Maks Plank. Kvant nazariyasi. Mikrodunyodagi inqilob

ROBERT MILLIKEN VA OLIM VIJDONI 
O„zining mashhur tajribasida Milliken, nihoyatda mayda 
va zaryadlangan moy tomchilarining harakatini tadqiq 
qildi. U tajribasi natijasiga binoan, tomchilardagi elektr 
zaryadining diskretligini hamda, ushbu zaryadning 
elementar kattaligi elektron zaryadinikiga teng ekanligini 
xulosaladi. Milliken bu tajribalarida chekli miqdordagi 
moy 
tomchilari 
ustida 
tadqiqot 
o„tkazish bilan 
kifoyalanganligi hamda, boshqa moddalar bilan tajribani 
takrorlab ko„rmaganligi haqida asosliy taxminlar mavjud. 
Uning 
boshqa 
moddalardan 
foydalanmaganligining 
sababi sifatida, olim ulardan olinadigan natijalar, 
tajribaning umumiy nisbiy xatolik ko„rsatkichini oshirib 
yuboradi deb o„ylagani ta‟kidlanadi. Aynan ushbu faktni 
ilmiy tanqidchilar o„zlariga dastak qilib olishgan va 
Millikenning olim sifatidagi halolligiga nisbatan shubha tug„diraigan omil deya 
baholangan. Shuningdek tanqidchilar, bu narsani, olimlarning amaliy tajriba natijalarini 
nazariyotning g„oya va taxminlariga qo„lbola ravishda moslab olishlari haqidagi 
da‟volariga ham asos bo„lib qoldi. Lekin o„sha tanqidchilar orasidan hech biri 
fotoeffekt haqida og„iz juftlashga botinolmasdi. Aslida esa, o„zi ham bot-bot tan 
olganidek, Milliken o„z tajribalari orqali Eynshteynning xulosalarini inkor etishni 
ko„zlaganidi (shunga ko„ra u ma‟lum ma‟noda aslida o„z tanqidchilar bilan maslakdosh 
bo„lgan). Millikenning o„zi quyidagicha yozgandi: «
Men o„z hayotimning o„n yilini, 
Eynshteynning 1905 yilda bayon qilgan tenglamasini inkor qilishga bag„ishladim, lekin 
o„zim kutgan barcha istiqbollarga zid ravishda, 1915 yilga kelib, uning g„oyalari bir 
qarashda o„ta be‟manidek ko„rinsa-da, harholda menikidan farqli o„laroq, amaliy 
tajribada o„ta aniq isbotlanganini hamda, bu orqali Eynshteynning haq ekanligini, 
so„zsiz tan olishimga to„g„ri keldi
». [
Milliken be‟mani degan so„z bilan kvant 
nazariyasini nazarda tutmoqda
]. Fotoeffekt hodisasi bilan bog„liq ilmiy haqiqat, Robert 
Millikenning vijdonan pok inson bo„lganiga dalolat berib turibdi. U o„zi ilgari tan 
olmagan va o„z qarashlariga zid deb hisoblagan ilmiy g„oyalarning haqligi isbotlansa, 
ularni hech bir ikkilanishlarsiz qabul qilar va tan ola bilardi. 

---

80 
1907 va 1908 yillarda Maks Plankning nomzodi fizika sohasidagi Nobel mukofoti 
uchun tavsiya etildi. Biroq, har ikkala safar ham unga mukofot nasib etmadi. 1908 
yilda uning mukofot olishiga hech kimnining shubhasi qolmagan edi. Chunki bu 
borada uni Shvetsiyalik mashhur fizik va kimyogar olim Svante Arrenius (1859-
1927) shaxsan qo„llab-quvvatlardi. Arrenius, Nobel mukofoti ha‟yati materiyaning 
atomlardan tuzilganligi haqidagi nazariyani tan olishi va qo„llab-quvvatlashi lozim 
deb hisoblardi va bu nazariyada markaziy o„rin tutuvchi olim sifatida aynan Plank 
nomzodini ko„rardi. Lekin o„sha yilgi mukofot ha‟yati qo„mitasida Vilgelm Vin va 
Maks Plank nomzodlaridan birin bo„yicha bahsli holat yuzaga keldi. Ayrimlar 
mukofotni har ikkala olim birgalika bo„lishib olishi kerak degan fikrni ham o„rtaga 
tashlashgan. Boshqalari esa, Plankning ilmiy ishlari ham avvalo Vin qonuniga 
asoslanib boshlangan degan vaj bilan Vin nomzodini tasdiqlashni ma‟qul ko„rishardi. 
Ustiga-ustak, Plank qonuni amaliy tajribada qat‟iy isbotlangan bo„lsa-da, lekin 
nazariy jihatdan asoslanmaganligi sababli, ilmiy jihatdan tugal deb hisoblanmasdi. 
1908 yil aprelida Xendrik Lorents, mavjud fizika qonunlari orqali Plank qonuni va 
formulasini keltirib chiqarish mumkin emasligini ta‟kidlay boshladi. Bu paytlarda 
aynan Lorents jahonda eng nufuzli fizik olim sanalardi va uning obro„-e‟tibori, 
mukofot hay‟atining Plank masalasidagi ikkilanishlariga hal qiluvchi nuqtani qo„ydi.
Oradan 10 yil o„tib ketdi. Bu vaqt ichida kvant gipotezasining ilmiy asoslari 
ravnaq topdi va yangi-yangi natijalar qayd etildi. Bir so„z bilan aytganda, kvant 
nazariyasi katta ilmiy obro„ga ega bo„lib ulgurdi. Maks Plank 1919 yilda 1918 yil 
uchun
1
fizika bo„yicha Nobel mukofotiga tavsiya etildi va u mazkur eng nufuzli ilmiy 
mukofotga haqli ravishda sazovor bo„ldi. Mukofot qo„mitasi, Plank nomzodining 
boshqa nomzodlardan ko„ra ko„p marta ilgari surilganini e‟tirof etdi. O„sha yillarning 
eng ilg„or fizik-nazariyotchilari, chunonchi, Lorents, Eynshteyn, Born, Vin hamda, 
Zommerfeldlar Plank nomzodini qizg„in qo„llab-quvvatlashdi. Hozrda tarixga nazar 
tashlansa, kvant nazariyasining taraqqiyoti yo„nalishidagi ilk Nobel mukofotini aynan 
Maks Plank olgani, undan keyin ushbu nufuzli mukofot Eynshteyn va Borga – kvant 
nazariyasining boshqa olimlariga berlganligi mantiqan to„g„ridek ko„rinadi. Bu 
ro„yxatga shuningdek, Geyzenberg, Shryodinger, Dirak, Pauli va Bornlarni ham 
kiritish mumkin. Ammo unda Arnold Zommerfeldga (1868-1951) joy topilmagani 
chainarlidir.
1919 yilgi Nobel mukofotini shuningdek Yoxannes Shtark (1874-1954) ham 
qo„lga kiritgan. Uni aslida olim ham emas balki, shunchaki odam hem deyish qiyin 
bo„lib, o„ta radikal kayfiyatdagi millatchilik rejimi – fashistlarga ochiqchasiga 
xayrixoh bo„lgan iflos kimsa edi. shatrk fashistlarning g„ayriinsoniy g„oyalarini 
ochiqchasiga qo„llab-quvvatlar va ularga sidqidildan xizmat qilar edi. Fashistlarning 
1
1918-yilda I-jahon urushi sababli Nobel mukofoti hech kimga berilmagan – 
tarjimon izohi
. 

---

81 
jinoiy hunrezliklarini amalga oshirishlari yo„lida foydalanishlari uchun, erishilgan 
eng nozik ilmiy yutuqlarni ham qo„shqo„llab topshirib yurgan bu maraz, ikkinchi 
jahon urushi yakuniga ko„ra harbiy tribunalga topshirilgan va majburiy mehnat 
lageriga surgun qilingan.
Shunday qilib, 1919 yilgu Nobel mukofoti taqdirlash marosimiga Maks Plank 
o„sha iflos yoxannes shtark bilan birga yo„lga chiqdi. Ularga yana bir kuchli olmon 
olimi, kimyogar, kimyo bo„yicha bir yil avvalgi Nobel mukofoti laureati Frits Gaber 
(1868-1934) ham hamrohlik qildi. Gaber 1909 yilda vodorod va azot aralashmasidan 
sun‟iy ammiak sintez qilish usulini kashf qilgan bo„lib, bu kashfiyot Germaniyaga 
nitrat birikmalaridan mineral o„g„it sifatida foydalanishni yo„lga qo„yish orqali 
qishloq xo„jaligi mahsulotlari yetishtirish samaradorligini bir necha barobar 
orttirishga imkon bergandi. Qolaversa, Gaber kashfiyoti, ya'ni, ammiak sintezi va 
uning mahsuliy birikmalari I-jahon urushi vaqtida harakatdagi nemis armiyasi uchun 
portlovchi moddalar tayyorlashga yo„naltirilgan. Frits Gaber shuningdek birinchi 
jahon urushi yillarida nemis armiyasi uchun harbiy texnologiyalar tayyorlashda faol 
ishtirok etgan bo„lib, chunonchi u tarixda ilk bora zaharli gazlarni urush amaliyotida 
qo„llanishida ham bevosita ishtirok etgan. Gaberning bunday qirg„inbarot qurollarni 
ishlab chiqarilishida ongli ravishda ishtirok etganligi, uning olim sifatidagi nufuziga 
ko„lanka tashlaydigan kirli tavsifdir. Axir qanday qilib, ilmu-fan namoyondasi 
bo„lgan kishi, odam o„ldirish qurollarini tayyorlashni odatiy ish deb bilishi mumkin?! 
Xullas ushbu uch olim: mo„tadil Maks Plank, millatchi yoxannes shtark, 
hamda liberal yahudiy Frits Gaber siymolari, 1920 yil yozida Nobel mukofotini 
topshirish marosimida ishtirok etish uchun Stokogolm sari yo„lga chiqishdi. Ilm-fan, 
siyosat va urush ularning peshona-taqdirida o„z muhrini qoldirdi. Ushbu uch olimni 
XX asr birinchi yarmi nemis jamiyatining barcha ziddiyatlari va qarama-
qarshiliklarini o„zida aks ettiruvchi olmon ilm-fanining ham buyukligi va ham 
baxtiqaroligi ramzi sifatida e‟tirof etish mumkin. Frits Gaber ilmiy yutuqlarni eng 
manfur maqsadlar yo„li uchun ham burib berganligi uchun vijdoni hech qiynalmay, 
hotirjamlik bilan kun kechirdi va Germaniyani tashlab chiqib ham ketdi. U o„zi kashf 
qilgan qurollar orqali, vaqti kelib o„zi mansub bo„lgan yahudiy millatini qirg„inbarot 
qilinishiga ham xissa qo„shgan edi. Ochiq tabiatli, lekin real siyosiy voqe‟likdan 
yiroq bo„lgan Maks Plank esa, o„zi va o„zi singari nomdor olimlar tomonidan barpo 
qilingan hashamatli olmon ilm-fani binosining fashistlar tomonidan qulatilishiga 
guvoh bo„lishga majbur bo„ldi. Mal‟un Gitlerning o„ta keskin millatchilik va 
ayirmachilik siyosati natijasida, kelib chiqishi nemis millatiga mansub bo„lmagan 
ko„plab yuksak zehn-zakovatli olim va mutaxassislar yo„q qilib yuborildi. Plankning 
olimlarni va ilmiy jamiyatni siyosatdan holi tutisha qaratilgan barcha urinishlari zoe 
ketdi. U o„z hamkasblariga qila olgan eng katta yaxshiligi, ularning xavfsiz yerlarga 
qochib ketishlariga ko„maklashish bo„ldi xolos. Vanihoyat shtark, avvaliga fashistlar 
Germaniyasining eng iflos timsollaridan biriga aylandi. Ilmiy yutuqlarni insoniyat 

---

82 
tarixidagi eng qirg„inbarot urush bo„lgan II-jahon urushida nemislarning harbiy 
maqsadlari uchun yo„naltirishda jonbozlik ko„rsatgan bu kimsa, miyasi millatchilik va 
fashizmning axmoqona g„oyalari bilan zaharlangan manqurtga aylandi va umrining 
oxirida majburiy mehnat lagerlarida xor bo„lib yashab o„tdi...