M tojiyev, I. Nigmatov

I BOB
HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGINI
TA’MINLASH ASOSLARI
1.1. Hayot faoliyati xavfsizligi haqida tushuncha
Hozirgi fan-texnika, zamonaviy ishlab chiqarish texnologiyalar 
rivojlangan davrda xavfsiz hayotni ta ’m inlash masalalari eng dolzarb 
m uam m olardan hisoblanadi. Chunki ishlab chiqarish jarayonlari misli 
ko'rilm agan yuksak taraqqiy etgan texnologiyalar bilan ta ’minlanishi, 
insonlam ing 
tabiiy 
zaxiralarga 
va 
atrof m uhitga 
pala-partishlik 
munosabatlari, davlatlar o ‘rtasida insoniyat hayotiga xavf- xatar soluvchi 
qurollarning qoilan ilish i, insoniyat tom onidan qoilan ilay o tg an turli- 
tum an zararli ham da zaharli m oddalar va vositalar turli xildagi xavflarni 
yuzaga keltirib, ular insonlam ing hayotiy faoliyatiga, s o g iig ig a , atro f 
m uhit tozaligiga, iqtisodiyotning barqaror rivojlanishiga tahdid soladi. 
Jumladan, qishloq x o ‘jaligida hozirgi kunda q oilanilay otan 70 dan ortiq 
zaharli kim yoviy vositalam i, kim yo, neftni, gazni qayta ishlash v a boshqa 
qator ishlab chiqarish tarm oqlarida ishlatilayotgan ham da olinayotgan 
m ahsulotlam i aytish mumkin.
Shu nuqtayi nazardan m am lakatim izning eng m uhim va kechiktirib 
b o im ay d ig an vazifalari qatoridan aholining xavfsizligini ta ’m inlash 
m asalalari o ‘rin olgan.
M iloddan avval oldin yashagan faylasuf olim Pratagor: «Inson 
ham m a narsaning m ezonidir» degan shiom i o ‘rtaga tashlagan edi. Bu 
shior asosida insonning faqat ishchi kuchi sifatigagina qaralm asdan, balki 
faoliyati jarayonida him oya qilinishi zarur b o ig a n qiym atga ham ega 
degan fikr yotadi.
Insonning faol harakatlari y ig in d isi - faoliyat tushunchasini bildiradi. 
Aynan m ana shu faoliyat insonlam i boshqa tirik m avjudotlardan 
(hayvonlardan) farqlantiradi. Demak, faoliyat - insonning bor b o iib turishi 
uchun zaruriy ko'rsatkich hisoblanadi. M ehnat esa inson faoliyatining 
eng oliy shaklidir. Shuning uchun faoliyat ham, m ehnat ham b o im asa, 
kishilik jam iyati ham b o im ay d i.
Inson faoliyati va m ehnatining shakllari turli xilda b o ia d i. Ular 
turmushda, jam iyatda, ishlab chiqarishda, ilmda, sportda, san'atda va inson
8

---

hayotiy faoliyatining boshqa sohalarini ham o‘z ichiga oladi. M asalan: 
aqliy m ehnat bilan shug‘ullanuvchi inson bilan jism oniy m ehnat qiladigan 
ishchining vazifalari tubdan farqlanadi.
Faoliyat jarayonining m odeli ikki elementdan: inson va m uhitdan 
tashkil topgan deyish m um kin, chunki faol faoliyat bilan faqat insonlar 
shug‘ullanadi va ular o ‘zlarini o ‘rab turgan atro f m uhit bilan yaqin 
m unosabatda b o ‘ladilar.
Shuningdek, «Inson - muhit» tizim ini ham ikki m aqsadli deb qarash 
m um kin: «birinchi maqsadi - inson o ‘zining m ehnat faoliyati jarayonida 
m uayyan yutuqlarga, sam aradorlikka erishishga harakat qilsa, ikkinchi 
maqsadi - mehnati jarayonida yuzaga keladigan ko ‘ngilsiz oqibatlarni 
bartaraf qilishdan iborat b o ‘ladi.
K o‘ngilsiz oqibatlarga quyidagilar kiradi:
- Inson hayotiga va s o g iig ig a zarar yetkazishi.
- Yong‘inlar chiqishi.
- Buzilishi ar bo'lishi.
- Suv toshqinlarining yuzaga kelishi.
- A tro f m uhitga zararli m oddalam ing tarqalishi.
- Xomashyolar, tayyor m ahsulotlarining buzilishi va hokazolar.
Mana shunday ko‘ngilsiz oqibatlarni keltirib chiqaruvchi hodisa, jarayon,
ta ’sir etuvchi omillar, kuchlar xavflar deb ataladi. Masalan, chaqmoq 
chaqishdan yong‘inlar, portlashlar, ishlab chiqarish jarayonining buzilishidan 
zaharli yoki zararli moddalaming atrof muhitga tarqalishi, ishlab chiqarish 
muhitining buzilishidan ishchi] am ing kasb kasalligiga y o iiq ish i va boshqa 
ko‘plab vujudga keladigan xavflami misol keltirish mumkin.
Xavflar ta ’sir etish xususiyatiga k o ‘ra: real va potensial (yashirin) 
b o ‘ladi.
Real xavflar deganda salbiy oqibati aniq bo ‘lgan xavflar tushiniladi, 
jum ladan, kim yoviy bin km alar - zaharli xavflar, radiatsiya nuri -
insonning nurlanish kasalligiga olib keluvchi xavf, elektr-payvandlashda 
chiqadigan nur - k o ‘z faoliyatini izdan chiqaruvchi xavflar hisoblanadi.
Potensial (yashirin) xavflar - m uayyan sabablar n atijasidag ina 
yuzaga kelishi m um kin. M asalan, benzin - yonuvchanligi real x a v f 
b o ‘lsa, zarb ta ’sirida portlashi potensial xavf, yoki quyoshdan keladigan 
nu rlarning qizdirishi real x a v f b o is a , inson tan asig a surunkali t a ’siri 
natijasid a organizm ning k asallanish ig a olib kelishi - potensial x a v f 
hisoblanadi.
9

---

H ar qanday xavflar m uayyan salbiy oqibatlarga olib keladi, jum ladan, 
ishlab chiqarish avariyasi natijasida uskuna va jihozlarning buzilishi, 
yong‘inlar chiqishi, atro f m uhitga zararli m oddalarning tarqalishi, ish 
sharoitining izdan chiqishi, xom ashyo va tayyor m ahsulotlarning buzilishi 
yoki yaroqsiz holga kelishi va boshqa holatlar kuzatilishi mumkin.
M a'lum otlarga qaraganda yer yuzida tabiiy, texnogen xavflar soni 
yildan yilga ko‘payib borm oqda, jum ladan, 2009-yifda 1970-yilga nisbatan 
ularning soni 3,5 barobarga oshgan. Asab kasalligiga uchraganlar soni 
ham 30 m artadan ziyod k o ‘paygan.
M D H davlat lari da har yili 20 mln. nafar inson turli xil ta ’sirlardan 
jarohatlanadi, shulardan 0,5 mln. ga yaqin odam halok bo'ladi, shuningdek, 
30 m ingdan ortiq ishchi-xizm atchilar m ehnat nogironi bo4 lib qolmoqda.
Shu nuqtayi nazardan har qanday ishlab chiqarish jo y la rid a
m ehnatni m uhofaza qilishning norm a va qoidalarining a ’lo darajada 
tashkil etilish i zarur hisoblanadi. Am m o dunyo b o ‘yicha insonlar turli 
xavflar (tabiiy, texnogen, antropogenik, ekologik v a hokazo) ostida 
yashaydi. B ularning ham m asi insonlar hayot faoliyatining buzilishiga 
olib keladi. B ularnin g isboti sifatida: A rm aniston, Turkiya, Eron, Xitoy, 
G aiti, Chili, Toshkent v a boshqa hududlardagi y er qim irlashalari, 
Turkiya, 
Y evropa 
davlatlari 
va 
R ossiyadagi 
suv 
toshqinlari, 
«A dm iral N axim ov», «Titanik» «K ursk» suvosti kem alarining, havo 
transp o rtlarin in g halokati, C hernobl A E S ning avariyasi va boshqa 
halokatlarni m isol keltirish m um kin.
Shu sababdan hozirgi davrda ishlab chiqarish xavflaridan, tabiiy 
ofatlardan, falokat v a halokatlardan insonlam ing hayot faoliyatini saqlash 
eng dolzarb m uam m olardan hisoblanadi.
Turli falokatlar, halokatlar va ofatlardan insonlar hayot faoliyatini 
saqlash «Hayot faoliyati xavfsizligi» fanining m aqsadlaridan biridir.
Aynan m ana shu m uam m olar yechim ini «Hayot faoliyati xavfsizligi» 
fani oTganadi. H ayot faoliyati xavfsizligi fani - ilmiy metodologik fanlar 
qatoriga kirib, uning asosiy maqsadi, inson hayot faoliyatida yuzaga 
keladigan xavflam ing kelib chiqish sabablarini, oqibatiarini va ulam i 
y o ‘qotish uslublarini, xavfsiz ish sharoitlarini yaratish, tabiiy, texnogen 
va ekologik favqulodda vaziyatlardan fuqarolami m uhofaza qilish, ulami 
ham nazariy, ham amaliy jihatdan him oyalanishga tayyorlash ham da 
jarohatlanganlarga tibbiy yordam k o ‘rsatish qoidalarini o ’rgatishdan 
iborat. «Hayot faoliyati xavfsizligi» fani 3 ta mustaqil fanlar: «Mehnatni
10

---

m uhofaza qiiish», «A trof m uhitni m uhofaza qiiish» va «Fuqaro 
m uhofazasi» fanlari asosida yuzaga kelgan. Bu fanlar aw alla ri mustaqil 
fanlar sifatida o ‘qitilib kelingan.
Jum ladan, «Mehnatni m uhofaza qiiish» - insonlarga m ehnat faoliyati 
jarayonida yuzaga keladigan zararli va xavfli om illardan saqlanish 
qoidalarini, qo ilan ilad ig an vositalarni ham da isblovchilar uchun qulay 
sanitariya-gigiyena sharoitlarini yaratishdan iborat.
«A trof muhitni m uhofaza qiiish» fani esa, insonni o ‘rab turgan atrof 
m uhitni: atm osfera havosi, suv va tuproqni zararlovchi om illam i, ularning 
xususiyatini, ifloslanturuvchi ta ’sirlar miqdorini kam aytirish yoki um um an 
y o ‘qotish usullarini o ‘rganadi.
«Fuqaro m uhofazasi» esa tabiiy, texnogen, ekologik va ijtimoiy 
xarakterdagi favqulodda vaziyatlami, ularga sabab bo'Juvchi omillarni, 
xususiyatlarm i, 
keltiradigan talafotlarini 
va 
ulardan 
him oyatanish 
qoidalarini o ‘rganadi.
Bu fanlam i bir-biridan ajratgan holda o ‘rganish m um kin emas. 
Chunki ushbu fanlarda o ‘rganiladigan qator m avzular bir-biri bilan o ‘zaro 
uyg‘unlikda bog‘!angan. Jumadan, «M ehnatni muhofaza qiiish» fanining 
sanoat sanitariyasi b o iim id a, «A trof m uhitni m uhofaza qiiish» fanidagi 
sanoat chiqindilarining tashqariga chiqarib yuborilishidagi holatlar, fuqaro 
m uhofazasidagi texnogen turdagi favqulodda vaziyatlar m avzulari bir- 
biri bilan chambarchas b o g iiq . B unda sanoat tarm oqlaridan tashqariga 
chiqadigan zararli va zaharli m oddalam ing ta ’sirlarini va ularning oldini 
olish tadbirlarini har uchchala fan o ‘rganadi. Bunga o ‘xshash m asalalarini 
k o ‘plab keltirish mumkin.
Bu fanlam ing tekshirish obyektlari turlicha bo ‘lsa-da, oldiga qo ‘ygan 
maqsadi va vazifalari bitta, u ham b o is a , insonlam ing hayot faoliyati 
xavfsizligini ta ’m inlashdan iborat. M an shu m aqsad va vazifalarni yanada 
m ukam mal o ‘rganish va insonlam ing xavfsizligini to ‘liq ta ’m inlash 
m aqsadida «Hayot faoliyati xavfsizligi» fani kiritilgan.
«H ayot faoliyati xavfsizligi» fanining markaziy e ’tiborida inson— 
tabiat-jam iyat rivojlanishining m aqsadlari yotadi.
«H ayot faoliyati xavfsizligi» fanining asosiy vazifalari quyidagilardan 
iborat:
1. 
Xavflam ing identifikatsiyasini o ‘rganish. Bunda inson faoliyati 
jarayonida yuzaga keladigan xavflam ing kelib chiqish sabablarini, uning 
xususiyatlarini va k o ‘ngilsiz oqibatlarini o ‘rganish.
11

---

2. Ishlab chiqarish jarayoniarida va xizm at ko‘rsatish sohaiarida xavfsiz 
m ehnat sharoitlarini yaratishga qaratilgan chora-tadbirlam i o ‘rganish.
3. Ishlab chiqarish jarayoniarida kasb kasalliklarini kam aytiradigan 
uslubiyatlam i ishlab chiqish.
4. Fuqarolam i turli xavflardan, tabiiy ofat, avariya va halokatlardan 
him oyalanish usullariga o ‘rgatish.
5. M ehnat jarayoniarida baxtsiz hodisalarning oldini olish chora- 
tadbirlarini o ‘rganish.
6. Tabiiy, texnogen va ekologik shikastlanish o'choqlaridagi fuqarolam i 
qutqarish va tiklash ishlarini o'tkazish.
7. Jarohatlangan insonlarga birinchi tibbiy yordam ko'rsatishni 
o‘rgatish.