
«^lij  j j i  
yawlak  katığ yığaç = çox  sərt ağac». 
jlİAİ Y  u  m  ğ a k:  yumaq,  yuvarlanan  və yuvarlaq  olan  hər şey.  «
Lu  yumğak  tənə=yuvarlaq  danə».  Uç  ləhcəsində.  Zənnim- 
cə,  «tənə»  sözü  tarsca  «danə»  sözündən  ahnmışdu',  türklər 
onu  türkcələşdirərək «>^ tənə»  demişlər. 
jUiuu Y u  m  ş  a  q:  yumşaq,  hər şeyin  yumşağı.
Y  a n  d  a  k:  « ü ^  
yandak  tikən  = gəvən tikanı».
(34; Y  a  n  d  a  k:  «^>^ 
yandak  çəkər  =  havadan  şeh  kimi  ağaelarm
üstünə yağan  şirə,  filIoksera».
JJ-y  Y  a  n  d 
1
  k:  soysuz.  «<^i 
yandık at^-  = soysuz at». 
j i i j   Y  u  n  d  a  k:  at  peyini,  təs.  Yalnız atlarla  bağh  işlədilən  sözdür.  Bu 
məsəldə  də işlənmişdir: 
Jj^ 
cXLij yağmq  ərsə
kərəl5^  yundakı  təgir  =  düşmənin  olsa  d a  təsi  qalar»,  (qoy 
düşm ənin  də  mal  sahibi  olsun,  ban  atm m   təsi  qalar,  onu 
yan d ın b  qızınarsan). 
ıj*-“  Y  u  n  ğ a 
|<öi<ü  sabun  kimi  köpüklənən  bir bitki.
[Qayda]:
Bilmolisən  ki,  fc'I  kökünə  artın lan   J   ka  hərfı  alət  ismi  yaradır.  Məsə- 
lən,  «csJjj'  ordı»  sözündən  ahnan  «c
3
^ j (  orğak»  sözü  kimi.
Scçkin  Ərdi  iio  Sorap  ' r u ğ b a   Y urtsevor  bu  misalı  «bir  q ü suru,  şikostliyi  o la n   at»  kimi 
çcvirmişlor  (l) L l '- 2 0 0 5 .   s,658),
Bu  söz  molndo  « J ^   korol»  şnklindndir.  a n c a q   « ^ j i   kornk»  o lm a lıd ır,  S cçkin  Ərdi  ilə 
S o ra p   l 'u ğ b a   Y urtscvor  ( D L T -2005.  s.7l  I)  vo  u y ğ u rla r   bu n u   «korok»  kimi  ( T T D ,  111 
to m .  bct  59)  oxumu.'jlar.  Salih  Müto llibov  d a   müval'iq  qcyd  v c ım iş d ir   ( T S D . l l I .   bct  51) 
Bu  sö/.  m otn do  «(İ»jj  y u n ğ u k »   şoklindodir,  Bosinı  A talayın  rikrincə,  oslindo  « t j ^  
y u n ğ a k »   olmalıdn-  ( D L T ,   111.  s,45),  Salih  Müto llibov  on u   « y a n ğ u k »   kimi  (T S D ,  111 
t o m ,  bct  52).  u y ğ u r la r  ( T T D ,   111  tom ,  bct  59).  çinlilor  ( D L T - Ç in ,   111  cild,  s.43)  vo 
S cçkin  Ərdi  ilo  Sorap "I'uğba  Yurtscvor  « y u n ğ u k »   kimi  (D L T -2005,  s,7l  I )  oxum uşlar.

46
Malımud Kaşğari
Bu  « J ^   yunğak»  sözü  də 
yudı»  sözündən  yaran-
mışdn-.  Mənası  «yuınaq» deməkdir.
Y  a  n  1
1
  k;  yanlıq,  çoban  heybəsi,  dağarcıq.
Y  a  n  ç  u  k:  kisə.  pul  kisəsi.  tütün  kisəsi.
Y  ü  d  r  ü  k:  yüklük;  üstünə  paltar  və  ya  əşya  qoyulan  şey;  dolab,
masa və  buna  bənzər şeybr.
Y  ü z I  ü g:  «J  
(j^\  iki--5  yüzlüg ər =  ikiüzlü  adam».
Y  ü z 1 ü g: 
iki yüzlüg köznqü  =  ayna».
Y  ü  g r  ü g: 
yügrüg  at  =  qaçağan  at,  yüyrək  at».
Y  ü  g  r ü  k;  O ğuzlar ağıllı.  bilikli,  hikm ət  sahibi  adam lara «
^   yügrük  bilgə» deyirbr. 
ü  k  s  ə  k: 
yüksək  tağ  =  yüksək  dağ,  hündür  dağ».
H ər hansı  bir şey  hündür,  yüksək  və uzun  olsa,  ona 
yüksək»  deyihr.  Bu,  quş  tükü  m ənasına  gəb n  
yük» 
sözündən  ahnm ışdır.  Çünki  onun  təbiətində  yüksəlmək 
vardır.  B eləhkb,  hər  yüksək  şeyə  bu  ad  verilmişdir.  Bu 
beytdə də işbnm işdir:
jlAa. j_5 
ı—
1 jİ
j i i i  
t j j j   casf 
Ls:_______ L
«Üs əs  k ö rü p  yüksək  kahk  kodı  çakar,
Bilgə  kişi  ögüt  berip taw rak  ukar».
Kərkəs  quşu  leşi  yüksəkdən  görüb  aşağı enər,
Biigə  kişi  öyüd  verib  tez anhıyar.
(K ərkəs  quşu-“^^’  yüksəkdən  uçarkən  leşi  görüb  tez  aşağı  şığıyar,  biigə 
kişinin  ovu  isə  öyüd-nəsihətdir.  Ağıllı  adam   öyüdü  eşidən 
kimi  tez əzbərbyər və yadında  saxhır).
Seçkin  Ərdi  ilə  Sorap 
rugba 
Yurt.scvəi'  bıı  vo  bııncian  sonrakı  m is ak ia  vcrilən  «iki» 
sö/i'ınü  hor  verdə olduöu  kimi  b u r a d a   d a   «ekki»  kimi  (
l)l.. r-20()5. 
s.719)  o x u m u şla r.
D ivanü lü ğ a t-it-tü rk
_______________________________ ___^---
" ' X i r V c ı   k  s  ə  k-^'':  üskük.  barm aq  qabı.  Tuncdan.  yaxud  dəridən
hazuiam r,  dər/ik-^r  iynə  batm am ası  üçün  onu  barm aqlan- 
na  taxniar.
Y  c  1  p  i  k:  cin  vurması,  yel  çarpm ası.  «c5-^  ^
təgdi  =  adam a  ycl  toxundu»
J5;^  Y  i  p  k  i  1:  ərğüvan  rəngi.  « ü ^  ^
 yıpkii  ton  =  ərğüvan  ləngində 
paltar».  Burada  J   1 hərli  ü  n  hərfmı əvəz etmişdir-^^
^ j ,   Y  a  r  t 
1
  m;  ayrıhnış.  «ÜJ^ 
bir  yartım  budhun  -   xalqdan
ayrıhmş  bir  bölük».
Y 
0
  ğ  r  u  m: 
« Ü J '  
b»'  yoğrum   un  =  bir  dəfə  yogrulacaq
qədər un.  bir xəmirlik un»-‘^.
Y  c  t  r  ü  m:  buraxılmış.  « £ -  ^ jiy e tr ü m   saç  =  buraxılmış  saç».  (ılk
saç qırxıldıqdan  sonra  buraxılan  saç.’)^  .
Y  a  r  ş 
1
  m:  « j^  
bir  yarşım  yer  =  at  yanşı  keçinləcək  bo-
yüklükdə yer;  qoşm aq.  qaçm aq  yanşm aq  uçun  yeı».
Y   ü 
g r  0 
m:  « j»  
İjH  M
 bir yögrOm  ycr =  bir 
d..lbyo 
yOyOrObc*.
qot  cdiləcək  qədər yer,  bir  nəfəsə qaçılacaq  ycr».
47
v a /m ısla r .  (.  ın lı iə r d ə   «vüksək»  kımı  vcrmışlər  ( D i . l - C   nı. 
kün  olm adığ ı  üçün  b u r a d a   \ c r ə   bılmədık.

48
Mahmud Kaşğari
Y i  p  k 
1
  n:  « ü jj 
yipkin  ton=ərğüvan  rəngində  paltar».  Bu,  J  1 
hərfı  ilə ayn  bir sözdür.
BU BA BIN  BAŞQA BİR NÖ VÜ
Y a y 1 a ğ;  yaylaq,  yayla, yayda qalınan yer.
JİUİ
f
Ə’ALİL 
b a b i
Y a  1 a w a ç:  peyğəmbər. 
yalavaç» da ayrı  bir sözdür.
Y  a  1  a  f a  r:  xaqanm   göndərdiyi  elçiyə  verilən  addır.  U yğurca.  Bu
məsəldə də işlənmişdir:  «o->^f 
o( 
yaş o t köy-
məs,  yalafar  ölməs  =  yaş  od  yanm az,  elçi  ölməz»,  (yaş  o t 
yanm adığı  kimi,  elçi  də  öldürülməz,  Elçiliyi  nə  qədər  ağır 
və  acı  olsa  da,  ona  zaval yoxdur.  Bu,  ulu  Tanrm m   « 
U 
ayəsi  [=elçinin  vəzifəsi  ona  deyilən  sözü 
çatdn-maqdır]  kimidir.
Y a  b 
1
1 a k:  «^^^1 
yabıtak  at  =  çılpaq  at,  belində yəhəri  və çulu
olm ayan  at»,  «iS-^ 
jjl  Jİ  ol  atığ  yabıtak  m ündi  =  o, 
çılpaq  a ta  mindi».
Y ə m ə ç ü  k:  buğda daşm an  kiçik  çuval;  kisə.
FƏ’ƏLLU BABI
Y  a  f 
1
  ş  ğ u:  qızılcıq,  yaxud  gürən  adı  verilən  yabanı  meyvə.  O na
yum uşğa» da deyilir.
Y i  g i  r m ə:  iyirmi. 
yigirmi» də  deyilir.
D örd  hərflilər bölməsi  bitdi.
Divanü lüğat-it-türk
49
BEŞ H Ə R F L İL Ə R   B Ö LM Ə Sİ
H Ə R  NÖV H Ə RƏ K Ə Sİ İLƏ 
FƏ’ƏLƏL BABI
t ^ j r i
! 
p 
r 
1 
i 
ğ; 
jJjjj yıparlığ  kəsürgü=m üşk  saxlanan  müc-
rü».  Bu  məsəldə  də  işlənmişdir:  «
_>#Ğyjparhğ kəsürgüdin yıpar kitsə,  yidhi  kalır =  mücrüdən 
onbər  getsə  də  iyi  qalan>,  (qabdan  müşk  getsə  də  iyi  get- 
məz).  Bu  söz sərvəti getsə də,  bir az mah  qalan  və  istənilən 
zaiTian  küncdən-bucaqdan  bəzi  şeylər  tap an   adam   barədə
dcyilir.
Y  a ğ 
1
  r  1
1
  ğ;  yağırh,  yağırı  olan.  « ( ^  
yağırhğ  təwəy  =  yağır-
h,  beli  yarah  dəvə».  Başqası d a  belədir.
Y  u  1  a  r  1  i  ğ:  cilovlu,  yüyənli,  noxtah. 
j^j4  yularlığ  at  =  ci-
lovlu,  yüyənli at».
Y  a  p 
1
  ğ  1 
1
  ğ;  qapah,  bağh,  « j ^  
yapığlığ  kapuğ= qapah  qa-
pı».
Y  a d  h 
1
  ğ  1
1
  ğ:  yayıh, yayılmış,  sərihniş. 
yadhığhğ tö-
şək  =  sərili,  yayıh  döşək».
Y  a  r a ğ  i 
1
  ğ:  m üm kün.  « u " ' İ ^ j j  yarağhğ ış=m üm kün  olan  iş».
Y  a z 
1
  ğ  1
1
  ğ:  açılmış. 
Jj yazığhğ at  =  bağm dan  açılmış  at».
Başqası  da  belədir.
Y  I  ş ! ğ 1 i  ğ:  ipli.  « J  jJi-ijyışığlığ ər =  ipli,  ipi  olan  adam ».

50
Mahmud Kaşğari
İ Ü i  Y  o  1  u  ğ  1  u  ğ;  fıdyəli.  « c f ^  
yoluğluğ  kişi  =  fidyəsi  ödənm iş 
adam».
Y a m a ğ 1
1
 ğ:  yamaqlı.  « ü ^  
yamağlığ to n ^y am aq lı  pallar».
Y a r a ğ 1
1
  ğ;  zirehli.  «J  
yarağhğ ər  =  zirehh  adam ».
Y a z u k 1 u ğ;  günahh,  günahı olan,  suçlu.
Y 
1
  ş 
1
 k  1
1
 ğ;  dəbilqəh.  « J  
yışıkhğ ər  =  başm a dəbilqə,  dəm ir
başhq qoym uş adam ».
Y a s 
1
 ğ 1
1
 ğ;  gədəbch.  «^ 
yasığhğ ya  =  gədələci  olan  yay».
Y a ğ a k 1
1
 ğ;  cevizh.  « ^ l"  
yağakhğ yığaç  = ccvizh  ağuc».
İİjjj  Y  u  r u n 1  u ğ;  ipək  parçaları  olan. 
2^1« yurunluğ  urağut  =
ipək parçalara sahib  olan qadm».
Y  a ş 
1
 n 1
1
 ğ;  şimşəkh.  ^ ‘^ i i ^ y a ş m h ğ  buht  =  şimşəkh  buiud».
Y a ğ a n 1
1
 ğ;  fıh  olan.  « J  j ^ y a ğ a n h ğ  ər=fıh  olan adam ,  filban».
[Qayda]:
Bu bölmə^'  bəzi m ənaları ehtiva edir.
B unlardan  biri  ismi-məful  m ənasm a  gəlməkdir.  Məsələn;
yadhığhğ  töşək»  və 
yazığhğ  at»  kiıııi.  Bunlar
«sərilmiş  döşək»  və  «açılmış  at»  dcm əkdir.  Digəri  isə  adı 
verilmiş  şeyin  sahibi  olm aq  mənasıdır.  Məsələn;  « J  
yıparhğ  ər=ənbəri  olan  adam »  kimi.  Bu,  yuxarıda  da  gör- 
düyün  kimi,  «sahib»  m ənasm dadır.  « < ^ ^  
ayakhğ
təwsi=kasah,  qədəhli  məcməyi»,  «Jäi 
uyuğluğ  əw= 
kəmərli ev» deməkdir.
M a h m u d   Kaşğari  b u r a d a   -lığ/-luğ  şəkilçisi  qabul  cdən  sözləri  nəzərdo  tu tu r.
Divanü lüğat-it-türk
51
Y  a  r 
1
  n d  a  k;  türk  qayışı.  Keçi  dərisindən  hazırlanır.
( j '^ ^   Y  a  p  u  ş  ğ  a  k;  tikanlı  bir  ot,  pıtrax.  Fm dıq  boyda  olur,  atlarm  
və  başqa  hcyvanlarm   quyruğuna  yapışır.  Hər  işə  qarışan, 
burnunu  soxan  adam a «yapuşğak» deyilir.
Y  a  p u r ğ  a  k;  ağacm  yarpağı.  K itabın  yarpağına,  səhifəsinə də
belə deyilir.
Y 
1
  ğ  a  ç  1 
1
  k;  ağachq,  ağacı  olan  yer.  Şalban  olan  yerə  də  belə
deyilir.
Y a d  h  a  ğ  1
1
  k^
2
;  piyada  üçün, piyadahq;  piyada yürümək.
Y 
1
 d  h 
1
  ğ ! 
1
  k;  qoxmuş,  qoxm uşluq,  yıpranmışhq.
Y  a  m  a  ğ  1 
1
  k;  yam aqhq.  «j j j  
yamağhk  böz  =  yam aq  üçün
hazüianan,  aynlan  bez».
( i ^   Y 
1
1
1
 ğ 1
1
  k;  ihqhq,  istilik.
( i ^   Y a  ğ a  k  1
1
  k;  cəvizlik,  cəviz,  qoz bitən yer,  sahə.
(İ^lw  Y a  r u  k  I  u  k;  nur,  işıq,  aydmlıq. 
tİ^jJ  Y  I  r a  k  I )  k;  uzaqhq,  iraqhq.
t İ - ^   Y a  1
1
  n  d a k;  yahn, çılpaq.  « J  
yahndak  ər  = çılpaq adam».
‘- 5 ^   Y  i  g  i  t  I  i  k;  igidlik,  gənchk.  Buradan  ahnaraq 
> 1
əsiz anınq  yigitligi»  deyihr  ki,  «hcyifonun  igidliyinə,  gənc- 
Iiyinə» deməkdir.
‘^ j j   Y  ü  r ə  k  1 i  g;  ürəkli.  « J   ^ j j y ü r ə k l i g  ər =  ürəkli,  cəsur adam».
Y c  t i  z 1 i  k;  genişlik.  bir şcyin cni.
Y  ü  1 ə  k  1  i  g;  dayanmış,  söykənmiş.  «^1*:; 
yüləklig  yığaç  =
bir şcyə dayanm ış,  söykənmiş  ağac».
Y  i  I  i  k  I  i  g;  ilikli.  «uS,js:.L. 
l
İU
süj
 yjijklig sünqük  =  ilikli  sümük».
Y a z m a   və  b asm a  nüsxədə 
y a d h a ğ lık »   sö/,ü  hərəkəsizdir.

52
Mahmud Kaşğari
HƏR NÖV HƏRƏKƏSt İLƏ 
FƏ’ƏL’A N  BABI
(jUujl A  y 
1
  t  ğ  a  n:  soruşan. 
^3^  ol  kişi  ol  təlim   söz
ayıtğan =  o adam çox söz soruşan adam dır».
Y a r a t ğ a n ;   yaradan.  «0^1« 
tənqri  ol  yerig  ya-
ratğan = yeri yaradan tanrıdır».  Başqası d a bebdir. 
a  r  u  t  ğ  a  n:  aydınladan,  işıqlandıran.  <0^1« İ^j' 
kün  ol 
ajunuğ yarutğan = dünyam  işıqlandjran günəşdir».
Y  o  r  u  t  ğ a  n^^:  yel  buraxan. 
yorutğan  kişi  =  yel  bu-
raxan adam».
öUu*j Y a ğ u t ğ a n :   yaxınlaşdıran.  « 0 ^ ^  a J j ' 
ol  kişi  ol  özin
yağutğan=o  adam   özünü  daim   b aşq alan n a  yaxm laşdıran