M. L. Tursunxodjayev Tashkent davlat texnika universiteli

Xarajatlarning turlari. 
Moddiy oqimlarni boshqarish konsep- 
siyasining am aliyotda qoMlanilishi zaxiralar yigMndisini o p ti- 
m allashtirish bilan to ‘g ‘rid an -to ‘g‘ri bogMiq. Zaxiralarni opti- 
m allashtirishning m ezoni boMib buyurtm alarni bajarishga va 
materiallarni saqlashga ketadigan umumiy xarajatlar hisoblanadi.
M ateriallarni xarid qilish va saqlash tizimida xarajatlar quyidagi 
guruhlarga ajratiladi:
• buyurtm ani bajarishga ketadigan xarajatlar;
• xarid narxi bilan belgilanadigan to ‘g‘rid an -to ‘g‘ri xarajatlar;
• zaxiralarni saqlashga ketadigan xarajatlar;
• «defitsit» natijasidagi yo‘qotishlar.
Buyurtmani bajarishga ketadigan xarajatlar 
b u y u rtm an i 
joylashtirish va yetkazib berish bilan bogMiq. Ular qatoriga xarajat­
larning quyidagi turlari taalluqli: yetkazib berish shartlarini ishlab 
chiqish va ulam i qabul qilishni tayyorlashga ketadigan xarajatlar; 
buyurtm a bajarilishi ustidan nazorat va ularning bajarilish m uddat- 
larini qisqartirish bilan bogMiq xarajatlar; transport xarajatlari (agar 
tashishga ketadigan mablagMar qabul qilinayotgan tovar qivmatiga 
kirm asa); buyurtm ani qabul qilish va om borga joylashtirishga 
ketadigan xarajatlar.
Bulaming b a ’zilari buyurtm ada joylashtiriladi va hajmga bogMiq 
boMmaydi, boshqalari, m asalan transport va om bor xarajatlari 
to ‘g 'rid an -to ‘g‘ri buyurtma miqdoriga bogMiq.
U m um an olganda, buyurtm ani bajarishga ketadigan xarajatlar 
ham m a turdagi xarajatlarni o ‘zining tarkibiga oladi, ularning 
miqdori esa bajarilayotgan buyurtm alar soniga bogMiq boMadi.
To‘g ‘ridan-to‘g ‘ri xarajatlar xarid
qilinayotgan m ateriallar narxi 
bilan belgilanadi va buyurtm a partiyasining o'sishida o ‘m atiladigan 
ulguiji narxlarning arzonlashishiga qarab o ‘zgaradi.
Zaxiralarni saqlashga ketadigan xarajatlar
materiallarni saqlash 
xarajatlari va zaxiralaming mavjudligi bilan aniqlanadi.
114

---

Xarajatlarning bu guruhiga quyidagi statiyalar kiradi: zaxiralarga 
qo'yilgan kapitaldan olinishi mumkin bo ‘lgan foiz stavkasi; om bor 
operatsiyalariga ketadigan xarajatlar va om bor ijarasi uchun to ‘lov; 
ishlab chiqarish birligiga qarashli bo ‘lgan omborxonalarni ishiatish 
bilan bog‘liq joriy xarajatlar; sug‘urta va sol iq xarajatlari. Zaxira­
lami kamaylirish om bor xarajatlari va u bilan bog‘liq boMgan 
xarajatlarning kamayishiga olib keladi.
Defitsit. natijasida y o ‘qotishlar
qandaydir davr ichida u yoki bu 
moddiy resurslarning cheklanganligi natijasida yuzaga keladigan 
xarajatlardan iborat. Yo‘qotishlarning bu guruhiga quyidagilar 
taalluqli:
• zarur materiallar yo‘qligi natijasida ishlab chiqarish jarayo­
nining to ‘xtashi ham da materialni boshqa qim m atrog‘iga 
aim ashtirish bilan bog'liq b o ‘lgan ishlab chiqarishdagi 
vo‘qo(ishlar;
• buyurtm a bajarilm agan holatda iste’m olchining boshqa 
ishlab chiqaruvchiga murojaat qilishi natijasidagi yo'qotishlar 
(bu holatda defitsit natijasidagi xarajatlar foyda yo‘qotishlari 
deb qaraladi);
• buyurtma bajarilishini kutib qolish holatida vujudga keladigan 
q o ‘shimcha xarajatlar.