M əsləhətçi: C. Q. Nuriyev. Elm V ə Təhsil Mərkəzi «Təfəkkür»

Sa
əbfuıoe fl.C. OpzoHUsatfUft u ynpaaneHue MeotcdynapodHoü Koonepatfueü 
npomeodcmea. M., 
1987
, c, 
25
. 
31 

---

ölkələr arasındakı iqtisadi əlaqələrə həmçinin siyasi, milli, 
etnik, sosial amill
ər də təsir edir. Bu şərtlər daxilində ölkələr 
a
rasında xarici iqtisadi əlaqələr istehsalın beynəlxalq 
ixtisaslaşması və kooperasiyalaşması, müştərək müəssisələrin 
yaradılması, elmi-texniki əməkdaşlıq, xarici ticarət, lisenziyalar və 
texnologiyalarla ticar
ət, işçi qüvvəsinin beynəlxalq hərəkəti, 
sosial-m
ədəni xidmətlərin göstərilməsi, turizm, nəqliyyat 
xidm
ətlərinin təşkili, sərbəst iqtisadi zonaların yaradılması ilə 
h
əyata keçirilir. Ölkələr arasında iqtisadi münasibətlər sistemi 
aşağıdakı kimi qruplaşdırılır: 
- xarici ticar
ət; 
- 
kapital ixracı; 
- beyn
əlxalq valyuta-kredit münasibətləri; 
- elmi-texniki 
əməkdaşlıq; 
- 
işçi qüvvəsinin hərəkəti. 
Xarici iqtisadi 
əlaqələrin əsas bölmələrindən biri 
xarici 
ticar
ətdir. 
Əmtəə və xidmətlərin xarici ticarəti beynəlxalq iqtisadi 
əlaqələr sistemində mühüm yer tutur. Xarici ticarət hələ 
q
ədimdən mövcuddur. 
Lakin dünya bazarı kapitalizmin yaranması prosesində 
meydana g
əlib. Belə ki, XV əsrdə dünya iqtisadiyyatı qapalı 
xarakter daşıdığından əhalinin əksəriyyəti kənddə yaşayırdı və 
əhalinin ərzaq və sənaye mallarına olan ehtiyaclarını ödəmək 
üçün ticarət kəndlərdə və kəndlərin ətrafında cəmlənmişdi. Uzaq 
m
əsafə ilə aparılan ticarət Şərqi və Cənubi Asiyadan keçən İpək 
Yolu ticar
əti idi. Bu yolla ipəkdən toxunan mallar, dərman və zinət 
əşyaları Hindistan və Çindən Avropaya daşınırdı. XV əsrin 
sonlarından etibarən Avropanın iqtisadi və ticarət həyatında 
böyük dəyişikliklər baş verdi. Bunun əsas 
32 

---

s
əbəbi elmin inkişafı, coğrafi kəşflər və əhalinin artımı idi. 
Amerika qit
əsinin kəşfindən sonra ispanlar Meksika və Peruya 
köçdülər, nəticədə Amerika qitəsindən İspaniyaya, buradan da 
dig
ər Avropa ölkələrinə böyük həcmdə qızıl gətirilməsi dünyada 
qiym
ətlərin xeyli artmasına səbəb oldu. Avropada bu inflyasiya 
1650-cl il
ə qədər davam edərək böyük bazarların yaranmasına 
g
ətirib çıxardı. Bu dövrdə Avropada iqtisadiyyatın və ticarətin 
İnkişafında digər amil əhali artımı oldu. Əhali artımı əhalinin 
k
ənddən şəhərə axınına səbəb olmaqla urbanizasiya 
(şəhərləşmə) prosesini sürətləndirdi, bu da inkişaf etmiş sənaye 
üçün ucuz işçi qüvvəsi təşkil edirdi. XV əsrdən başlayaraq dünya 
miqyasında inkişaf edən bu proses ticarətlə məşğul olan və 
önəmli kapitala malik bir sinif yaratmışdı. Bütün bunlar və eyni 
zamanda müstəqil dövlətlərin yaranması, dünyada xarici ticarətin 
inkişafını sürətləndirdi. 
Feodalizmin dağılması və XVIII əsrdə sənaye çevrilişi 
n
əticəsində iri maşınlı sənayenin yaranması isə xarici ticarət 
əlaqələrinin artmasını Intensivləşdirdi. Sənaye üçün daha çox 
xammal, materiallar, yanacaq v
ə iri satış bazarları tələb 
olunurdu. Elmi-texniki t
ərəqqinin təsiri altında ölkələrin milli 
iqtisadiyyatlarında baş verən struktur İrəliləyişlər, sənaye 
istehsalında ixtisaslaşma, milli İqtisadiyyatların qarşılıqlı 
asılılığını gücləndirdi. Bütün bunlar isə xarici ticarətin inkişafına 
t
əkan verdi. 
Xarici ticar
ət yarandığı dövrdən qarşıya belə bir sual 
meydana çıxıb; Dövlətlər nə üçün ticarət edirlər? Bir ölkənin 
xarici ticar
ətdən əldə etdiyi mənfəət digər ölkənin ziyanına 
deyilmi? S
ərbəst ticarət sərfəlidir, yoxsa ticarət bu və ya digər 
s
əbəblərə görə məhdudlaşdırılmalıdır? 
33 

---

iqtisadi n
əzəriyyələr tarixinin ilk mərhələsində yaranmış 
xarici ticar
ət nəzəriyyələri bu suallara bu və ya digər şəkildə 
cavab verm
əyə çalışır. 
Ümumiyyətlə, BƏB və xarici iqtisadi əlaqələr iqtisadçı 
aliml
ər tərəfindən daim tədqiq edilib və öyrənilib. Lakin xarici 
iqtisadi 
əlaqələr haqqında müasir anlayışlara uyğun ilk sistemli 
fikirl
ər yalnız XV əsrdə merkantilistlər tərəfindən yaradılmışdır. 
Merkantilizmin m
əğzini və məqsədini ölkəyə pulun, yəni qiymətli 
metalın cəlb edilməsi təşkil edir. Merkantilistlər əsas diqqəti 
t
ədavül sferasına verir və sərvətin mənbəyini tədavül sferasında, 
əsasən də xarici ticarətdə axtarırdılar. İlk merkantilist- lər öz «pul 
balansı» nəzəriyyələri ilə pula əslində dəfinə kimi yanaşır və hər 
bir alışın, onun miqdarının azaldığını göstərirlər. İmkan daxilində 
xaricd
ən alınmadan İmtina etməyə çalışırlar. İnkişaf etmiş 
merkantllizm is
ə «aktiv ticarət balansı» sistemini müdafiə edir. Bu 
m
ərhələdə merkantilistlər pula həqiqi kapitalist kimi yanaşır və 
onlar başa düşürdülər ki, pulun yeni pul yaratması üçün o 
h
ərəkətə gətirilməlidir. Bu isə xarici ticarəti inkişaf etdirməyi tələb 
edir. 
Lakin xarici iqtisadi 
əlaqələr ilk dəfə olaraq klassik siyasi 
İqtisadın nümayəndələri tərəfindən daha dolğun tədqiq edilib. Bu 
baxımdan Qərb iqtisad elmində «mütləq üstünlük nəzərly- yəsi» 
mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu nəzəriyyənin əsası klassik siyasi 
iqtisadın banilərindən biri olan A.Smit tərəfindən qoyulub. Həmin 
n
əzəriyyəyə görə, bir ölkədə hansı mallar daha ucuz istehsal 
olunursa, dig
ər ölkələrə ixrac edilməli, əksinə istehsalı baha başa 
g
ələn mallar xarici ölkələrdən idxal edilməlidir. A.Smit bütün 
ölkələr 
üçün 
qarşılıqlı 
ticarətin 
s
əmərəli 
olduğunu 
əsaslandırmağa çalışaraq yazırdı: «əgər hər hansı bir 
34 

---

ölkə bizdə istehsalı baha başa gələn mallarla bizi daha ucuz 
qiym
ətə təmin edə bilərsə, onda həmin məhsulu almaq daha 
s
ərfəlidir. Əvəzində biz istehsal xərclərində üstünlüyə malik 
olduğumuz malları təklif edə bilərik».'^ Lakin həyat göstərdi ki, 
A.Smitin mütləq üstünlüklər nəzəriyyəsinin də müəyyən qüsurları 
vardır. Belə ki, BƏB-in mənasını yalnız mütləq xərclərə 
əsaslandırmaq, onun mahiyyətini daraltmaq deməkdir. Çünki, 
əgər bir ölkədə bütün mallar digərindən daha ucuz istehsal 
olunarsa, onda n
ə olacaq? Smitə görə, belə halda ticarət 
edilm
əməlidir. Bu o qədər də gerçək deyil. Məsələn, inkişaf etmiş 
ölkələr sənaye mallarını inkişaf etməkdə olan ölkələrə nisbətən 
daha az x
ərclə istehsal edirlər. Buna baxmayaraq, bəzi sənaye 
mallarını onlar inkişaf etməkdə olan ölkələrdən idxal edirlər. Bəs 
bunu etm
ək onlar üçün əhəmlyyətlidirmi? 
Siyasi İqtisadın digər görkəmli nümayəndəsi D.Rikardo 
Smitln 
xarici 
ticar
ətin 
s
əbəbləri 
bar
ədə 
fikirl
ərinin 
çatışmazlıqlarını 
göstərərək, 
«müqayisəli 
üstünlük 
n
əzəriyyəslnl» irəli sürmüşdür. Bu nəzəriyyə ilə o, göstərib ki, 
beyn
əlxalq ticarətin əsas səbəbi ölkənin bir malın istehsalında 
müqayisəli üstünlüyə malik olmasıdır. Burada mütləq üstünlük 
əsas rola malik deyil. O, belə bir misal göstərir: tutaq ki, 
Portuqaliyada müəyyən miqdar şərab istehsalı üçün il ərzində 80 
adam 
əməyi tələb olunur, mahud istehsalı üçün isə həmin 
müddətdə 90 adam əməyi lazımdır. İngiltərədə həmin müddətdə 
eyni k
əmiyyətdə şərab istehsalına isə 100 adam əməyi tələb 
olunur. Bu m
isala görə Portuqaliya hər iki malın istehsalında 
mütləq üstünlüyə malikdir. Çünki, Portuqaliya istər mahudu, 
ist
ərsə də