Maks Plank. Kvant nazariyasi. Mikrodunyodagi inqilob

QORA JISM NURALNISHI VA QUYOSH NURI 
Yulduzlar qizigan moddadan tashkil topgan ulkan sferalar bo„lib, issiqlik nurlanishi 
taratadi. Yulduz sirti harorati qora jism nurlanishi haroratiga tenglashganida, uning 
yorug„lik spektri qora jismnikiga o„xshash bo„ladi. Yulduz nuridagi eng yaqqol ko„zga 
tashlanadigan nisbatan faol rang uning harorat tavsifini belgilaydi: Vin siljish qonuniga 
muvofiq, yulduz rangi moviy rangga qanchalik yaqinlashgani sayin, uning sirtining 
harorati ham shunchalik yuqorilab boraveradi. Yuqoridagi sxemada biz Quyosh 
nurining atmosfera tasgqarisida qayd qilingan rangini (yorqin kulrang), Plank qonuniga 
muvofiq, 5250 °C bajarilgan qora jism nurlanishiki bilan qiyoslashimiz mumkin. 
Quyosh nurlanishi va Plank qonuni orasidagi nisbatan katta tafovutning sababi shuki, 
Quyosh ideal issiqlik muvozanatida turadi. Sxemada shuningdek biz, Yerga dengiz 
sathida yetib keladigan nurlanishni (to„q ko„k rang) ham ko„rishimiz mumkin. Bu 
holda, to„lqin uzunligining muayyan intervallarida intensivlikning keskin qisqarishi 
kuzatiladi. Buning sababi, mazkur intervallardagi nurlanishni atmosfera gazlari, ya'ni, 
CO
2
, O
2
, suv bug„lari hamda boshqalar tomonidan yutishlishi tufaylidir.
250 500 750 1000 1250 1500 1750 2000 2250 2500
Atmosferaning yuqori qatlamlariga yetib
keluvchi yorug‘lik. 
Qora jismning 5250 
°
C
 dagi 
nurlanishi (Plank qonuni). 
Dengiz sathidagi nurlanish 
0 
0.5 
1 
1.5 
2 
2.5 
3 
To‘lqin uzunligi (
nm)
 
 

---

76 
1905 yilda Albert Eynshteyn fizika fani olamiga kirib keldi va o„shandan 
boshlab, toki vafoti sodir bo„lgan davr – XX asrning 50-yillarigacha, fizika orkestrida 
birinchi skripkani ijro eta boshladi. U bungacha ham qator ilmiy maqolalar bilan 
chiqish qilgan edi. Lekin aynan 1905 yildagi uning maqolalari orqali, (ular 7 ta edi) 
ilm-fan uchun yangicha qarashlar, yangicha tushunchalar va yangicha asoslar kirib 
keldi. Eynshteynni olamga mashhur qilgan nisbiylik nazariyasi haqida va uning rivoji 
hamda mustahkamlanishi borasidagi Maks Plankning xizmatlari yuzasidan keyinroq 
to„xtalib o„tamiz. Lekin bu o„rinda, Eynshteynning o„sha mashhur maqolalaridan 
birining dunyo yuzini ko„rganidan so„ng, uning ta‟sirida kvant gipotezasining 
taraqqiyotida ham qandayin tub burilish yuz berganini ko„rib chiqsak. O„sha hal 
qiluvchi maqola «Yorug„likning paydo bo„lishi va shakl o„zgarishlariga taaluqli bir 
evristik nuqtai nazar haqida» degan g„alati sarlavha bilan bosilgan edi. Odatda 
fotoeffekt borasida gap ochilganida albatta ushbu maqola tilga olib o„tiladi. Lekin 
fotoeffekt hodisasi o„sha mashhur maqolada tilga olingan ko„p sonli mavzulardan biri 
edi xolos. Eynshteyn maqolalari juda sodda va xalqchil tilda yozilganligi bilan ajralib 
turardi. Undagi texnik va ilmiy tafsilotlar ham, tushunishga juda oson tilda bayon 
qilingandi. O„sha maqolaning kirish qismidan iqtibos keltiramiz:
«
Uzluksiz nuqtaviy funksiyalariga tayanuvchi, yorug„likning to„lqin 
nazariyasi sof optik hodisalarni tushuntirishda nihoyatda aniq bajarilmoqda 
va 
ehtimolki, 
bu 
borada 
boshqa 
biron-bir 
nazariya 
bilan 
uni 
almashtirilimaydi. Lekin shunga qaramay, unutmaslik kerakki, optik 
kuzatuvlar, oniy kattaliklarga emas, balki, vaqt bo„yicha o„rtacha olingan 
kattaliklarga suyanadi. Shu sababdan, difraksiya, dispersiya, akslanish, 
sinish, va shunga o„xshash nazariyalarning amaliy tajribada to„liq 
isbotlanganligiga qaramay, shunday bo„lib chiqishi mumkinki, yorug„likning 
uzluksiz fazoviy funksiyalarga tayanuvchi nazariyasi, aynan yorug„likning 
o„zini paydo bo„lishi hamda, shakl almashinishlariga taaluqli hodisalarga 
tadbiq etilganida, amaliyot bilan ziddiyatga kirishib qolishi mumkin. 
Men haqiqatan ham, qora jism nurlanishi, fotolyuminessensiya, 
ultrabinafsha nurlar bilan yoritishda katod nurlarining hosil bo„lishi, hamda, 
yorug„likning paydo bo„lishi va shakl almashinishiga aloqador boshqa fizik 
hodisalarga taaluqli tajribalar borasida, shunday o„ylaymanki, yorug„lik 
energiyasining fazo bo„ylab tarqalishi diskret ravishda sodir bo„ladi
».
Yana nima ham qo„shimcha qilish mumkin?! 
Maqolaning birinchi qismi Plank qonunidan kelib chiquvchi ba‟zi 
xulosalarning tahliliga bag„ishlangan. Ulardan biri ancha g„ayritabiiy: yetarlicha past 

---

77 
intensivlikdagi nurlanish entropiyasi ideal gaz tenglamasiga o„xshash ifoda orqali 
bayon qilinadi. Bu fakt esa, yorug„likning mustaqil zarrachalardan tashkil 
topganligini tasdiqlaydi. Eynshteyn o„z maqolasida yo„l-yo„lakay, Reley-Jins qonuni 
mumtoz statik fizika tamoyillariga tayanib keltirib chiqarilgani va Plank qonuni esa 
bunday emasligiga ishorat berib o„tadi. Maqolaning ikkinchi qismi fotoeffekt 
hodisasiga, ya'ni, ultrabinafsha yorug„lik bilan yoritilganda katod nurlarining hosil 
bo„lishi masalasiga bag„ishlanadi. Bu hodisani Genrix Gers tomonidan, elektromagnit 
to„lqinlarning mavjudligi isbotlanganishiga olib kelgan tadqiqotlar mobaynida kashf 
qilingan edi. To„lqinlar detektori sifatida Gers, ikkita o„zaro yaqin turgan metall 
poynaklardan foydalangan edi. Ular orasidan elektromagnit to„lqinlar o„tganida, 
oraliqda uchqun chaqnar edi. Agar poynak elektromagnit to„lqinlar qo„zg„atuvchi 
(generatsiyalovchi) asosiy razryadga yaqin joylashgan bo„lsa, uchqun chaqnashining 
yorqinligi anchayin kuchli bo„lardi va aksincha, detektorning berk holatida uchqun 
juda xira chaqnardi. Gers, ultrabinafsha nurlar metalldagi zaryadning kuchayishiga 
xizmat qiladi degan xulosaga keladi.
Bu masala bilan Eynshteyn shug„ullana boshlaganida, ultrabinafsha nurlari 
metall sirtidan elektronlarni urib chiqarishi fanda allaqachon ma‟lum edi. 
Elektronlarning energiyasi nurlanishning intensivligiga emas, balki, chastotasiga 
bog„liq ekanligi ham olimlarga ancha avvalroq ayon bo„lgandi. Bu muammo 
yuzasidan fikrlar ekan, Eynshteyn unga Plankning kvant gipotezasini tadbiq etdi va 
quyidagicha mulohaza yuritdi: agar yorug„lik kvanti energiyasi to„laligicha 
elektronga uzatilsa, biz shunday taxmin qilishimiz mumkinki, metalldan uzilib chiqin 
ketish uchun doimiy