Maks Plank. Kvant nazariyasi. Mikrodunyodagi inqilob

Fon LAUE VA RENTGEN NURLARI DIFRAKSUYASI 
Rentgen nurlarining kristall panjaralardagi atomlararo masofaga nisbatan juda qisqa 
to„lqin uzunligiga ega ekanidan kelib chiqib, Maks fon Laue, bunday kristall 
panjarada nurlar difraksiyalanishi mumkinligini taxmin qilgan edi. Kristall 
panjaradagi atomlararo masofa taxminan 1.2 nanometrni tashkil etadi. (Nanometr – 
metrning milliarddan bir qismi, ya'ni, 10
−9
m belgisi 
nm
). Fon Laue xuddi ko„rinadigan nurlarning difraksion 
panjarada difraksiyalanishi singari, rentgen nurlari ham 
trkiban kristall panjaraga ega bo„lgan qattiq moddalarda 
difraksiyaga uchrashini ilmiy bashorat qilgan edi. Bu 
hodisa amalda kashf qilinib, fon Laue farazi haq ekani 
isbotlangach, undan muhim ilmiy-amaliy maqsadlar 
yo„lida foydalanish mumkinligi oydinlashdi. Chunonchi 
rentgen 
nurlarining 
difraksiyalanishi, 
kristall 
panjaralarning strukturasini aniqlashda juda qo„l keldi. 
Xususan bu usuldan murakkab makromolekulalar 
strukturasining fazoviy modelini hosil qilishda beqiyos 
vosita o„laroq, kimyogar mutaxassislarning dastyoriga 
aylangan. Bu boradagi amalga oshirilgan eng katta 
ilmiy kashfiyot esa, DNK molekulalarining qo„shaloq spirali strukturasini rentgen 
nurlari difraksiyasi orqali aniqlanishi bo„lgan. Bunday strukturani, Rozalinda Franklin 
natijalari asosida Uotson va Krik aniqlashgan. 
Maks Plankning 1901 yilda «Fizika solnomalari» jurnalida nashr qilingan va 
tarixda kvant nazariyasi haqida ilk ma‟lumotlarni bayon qiluvchi maqolasi, ilmiy 
jamoatchilik orasida kutilgan aks-sadoni bermadi. Birinchidan, olimlar ichida mazkur 
olasmshumul ilmiy kashfiyotning mohiyatini tushunadiganlar ham sanoqli edi; 
ikkinchidan esa, rentgen nurlarining va radiokativlikning kashf etilishi sinagri buyuk 
fizik kashfiyotlar zamonasida, Plankning ishlari soyada qolib ketishi, ikkinchi 
darajaga o„tib qolishi tabiiydek tuyuladi. Keyingi yillarda Plankning zamondoshlari 
tomonidan uning ishlariga nisbatan ikki xil qarash shakllandi. Bir tarafdan, masalan 
Jeyms Jins (1877-1946), Erenfest va Lorents, Maks Plankni tanqid ostiga olishdi va 
uning qora jism nurlanishi borasidagi tasdiq va mulohazalari mavjud postulatlar 
doirasida asoslanmaganini ta‟kidlashdi. Ularning fikricha, kvant nazariyasi, o„sha 
davr fizikasi uchun begona element o„laroq gavdalangandi. Ikkinchi tarafda esa, 
Plankning kvant nazariyasini va undan kelib chiquvchi xulosalarni, fizikadagi 

---

69 
ko„ndalang turgan qator muammolarga tadbiq etish orqali, mavjud masalalarni hal 
etishda muvaffaqiyatga erishish mumkinligini ta‟kidlovchi, ya'ni, xayrixoh olimlar 
bo„lib, ular orasidan xususan Albert Eynshteynni alohida ajratib ko„rsatish joizdir. 
Lekin nima bo„lganda ham, Maks Plank va uning kvant nazariyasi endilikda fizika 
uchun yangi istiqbollar va tadqiqot yo„nalishlarini ochib bergan edi. vaqt o„tishi bilan 
esa kvant nazariyasi zamona fizikasining konseptual mohiyatini butunlay o„zgartirib 
yubordi...

---

70 
Kvant nazariyasi haqidagi qarashlar shakllana boshlaganidan o„n yilcha 
muddat o„tib, yosh fizik Albert Eynshteyn, Maks Plankning natijalarini 
umumlashtirdi va yorug„lik kvantining mavjudligi haqidagi nazariyani taklif 
etdi. Ushbu kashfiyot, hamda, Bor, Geyzenberg, va Shryodingerning qo„shgan 
xissalari, kvant nazariyasi imoratining barpo etilishida mustahkam poydevor 
bo„lib xizmat qildi va ko„z oldimizda, Koinotning mumtoz fizika chegarasidan 
naridagi manzarasini namoyon qilib beruvchi
maftunkor ilmiy vositaga aylandi. 

---

71 
Daun sindromiga chalingan va Amsterdamdagi kasalxonalardan birida 
davolanayotgan o„g„li Vasiliyni xabar olish uchun Pol Erenfest, 1933 yil 25-sentyabr 
kuni oqshomda, uning huzuriga keladi. U o„g„lini yaqin oradagi hiyobonda sayr qilish 
uchun olib chiqadi. Ko„zdan panaroq joyga borgach, cho„ntagidan revolverini 
chiqaradi va avval o„g„lini otib tashlab, keyin o„zini ham o„zi otib o„ldiradi. Ushbu 
dahshatli voqeada, daunga chalingan bechora bola ko„zidan ayriladi, lekin umridan 
bor ekan, o„q yegach ham tirik qoladi... 
Erenfest bilan Albert Eynshteyn qalin do„st bo„lishgan. Uning kuchli 
zo„riqishlar tobida tobora tushkunlashib borayotgan ruhiy holatidan havotir bo„lgan 
Eynshteyn, bir yilcha avvalroq Leyden universiteti ma‟muriyatiga xat yozib, 
do„stining chuqur ruhiy tushkunlikda ekani va boshiga mushkulot tushgani haqida 
ogohlantirgan edi... 
Pol Erenfest XX asr dastlabki choragi Yevropa nazariy fizikasining eng 
nomdor vakillaridan edi. U muhim nazariy naztijalarni tanqidiy ko„z bilan tekshirib 
chiqar, ularning nuqsonlari, paradokslari va kamchiliklarini ko„rsatib, asoslanmagan 
farazlarni inkor etishdan cho„chimaydigan keskin taniqdchi bo„lgan. Boltsmanning 
shogirdi bo„lgan Erenfest, o„z davri uchun statik mexanika sohasining eng yetuk 
olimi bo„lib yetishdi. U Leyden universiteti nazariy fizika kafedrasida ishlab, 
Lorentsning izdoshiga aylandi va elketron nazariyasi borasida ham eng kuchli 
mutaxassislardan biriga aylandi. Erenfest o„zu yashagan davrda bajarilgan barcha 
buyuk fizik kashfiyotlarning ochilishida, tekshirilishida va tasdiqlanishida u, yoki bu 
darajada ishtirok etgan, eng kamida guvohlik beruvchi bo„lgan olimdir. Yevropaning 
deyarli barcha ilg„or olimlari bilan shaxsan tanish bo„lgan Erenfest, ularning ilmiy 
ishlarining ham eng asosiy tanqidchisi bo„lgan. U amalga oshgan kashfiyotlar 
borasida ularning mualliflari bilan ochiq munozaralarga kirishar va bu orqali ularga 
xatoliklarini ko„rsatib berar edi. Biroq uning o„zi, fizika fani uchun aytarli darajadagi, 
arzigulik biror kashfiyot qilgan emas. Bu holat esa unga, o„zining ilmiy salohiyati 
borasidagi shaxsiy fikrini juda past tutishiga sabab bo„lgan va o„ziga nisbatan 
hurmatini kamaytirib yuborgan. Chunonchi u, kvant fizikasining taraqqiyoti 
yo„nalishini kuzatib borish uchun o„z aqliy salohiyati yetmasligini aytar edi. Uning 
ayanchli o„limidan keyin Eynshteyn shunday yozgan edi:
«
Uning fojeasi shunda ediki... o„ziga nisbatan ishonchi haddan ziyod, kasallik 
darajasida past edi. Unda tanqid qilish qobiliyati, xolis baholay olish 
hislatidan doim ustunroq turardi. Tanqidchilik shijoati unda paydo bo„lgan 
aqliy ijod va ilm mahsullarini ham kurtak yozmasidanoq o„ldirardi
».
Erenfestning baxtsizligi shunda ediki, u o„zini qurshab turgan fizik ollimlar 
jamoatchiligining qay darajada ulkan salohiyat egalari ekanini anglab yetmas edi. 
qanday qilib odam, Eynshteyn, Puankare, Lorents va Plank kabi insonlar davrasida 
bo„la turib, na ularning va na o„zining ilmiga ishonmasligi mumkin?

---

72