Maks Plank. Kvant nazariyasi. Mikrodunyodagi inqilob

hv
to„plamga erishgadagina 
sodir bo„lsa kerak degan fikrni o„rtaga tashladi. Hal qiluvchi konseptlardan biri – 
Oddiy arg‘imchoq 
Plank arg‘imchog‘i 
Mumtoz arg‘imchoq 
(yuqorida) energiyasi istalgan 
qiymat qabul qilishi mumkin. 
Kvant arg‘imchog‘i (pastda) 
energiyasi esa faqat 
hv
ga 
karrali bo‘lgan muayyan 
qiymatlarni qabul qila oladi 
xolos. 

---

84 
tarqatish ehtimolligi shu tarzda vujudga keldi. Energiyasining qiymati 
hv
to„plamga 
erishgan ossilyatorning nurlanish taratish yoki taratmasligi ehtimolligini Plank 
hisoblab topa olardi.
Ushbu konsepsiyaning ilm-fan va ayniqsa texnika taraqqiyoti uchun beqiyos 
muhimligi shunda ediki, unda zamonaviy lazer texnologiyalari kurtak yoza 
bosh;agandi. Plankning tarqatishning ehtimolligi konsepsiyasidan foydalangan 
Eynshteyn, o„zining 1916 yildagi mashhur maqolasida, bu konsepsiyani yanada 
kengroq tahlil qiladi va rivojlantiradi. Eynshteynning aynan o„sha maqolasida 
majburiy stimullangan nurlanishlar haqida ilk nazariy asoslar bayon qilingan bo„lib, 
o„sha maqola keyingi davr olimlari uchun lazer texnologiyalarining ajoyib 
imkoniyatlarini kashf etish borasida o„ziga xos yo„llanma o„laroq xizmat qilgan.
Xullas, kvant nazariyasi tarkibiga endilikda tarqatish ehtimolligi ham kirib 
keldi. Aytish joizki, kvant nazariyasining otalari bo„lmish – Maks Plankning o„zi, 
Eynshteyn va Shryodingerlarning birortasi ehtimoliylik tushunchasini kvant 
mexanikasi ichiga kirib kelishini istashmagan va bu boradagi fikrlarni qabul 
qilishmagan. Ular kvant mexanikasidagi kelajak tadqiqotlar, albatta ehtimoliylikni 
inkor etadi va kvant nazariyasi noaniqliklardan butunlay qutuladi deb umid qilishgan 
edi. Ko„rib turibmizki, Plank yana bir bora, o„zi erkinlikka qo„yib yuborgan asov 
otini jilovlashga urinmoqda...
Maks Plank o„zining ilmiy faoliaytini boshlagan vaqtda, olimlar Vilgelm Ostvald 
(1853-1932) va Ernst Max (1838-1916) olmon ilm-fanida katta obro„-e‟tiborga va 
kuchli ta‟sirga ega bo„lib, ularning fikri ko„pincha haqiqat deb qabul qilinardi. Bu 
ikkala olimlar kurtak ochib kelayotgan atom-molekulyar ta‟limotning qat‟iy 
raddiyachilari bo„lib, atomizmni keskin inkor qilishardi. Ernst Max esa, nemis 
pozitivizmi falsafa maktabining nomndor namoyondalaridan biri bo„lgan. Ushbu 
falsafiy tushunchalarga ko„ra, insonning his qilish orqali ololmaydigan tafakkur 
mahsullari, xususan, ko„rish, eshitish yoki tegib, ushlab ko„rish vositasida egallanishi 
mumkin bo„lmaydigan bilimlar inkor qilinadi. Shuningdek, bu falsafa tarafdorlari 
evolyutsiya va taraqqiyotga nisbatan cheksiz e‟tiqodda bo„ladi.
Maxning falsafiy qarashlari Eynshteynning maxsus nisbiylik nazariyasini 
barpo qilishida va umumiy nisbiylik nazariyasini shakllantiruvchi yondoshuvlarni 
ishlab chiqishida hal qiluvchi ta‟sir ko„rsatganligini olim o„zi qayd etib o„tgan edi. 
Eynshteyn orqali Max shuningdek, Geyzenbergning kvant mexanikasi borasidagi 
ishlariga ham ta‟sir ko„rsatgan (
bu haqida quyiroqda
).

---

85 
Max energistlarning issiqlikning kinetik nazariyasi haqidagi tushunchalarini 
qabul qilgandi. Energistlar atom nazariyasini rad etishardi. Ularning fikriga ko„ra, 
agar atomlarni ko„rib, his qilib bo„lmasa, ular haqida bahslashishdan hech bir naf 
yo„q deb hisoblashardi.
1890 yilda yoq Maks Plank jur‟atli ravishda Ernest Maxni tanqid qilib, 
mazkur nufuzli faylasufning termodinamikaning ikkinchi bosh qonuni bilan bog„liq 
ilmiy muammo va munozaraning mohiyatini tushunib yetmaganligiga sha‟ma qilib 
o„tgandi. Qora jism nurlanishi qonunini kashf qilishidan avvalroq, 1896 yilda Plank 
energistlarga qarshi yolg„iz kurashayotgan Boltsman tarafiga o„tadi va uning ilmiy 
dasturiga qo„shiladi. Boltsmanning qarashlari nisbatan asosli va mantiqqa yaqib 
ko„rinardi. Bu haqida Plank shunday yozgandi:
«