M. L. Tursunxodjayev Tashkent davlat texnika universiteli

qog‘ozsiz axborot almashish
keng tarqalmoqda.
Transportda ju d a ko ‘p hujjatlar yuk bilan birga ilova qilish 
o ‘rniga har bir tovar birligiga tegishli tavsiflovchi rekvizitlarga 
ega axborot yuk bilan sinxron ravishda aloqa kanallari orqaii 
uzatiladi. Bunday tizim orqaii yo'nalishning (marshrut) har bir 
uchastkasida istalgan vaqtda yuk haqida axborot olish mumkin 
va uning asosida qarorlar qabul qilinadi. Bir qator holatlarda yuk 
j o ‘n a tu v c h ila r tra n s p o rt x izm atlari h o la tin i va tra n sp o rtg a
joylashtirish jarayonlarni ko'rsatuvchi fayllarga kirish imkoniga 
ega bo £lishdi.
156

---

Tovar ishlab ch iq aru v ch ilar va aholiga xizm at qiladigan 
do‘konlar orasidagi almashinuv:
• transport idoralari bilan to ‘g‘ridan-to‘g‘ri tovarlam i ishlab 
c h iq aru v ch id a n xaridorga jo 'n a tis h d a y u k -x atlar b ilan
almashinuv.
Qog‘ozsiz axborot almashish texnologiyasi yordam ida xaridor 
xarid uchun bevosita buyurtm a qilishi mumkin.
Ushbu elektron almashish im koniyatlarini amalga oshirish 
uchun korxonalar standart almashinuv bayonnomalarini qo'llay- 
dilar va o ‘zaro tijorat bitimlarini tuzadilar. Quyidagi operatsiyalar 
bo'yicha standart kom pyuter bayonnom alari ishlab chiqilgan:
• xarid uch u n buyurtm a;
• yuklarning partiyasini jo ‘natish uchun buyurtm a;
• yuk jo ‘natuvchilar uchun m aslahatlar olish;
• schyot-fakturalarni to ‘ldirish;
• h ar xil to ‘lovlar o'tkazish;
• yuk tashish uchun yuk-xatlam i rasmiylashtirish;
• tashilayotgan tovarlar to'g'risida axborot olish.
9.4. Logistikada avtomat ravishda identifikatsiyalash
texnologiyasidan foydalanish
Logistik tizimni samarali boshqarish uchun istalgan paytda 
kiruvchi va chiquvchi moddiy oqimlar, shuningdek, logistik tizim 
ichida aylanib yurgan moddiy oqim lar to'g'risida m a’lumotlarga 
ega b o lish kerak. Buning uchun har bitta yuk birligini ajratib 
oladigan (identifikatsiya) mikroprotsessor texnikasi kerak bo ‘ladi. 
Turli xil shtrix-kodlam i o ‘qiy oladigan uskunalar o ‘sha onda va 
aynan o'sha yerda (sanoat korxonalari om borlarida, ulgurji savdo 
bazalarida, magazin va transportda) logistik operatsiya amalga 
oshirilganligi to ‘g‘risida axborot olish imkonini beradi. Olingan 
axborot real vaqt masshtabi ichida qayta ishlanadi.
Eng birinchi shtrix-kod konsepsiyasiga asos solgan patent bu 
D. K erm otning 1934-yilda yaratgan ishlanmasi b o ‘lgan. Turli 
obyektlami identifikatsiya qilish uchun bu patent to 'rtta parallel 
chiziqqa asoslangan saralash xarita tizimini tavsiflagan.
157

---

0 ‘tgan asrning 40-yillarida amerikalik olimlar D. Vudlend va 
B. Silver tom onidan magazinlar kassasida narxJarni o ‘qiy oladigan 
texnik vositalar uslida izlanishlar olib borishgan. 1949-yilda olimlar 
patent olishgan. Patentda markazdagi belgi atrofida aylanmali kodni 
tavsiflagan.
60-yillarning oxirida AQSH va Kanadada supermarketlardagi 
term inallarni avtom atlashtirish bo'yicha tadqiqotlar boshlandi. 
«H o'kiz ko‘zi» ramziy belgi va uni o ‘qish uchun skanerlar ustida 
ishlar tugallanib joriy etildi.
U PC (Universal Product Code) shtrix-kodining hozirgi talqini 
1973-yilda AQShda paydo bo‘ldi. Tovarlarni muvaffaqiyatli shtrix- 
kodlash va avtom at tarzda identifikatsiyalash Yevropada katla 
q iz iq ish u y g ‘o td i. 1 9 7 7-yilda E A N -1 3 (E u ro p e a n A rticle 
Numbering) kodi va belgisi yaratildi hamda tasdiqlandi.
Rossiyada «Y U N IS-KAN/GS1 RUS» savdo shtrix-kodlarini 
belgilab berish bilan avtom atik identifikatsiyalash uyushm asi 
shug‘ullanadi.