Maks Plank. Kvant nazariyasi. Mikrodunyodagi inqilob

Plankning yuz yillik tavallud ayyomini nishonlash, masalaning har qanday 
ilmiy jihatlaridan qat‟iy nazar, biz uchun ham, dishman uchun ham, muhim 
siyosiy tusga ega. 
[...]
 Biz shuni isbotlay olamizki, Plank – bizniki! G„arbdagi 
fashistlarniki emas!
» 
Tantanalar o„tkazilish belgilangan kun yaqinlashib kelishi bilan, partiyaning 
siyosiy mutaasiblik bilan, vaziyatdan foydalanib qolishga urinishlari yanada 
faollashdi. Siyosiy kengash hattoki partiya gazetalarining birida, 23-aprel, Maks 
Plank tavallud sanasiga bag„ishlangan va «sotsialistik tuzum mehnatkashlariga» 
yo„llangan maxsus murojaatnoma ham e‟lon qildi. Biz Plankning hayotlik chog„ida 
qattiq e‟tiqodli, xudojo„y odam bo„lgan haqida aytib o„tgan edik. Bunday e‟tiqodni 
rad etadigan, umuman olganda esa xudosizlikni targ„ib e‟tuvchi kommunistik tuzum 
vakillari esa, o„sha murojaatnomada Plankni chuqur yuzsizlik bilan, marksizm-
leninizmning eng yaqin g„oyalari bilan yashagan, materialist, hamda pozitivist kishi 
sifatida tanishtirishadi. Murojaatnomaning xotimasi esa hammasidan ham o„tib 
tushadi: 
«
Butun dunyoda sotsializm o„rnatishga erishgan va butun dunyoda tinchlik 
himoya qilayotgan ishchilar sinfigina, buyuk fizik olim Maks Plankning 
tavalludini tantana qilishga haqlidir. Burjuaziya o„zining ilm arboblariga 
nisbatan haq-huquqidan mosuvo bo„lgan. Maks Plank va uning 
shogirdlaridan iborat butun boshali yosh fiziklar avlodi tashkillagan ilmiy 
xazinani kapitalizm qabul qila olmaydi
». 
Biz kitobimiz matnidan bilamizki, Plank bir umr monarxist va e‟tiqodli inson 
bo„lib yashab o„tgan! Bundan tashqari u umri davomida o„ngchilar partiyasiga 

---

145 
xayrixoh bo„lib yashagan. Endi bo„lsa uning shaxsini o„zlariniki qilib olsih uchun, 
ishchilar sinfi - sotsialiktik tuzum da‟vo qilmoqda!
Vanihoyat ancha-muncha ovoragarchilik va sarsonchiliklardan so„ng, 1958 yil 
24-aprel sanasida, Sharqiy Berlindagi opera teatri binosida Maks Plank tavalludining 
100 yilligiga bag„ishlangan tantanali marosim bo„lib o„tdi. Unda XX asr birinchi 
yarmining eng buyuk fizik olimlari, jumladan: Maks fon Laue, Verner Geyzenberg, 
Otto Gan, Maks Born, Gustav Gers hamda boshqalar ishtirok etishdi. Marosimga 
Plankning ishongan shogirdlaridan bo„lgan mashhur olima Liza Meytner yetib keldi. 
Shuningdek tantanada Sharqiy Germaniya kommunistik partiyasi bosh kotibi Valter 
Ulbrixt hamda SSSRning Sharqiy Germaniyadagi elchisi ishtirok etdi. Tantanani 
Sharqiy Germaniya Fanlar Akademiyasi raisi Maks Volmer tomonidan ochildi. Bu 
inson o„ziga o„tkazilgan keskin tayziqlarga qaramay, kirish so„zida avvaldan 
tayyorlangan barcha siyosiy chaqiriqlarni tashlab ketdi va ilm-fan kishilarini 
mustahkam hamjihatlikkar, xalqaro aloqalarni muntazam va mukammal yo„lga 
qo„yishga da‟vat etish bilan otashin nutq so„zladi. Keyin esa Plankning sodiq shogirdi 
va yaqin do„sti fon Laue chiqish qilib, ustozining hayoti va ilmiy faoliyati haqida 
batafsiz so„zlab beridi. 
Keyingi kuni tantanalar, belgilanganidek G„arbiy Berlinda davom etdi. 
Muhtasham kongresslar zalida o„tkazilgan marosimda Geyzenberg va Gers nutq 
so„zlashdi. G„arbdagi marosimda siyosatchilar qatnashishmadi. O„sha kuni oqshomda 
G„arbiy Germaniya prezidenti Gauss hamda Berlin meri Villi Brandt birgalikda, har 
ikkala Germaniya olimlari uchun tantanali qabul uyishtirishdi.
G„arbiy Germaniyada o„tkazilgan marosimning yagona bosh mavzusi – 
zamonaviy ilm-fan hamda urush sabab botqoqqa botgan olmon akademik 
hamjamiyatini oyoqqa turg„azish masalalari bo„ldi. Shuningdek yig„ilganlar 
qachonlardir bus-butun davlat bo„lgan yagona Germaniyani endilikda ikki qutbga 
ajratib turgan siyosiy mutaasiblikda qutilish yo„llarini izlay boshlashdi. Bu ham 
bo„lsa, buyuk olim Maks Plankning o„limidan keyin ham mutaasib siyosiy qarashlar 
va ilm-fanni siyosiy maqsadlar yo„lida bo„sundirishga urinuvchi kuchlar ustidan yana 
bir bora g„alabasi edi. Bularning barchasi olimning hayotligida olib borgan va o„zidan 
keyingilarga qoldirgan beqiyos merosi o„laroq, ilmiy ishlari, hamda oqilona ustozlik, 
rahbarlik mehnatlari evaziga imkonli bo„ldi. Uning yodi nafaqat olmon xalqi, balki 
butun dunyodagi ilm-fan fidoiylari xotirasida abadiy muhrlanib qoldi... 

---

146 
Biz muayyan tarixiy shaxs hayotini o„rganar ekanmiz, odatda uning butun umri, 
hayotini yaxlit va aniq bir timsol atrofida qisqartirilgan tarzda gavdalantiramiz. 
Aytaylik biz uchun Motsart – buyuk iste‟dodli beg„am inson sifatida, Eynshteyn – 
parishonxotir daho tariqasida, Neron esa – xatarli telba ko„rinishida gavdalanadi. 
Bunday timsol-ko„rsatkichlar bizga murakkab va chiqal tarix o„rmonida adashib 
qolmaslik uchun yordam beradi, lekin aytish joizki, bunday yondoshuv, matematik til 
bilan aytganda, o„ta qo„pol yaxlitlashdan boshqa narsa emas. Bunday yondoshuv, 
huddi bizning qahramonimiz Maks Plank singari, jahon urushlari, millatchilik va 
fashizm xurujlari, hamda buyuk inqilobiy ilmiy kashfiyotlar zamonasida uzoq yillik 
umr yo„lini yashab o„tgan siymolar timsoli uchun yanada qo„polroqdir.
Maks Plank botir qahramon bo„lganmi yoki qo„rqoqmi? Shubhasizki u kerakli 
o„rinda botir, kerakli o„rinda qo„rqoq ham bo„lgan. Ta‟kidlash joizki, millatchilik 
qanot yozgan fashistlar Germaniyasi fuqaroligi ostida uzoq yillar yashashning o„zi 
har qanday odam uchun ham dahshat, ham kulfatdir. Plank umrining so„nggi yillarini
ham o„zi, ham yaqinlari uchun qattiq xavf-xatar ostida ana shunday jimoyatkorona 
siyosiy tuzum qaramligida yashab o„tishga majbur bo„lgan. Uning boshqa iloji-
imkoni ham yo„q edi. Xatar shunchalik jiddiy va tahdidli ediki, fashistlar arzimagan 
bir bahona bilan, otib tashlashi, majburiy mehnat lagerlariga yuborishi, yoki 
shunchaki jismoniy qiynoqlar bilan azoblashi hech gap emasdi. Shunday qo„rqinchli 
sharoitda Plank kezi kelganda o„zi va yaqinlari joni omonligi uchun natsislarga 
yuzaki xayrixohlik bildirishga, gitler va uning gumashtalariga qalbaki tavoze‟ 
qilishga majbur bo„lgan. Shunga qaramay, yahudiylarga qarshi ochiq ta‟qib e‟lon 
qilingan vaqtlarda uning Albert Eynshteynning olmon ilm-fani uchun ko„rsatgan 
xizmatlarini maqtashga, Frits Gaberning xotira marosimini oshkora nishonlashga 
o„zida kuch va jur‟at topa oldi. Bularning barchasini u nemis fashist ofitserlari va CC 
maxsus xizmatlari «quloq»larining kuzatuvi va ta‟qibi ostida bajardi. Plank – 
monarxist, konservator, millatparvar (lekin millatchi emas!) va mustahkam diniy 
e‟tiqodli inson sifatida yashab o„tdi. Lekin u hech qachon mutaasib, aqidaparast va 
turli siyosiy maslaklarga fanatik bo„lmagan. Olim kerakli o„rinda to„g„ri qaror qabul 
qila oladigan, vaziyat taqozo qilsa, fikrini o„zgartirib, boshqalarning fikrini ham 
albatta e‟tiborga olib ishlaydigan shaxs bo„lgan. Uning atomizm borasidagi o„z 
qarashlarini o„zgartirganligini eslab gapimizni isbotlash mumkin. Shuningdek, 
o„zining I-jahon urushi paytidagi manifestni imozlaganiga qattiq pushaymon bo„lib, 
millatchilik va harbiy bosqinchilik kayfiyatidagi siyosiy qarashlardan butunlay yuz 
o„girganini ham eslash o„rinlidir. Rahbarlik lavozimlarida ishlaganida ham Plank 
doimo o„z qo„l ostidagilarning hayotini yaxshilanishi uchun xizmat qilishni o„z oldiga 
maqsad qilgan. U odamlarni berilgan vazifaga mas‟uliyat bilan yondoshuvi, hamda, 
daxldorlik hissi bilan yashashiga qarab tanlardi va hurmat qilardi. Plank 36 yil 
davomida muttasil pedagogik faoliyat bilan shug„ullandi. U rahbar lavozimlarda 

---

147 
ishlagan payda ham, o„qituvchilik ishi, talabalarga ta‟lim berish hamda ochiq 
ma‟ruzalar o„qishni kanda qilmagan. U juda ochiqko„ngil va samimiy inson sifatida, 
o„z atrofidagilarni mehrini qozonib yashagan.
Agar Maks Plankning tarjimai holining faqat ilmiy tarafi haqida gap ketsa, 
uning 1900 yildagi Genrix Rubensni o„z uyida mehmon qilgan vaziyatini eslash 
darkor. Mana, Rubens samimiy dilkash suhbatdan keyin, mezbon bilan hayrlashib 
chiqib ketdi. Plank esa mehmonni kuzatib qaytib, o„yga cho„mgan ko„yi kresloga 
cho„kdi. U hozirgina huzurida bo„lgan hamkasbining qora jism nurlanishi bo„yicha 
spektrning infraqizil sohasi bajarilgan o„lchash natijalari haqida aytganlaridan qattiq 
ta‟sirlangan va hayajonga tushgan. Agar spektrning bu qismida Vin qonuni 
bajarilmayotgan bo„lsa, demak, Plankning o„zi ochgan va o„z nomi bilan atalayotgan 
qonuni yoki, noto„g„ri, yoki, to„liq emas degan xulosa kelib chiqadi. U o„rnidan bir 
sakrab turadi va ish stoli tomon yo„l oladi. Xotini Mariyadan bir finjon qahva damlab 
berishini iltimos qiladi. Olim stolga o„tiradi va qarshisidagi logarifmik jadvalni olib, 
qog„ozga har xil hisob-kitoblarni tushira boshlaydi. U entropiyaning energiyaga 
nisbatini ifodalovchi formulaga yana bir kattalik qo„shish kerakligini fahmlaydi.
Va... olamshumul kashfiyot ekanligi bir qarashdayoq bilinmaydigan, soddagina, 
ixcham ifodani keltirib chiqaradi. U o„zi hozirgina olgan formulaning yuqori va quyi 
chegaralarda Vin qonuniga muvofiq kelish-kelmasligini qayta-qayta tekshirib ko„radi. 
Bir necha marta takroriy tekshiruvlardan keyin, yelkasidan tog„ ag„darilgan holatni 
ifodalab, yengillik va o„zidan qoniqish hissi bilan kresloga o„zini tashlaydi. Shu 
lahzda xonaga rafiqasi Mariya kirib keladi va finjondagi qahvani eriga uzatadi. Maks 
Plank bo„lsa, hayajon va titroq bilan qahva ho„plar ekan, mamnunlik ifodasi ila «Men 
Genrixga ma‟qul keladigan formulani topdim!» – deydi. Bu olamshumul kvant 
nazariyasining tug„ilishi edi.

---

148 

---

149