ġəkil 4. VərdiĢlərin yaranmasının mümarisə əyrisi:
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs
Mərkəz
i
Ümumi psixologiya. Psixologiya
87
tez-tez tətbiq olunarsa və həyatda təkrar edilərsə o bir o qədər
avtomatlaĢmıĢ və möhkəm olur. Əksinə əldə edilmiĢ vərdiĢdən
uzun məddət fəaliyyətdə istifadə olunmadıqda, bu cür vərdiĢlər
get-gedə sönür, tənəzzülə uğrayır.
N ə h a y ə t , v ə r d i Ģ l ə r i n y a r a n m a s ı n ı n b i r
q a n u n a u y ğ u n l u g u
d a
o n l a r ı n
q a r Ģ ı l ı q l ı
t ə s i r i n d ə ö z ü n ü g ö s t ə r i r .
VərdiĢlərin
qarĢılıqlı
təsiri:
keçirilmə
və
interferensiya. Hər bir fəaliyyət prosesində insan müxtəlif
vərdiĢlərə yiyələnir və həmin vərdiĢlər onun fəaliyyətinin
səmərəliliyini təmin edir. Ġnsanların yiyələndikləri bu
vərdiĢlərin hamısı birdən-birə, eyni vaxtda yaranıb, eyni vaxtda
da baĢa çatmır. Ġnsan ardıcıl olaraq bütün həyatı boyu müxtəlif
vərdiĢlərə yiyələnməli olur. Hər bir vərdiĢ isə insanın artıq
malik oldugu vərdiĢlər sistemində fəaliyyət göstərir və təĢəkkül
tapır. Təcrübə göstərir ki, bu vərdiĢlərdən bəziləri yeni vərdiĢin
yaranmasına və fəaliyyət göstərməsinə kömək edir. Həmin
vərdiĢin təsiri altında fəaliyyətin digər cəhətlərinin icrası
asanlaĢır. Bu prosesdə yeni vərdiĢlərin yaranmasına keçmiĢ
vərdiĢin mexanizmi bir növ köməkçi rol oynayır. Bu hal eyni
tipli və müxtəlif vərdiĢlərin yaranması zamanı özünü göstərə
bilir.
Lakin əvvəl yaranmıĢ vərdiĢlər heç də həmiĢə yeni
vərdiĢin yaranmasını asanlaĢdırmır. Əvvəl yaranmıĢ vərdiĢlər
bəzən yeni vərdiĢin yaranmasıını çətinləĢdirir, onun
formalaĢmasını ləngidir. Əvvəl yaranmıĢ vərdiĢlərin yeni
vərdiĢlərin yaranmasına bu gür müsbət və mənfi təsiri
psixologiyada vərdişlərin qarşılıqlı təsiri adlanır.
Qeyd edilənlərdən göründüyü kimi, vərdiĢlərin qarĢılıqlı
təsirində iki hal özünü göstərir. Əvvəl yaranmıĢ vərdiĢlər yeni
vərdiĢlərin
yaranmasına müsbət təsir
göstərir, onu
asanlaĢdırırsa bu hal müasir psixologiyada vərdişlərin
keçirilməsi adlanır. Əksinə, əvvəl yaranmıĢ vərdiĢlərin yeni
vərdiĢlərin yaranmasına mənfi təsir göstərməsi, onu ləngitməsi
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Ümumi psixologiya. Psixologiya
88
isə interferensiya adlanır.
Psixoloji ədəbiyyatda keçirilməyə aĢağıdakı kimi tərif
vermiĢlər. Bir iĢin yerinə yetirilməsi və ya öyrənilməsi zamanı
onun ardınca gələn iĢlərdə müvəffəq nəticələr əldə olunursa,
buna məsbət keçirilmə və ya proaktiv yüngülləĢmə deyilir. Bu
yüngülləĢmə anlayıĢı hər hansı bir konkret prosesi deyil, ancaq
fəaliyyətin effektivliyinin yüksəldilməsini nəzərdə tutur.
Fəaliyyətin effektivliyi ya düzgün cavabların çoxalmasında, ya
səhvlərin azalmasında, ya da cavabların sürətlə artmasında və
ya fəaliyyətin təkmilləĢməsinin digər göstəricilərində ifadə
olunur.
1
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, yeninin keçmiĢ təcrübəyə
uyğun Ģəkildə qavranılması « vərdiĢlərin keçirilməsi» hadisəsi
adı altında qəbul edilmiĢdir. Psixoloji ədəbiyyatda göstərildiyi
kimi iĢin formalaĢdığı Ģəraitdən ayrılması və onun yeni Ģəraitə,
yeni obyektlərin üzərinə keçirilməsi uzaq nəticələr verən
mühüm hadisə kimi özünü göstərir.
Bir çox hallarda iĢin bu cür keçirilməsi yeni tip məsələni
səhvsiz və sınaqsız, müvəffəqiyyətlə həll etməyə imkan
yaradır. Cisim və hadisələrin mühüm əlamətlərə görə oxĢarlıgı
burada mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Pedaqoji psixologiyada keçioilmə problemi mərkəzi
problemlərdən birini təĢkil edir. MənimsənilmiĢ iĢlərin yeni
məsələlərin üzərinə düzgün və məvəffəqiyyətlə keçirilməsinə
nail olmaq yeni fəaliyyət növünü sürətlə və minimum səhvlərlə
mənimsəmək deməkdir. Ġnsanda mənimsənilmiĢ iĢlərin
keçirilməsi halları nə qədər geniĢ olarsa o, bir o qədər çox
öyrənir, onun öyrənilməsinin nəticəsi bir o qədər məhsuldar
olur; insan fəaliyyəti üçün onlar bir o qədər səmərəli olur.
Məsələn, bir musiqi alətində çalmaq vərdiĢlərinə
yiyələnən adam digər musiqi alətində çalmağı asanlıqla
1
Фресс П., Пиаже Ж. Экспериментальная психология. Вып. 4, - М.
1973, с.140