Maktab o’quvchilarining individual- psixologik xususiyatlarini o’rganishning ahamiyati

---

MAKTAB O’QUVCHILARINING INDIVIDUAL- PSIXOLOGIK 
XUSUSIYATLARINI O’RGANISHNING AHAMIYATI 
 
Nuriddinova Nazira Madaminovna 
Namangan viloyati Chortoq tumani 
9-sonli umumta’lim maktabi 
Abduraxmanova Muxtasarxon Fazlitdin qizi
Xakimova Maftuna Yoqubjon qizi
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 

Annotatsiya: O’quv jarayonini o’quvchi shaxsining yosh, psixologik va 
indididual xolatlarini inobatga olgan holda tashkil etish, ’quvchining psixologik 
xolatini yaxshilash va darsga nisbatan munosabatini muvofiqlashtirish kabi 
ko’nikmalarni tashkil etishda psixologiyaning ahamiyati yuqori baholanadi. Usbu 
maqolada maktab o’quvchilarining individual-psixologik xususiyatlari haqida bayon 
etiladi. 
Kalit so’zlar: ekzopsixil, endopsixik, individual-psixologik xususiyat, reflektor, 
temperament, xarakter, emotsiyalar, motivatsion doiralar. 
 
THE IMPORTANCE OF STUDYING THE INDIVIDUAL PSYCHOLOGICAL 
CHARACTERISTICS OF SCHOOLCHILDREN 
 
Nuriddinova Nazira Madaminovna 
Namangan region Chartak district 
Secondary School №9 
Abdurahmanova Mukhtasarkhon Fazlitdin qizi 
Khakimova Maftuna Yaqubjon qizi 
Namangan Institute of Engineering and Technology 
Abstract: The importance of psychology in organizing skills such as organizing 
the learning process taking into account the age, psychological and individual 
circumstances of the student, improving the psychological state of the student and 
coordinating his attitude to the lesson is highly valued. This article describes the 
individual psychological characteristics of schoolchildren. 
Keywords: exopsychic, endopsychic, individual-psychological feature, reflex, 
temperament, character, emotions, motivational circles. 
Inson shaxsi taraqqiyotida biologik va ijtimoiy omillarni o’zaro nisbati 
muammolari psixologiyada munozarali va murakkab masalalardan biri hisoblanadi. 
"Science and Education" Scientific Journal
Volume 1 Issue 3
June 2020
508
www.openscience.uz

---

Shaxsning barcha psixik ko’rinishlari uning hayoti davomida shakllanib boradi. 
Insonning individual–psixologik hususiyatlari deyilganda qobiliyatlar, temperament, 
xarakter, emotsiyalar, motivatsion doiralar tushuniladi. Bu psixologik hususiyatlar 
ajralmas tarzda mavjud bo’lib o’zaro bog’liq, shartlangan, inson faoliyatida bir–biriga 
birikib ketadi. Kishilarning individual hususiyatlarini hisobga olgan xolda va ular 
haqidagi bilimlar amaliy hayotda qo’llanilishi katta ahamiyatga ega bo’lib, ijtimoiy 
faoliyat va qobiliyatlarni to’liq rivoj topishida muhim rol o’ynaydi.Tarixiy jarayonning 
ayni bir vaqtda ham mahsuli, ham sub’ekti bo’lgan inson Shaxsi ijtimoiy tuzilishi bilan 
yonma–yon joylashayotgan va teng huquqga ega bo’lgan biologik to’zilishni saqlab 
qola olmaydi. Individ rivojlanishining tabiiy sharoitlari, uning jismoniy tuzilishi nerv 
va ichki sekretsiya bezlari sistemasi, jismoniy tuzilishidagi afzalliklari va nuqsonlari 
uning individual–psixologik hususiyatlari shakllanishiga ta’sir ko’rsatadi. Lekin 
biologik omillar kishi Shaxsining tarkibiga singib ijtimoiy omilga aylanib qoladi va 
keyinchalik ijtimoiy shaklda mavjud bo’ladi. Shaxs shakllanishida uning ijtimoiy va 
tabiiy xislatlari birlikni tashkil etadi va Shaxsning mustaqil kichik tuzilishi sifatida bir–
biriga o’zidan o’zi qarshi qo’yilmaydi. Psixologiyada shaxsda ikki omil biologik va 
ijtimoiy omillar ta’sirida shakllangan ikkita asosiy kichik struktura mavjudligini 
ta’kidlaydigan nazariya sezilarli o’rin egallaydi. Inson shaxsning o’zi «endopsixik» va 
«ekzopsixil» tuzilishga ega, degan fikr ilgari surildi. Shaxs tuzilishining kichik 
strukturasi sifatidagi «endopsixik» to’zilish bamisoli kishining nerv–psixik to’zilishga 
o’xshash bo’lgan inson Shaxsining ichki mexanizmi kabi psixik qismlar va 
funktsiyalarning o’zaro ichki bog’liqligini ifoda etadi. «Ekzopsixika»ning tashqi 
muhitga munosabati bilan, ya’ni Shaxs qanday bo’lmasin, baribir munosabatga 
kirishishi mumkin bo’lgan va Shaxsga qarama–qarshi turadigan to’zilishlarning 
barchasiga munosabati bilan belgilanadi. «Endopsixika» moyillik, xotira tafakkur va 
hayol hususiyatlari, irodaviy zo’r berish, tashqi ta’sirlarga beriluvchanlik kabi boshqa 
xislatlarni, «ekzopsixika» esa kishi munosabatlari sistemasini va uning tajribasini, 
ya’ni uning qiziqishlarini, ideallarini, moyilliklarini, ustun darajadagi his–tuyg’ularini, 
shakllangan bilimlari va boshqa belgilarini o’z ichiga oladi. Tabiiy asosdagi 
«endopsixika» ijtimoiy omil bilan belgilanadi, «ekzopsixika» esa biologik jihat bilan 
bog’liqdir. 
Shaxsning shakllanishida biologik va ijtimoiy omillarning ahamiyatini bir qancha 
psixologlar ilmiy ishlarida izchil o’rgangan bo’lib, ulardan bir qanchalarining fikr va 
qarashlarini keltiramiz. 
Amerikalik ruhshunos S.Xoll Gekkelning evolyutsiya qonuniyatini psixologiyaga 
ko’chirdi. Uning fikriga ko’ra, «irsiyat» filogenezni onogenezda takrorlaydi. Olimning 
talqinicha, go’daklik hayvonlarga xos rivojlanish pallasidan boshqa narsa emas, bolalik 
esa asosiy mashg’uloti ovchilik va baliqchilik bo’lgan qadimgi kishilarning davriga 
aynan mos keladi. 8-12 yoshlardagi o’sish davri yovvoyilikning oxiri va 
"Science and Education" Scientific Journal
Volume 1 Issue 3
June 2020
509
www.openscience.uz

---

tsivilizatsiyaning boshlanishiga teng. O’spirinlik esa jinsiy yetilishdan boshlanib 
yetuklik davrigacha romantizmga barobardir. Shveytsariyalik psixolog E.Klapared 
S.Xolldan farqli ravishda, ontegenez va filogenezda Shaxs psixik funktsiyasini 
o’rganish uchun quyidagi holatlarga ahamiyat beradi: 
a) organizm ehtiyojini qondirish; 
b) reflektor harakat to’siqqa duch kelsa, ongli harakat vujudga keladi; 
v) unga nisbatan ehtiyoj sezsa, unda ma’lum faoliyat turiga yo’naltiriladi. 
Frantsuz psixologi E.Dyurkgeym o’sish–kishilarning his–tuyg’usini o’zlashtirish 
ekanini, shu tufayli, idrok qilingan tashqi fikrlar va emotsiyalar bolaning ruhiy 
faoliyatini ifodalanishini, bola tajriba, an’ana, urf–odatlarni taqlid orqali egallashini, 
biologiyada irsiyat qanchalik ahamiyatli bo’lsa, taqlid ham jamiyatda shunday o’rin 
tutishini uqtiradi. 
Shveytsariyalik psixolog J.Piaje insonning kamol topishini bir necha davrlarga 
ajratib o’rganishi tavsiya etadi: 
1. Bola–tashqi muhit–ma’lumotlarni qayta ishlash. 
2. Tafakkur: a) ijtimoiy davrgacha; b) ijtimoiy davr. 
3. Intellekt: a) sensomotor–2 yoshgacha b) operatsional davrgacha 2–7 yosh; 
v) yaqqol operatsiyalar davri 8–12; g) rasman, formal operatsiya davri – 12–15 
yoshgacha. 
Shaxsning ekstrovert va introvert hususiyatlari shvetsariyalik medik va psixolog 
Karl Gustav Yung tomonidan 1923 yilda asoslab berilgan. Hozirgi kunga kelib 
psixologiya fanida Shaxsning iqtidor hususiyatlari, qobiliyatlarini aniqlash uchun 
Kettel, Spirmen, Bine, Ayzenk, Raven va boshqa testlardan foydalaniladi. 
Qiziqish biron-bir sohada to`g`ri yordam beradigan motivdir. Individ uchun 
qiziqish, sub’ektiv tarzda olganda, bilish jarayoni tusini kashf etadigan ijobiy xissiy 
ohangda, ob’ekt bilan chuqurroq tanishishga, u haqda ko`proq bilish, uni anglab 
yetishga bo`lgan istakda namoyon bo`ladi. Qiziqishlar bilishning doimiy qo`zg`atuvchi 
mexanizmi sifatida namoyon bo`ladi. Qiziqishlar mazmuniga, maqsadlariga, 
miqyosiga va barqarorligiga ko`ra tasnif qilinishi mumkin. Kishidan ko`proq nimaga 
qiziqish paydo bo`lishi va uning bilish ehtiyojlari ob’ektning ijtimoiy qimmati 
psixologik jihatdan muhim ahamiyatga ega. Maktabning eng muhim vazifalaridan biri 
- o`smirlik yoki yoshlarning faol bilish va mehnat faoliyatiga rag`batlantiradigan va 
maktabdan tashqari ham saqlanib qolishi mumkin bo`lgan jiddiy va sermazmun 
qiziqishlarini uyg`otishdan iboratdir.
Qiziqishlar o`zining kengligi bo`yicha ham farq qiladi. bir xil odamlarda 
qiziqishlar bir sohaga qaratilgan bo`lishi mumkin, boshqalarda esa barqaror 
ahamiyatga ega bo`lgan ko`plab ob’ektlarga bo`lingan bo`ladi. Qiziqishlarning 
tarqoqligi ko`pincha Shaxsning salbiy xislati sifatida yo’zaga keladi, lekin ayni 
chog`da qiziqishlarning keng miqyosliligi kamchilik tariqasida talqin qilish noto`g`ri 
"Science and Education" Scientific Journal
Volume 1 Issue 3
June 2020
510
www.openscience.uz

---

bo`lur edi.Shaxsning ko`ngildagidek rivojlanishi, ko’zatishlar ko`rsatilganidek, 
qiziqishlar miqyosining tor emas, aksincha keng bo`lishini taqozo etadi. 
E’tiqod Shaxsni o`z qarashlariga, printsiplariga, dunyoqarashiga muvofiq tarzda 
ish ko`rishga da’vat etadigan motivlar tizimidir.
E’tiqod shaklida namoyon bo`ladigan ehtiyojlarning mazmuni-bu tabiat, tevarak-
atrofdagi olam to`g`risidagi bilimlar va ularning muayyan tarzdagi tushunilishi 
demakdir. Bu bilimlar nuqtai nazarlar (falsafiy, estetik, ahloqiy, tabiiy-ilmiy va 
hokazolar)ning tartibga solingan va ichki uyushgan tizimini tashkil etgan taqdirda 
kishining dunyoqarashi sifatida talqin qilinishi mumkin. Dunyoqarash sinfiy 
xarakterga ega. Kishining fikrlari va g`oyalari, printsiplari uning butun hayoti mazmuni 
bilan, uning qarashlari tizimiga zarur tarkibiy qismi sifatida kirgan bo`ladi, kishi uchun 
alohida Shaxsiy mohiyat kasb etadi va shuning uchun ham u bu fikrlar va printsiplarni 
qaror topshirishga, ularni himoya qilishga, ularni boshqa odamlar ham ma’qul 
ko`rishlariga erishish uchun qat’iyan ehtiyoj sezadi. 
Psixologiyada Shaxsning yo`l-yo`riqlari uning u yoki bu ehtiyoji qondirilishiga 
yordam berishi mumkin bo`lgan faoliyatga tayyorligining, moyilligining o`zi 
tomonidan 
anglanilmaydigan 
holatini 
belgilaydi. 
Masalan: 
birinchi 
sinf 
o`quvchilarining muallimaga nisbatan uning har qanday hatti-harakatlariga, shu 
jumladan biron bir boshqa kishida namoyon bo`lganida bolalarning qarshi harakatini 
qo`zg`atishi mumkin bo`lgan hatti-harakatlariga nisbatan ham hech qanday tanqidiy 
yondashish bo`lmaydi. 
O`z “Men”ining mavjudligini his qilish shaxsning hali chaqaloqligi paytidayoq 
boshlanadigan va o’zoq davom etadigan hamda sobiq ittifoq psixologi I.S.Kon 
“Men”ning kashf etilishi” deb juda o`rinli atagan shakllanish jarayonining sezgirligi 
undan tashqaridagi buyumlar tufayli hosil bo`ladigan sezgilardan farqini anglay 
boshlaydi. So`ngra 2-3 yoshida bola buyumlar bilan o`z xususiy harakatlari jarayoni 
va natijasida hosil bo`ladigan hursandchilikning katta yoshdagilarning konkret 
harakatlaridan farqini ajratadi va kattalarga qarata: “Yo`q, men o`zim qilaman!” deydi. 
U endi o`zini atrofdagi muhitdan faqat ajratib olgan holda emas, balki o`zini 
boshqalarning hammasiga qarama-qarshi (“Bu seniki emas, meniki!”) qo`ygan holda 
o`zini birinchi marta o`zining xususiy harakatlari va hatti-harakatlari sub’ekti 
(bolaning nutqida Shaxsiy olmosh paydo bo`ladi) sifatida anglay boshlaydi. Bolalarda 
bog`cha bilan maktabga borishi oralig`ida va boshlang`ich sinflarda katta yoshdagilar, 
ota-onalar va o`qituvchilar yordamida hali o`z yutuqlari va muvaffaqiyatsizliklarining 
sabablarinianglab yetish darajasida (“Men hammasidan “Besh” olib kelaman, 
matematikadan esa “uch” qo`yishgan, sababi men doskadan noto`g`ri 
ko`chirarkanman. E’tiborsizligim uchun Anna Petrovna necha martalab menga “ikki” 
qo`ygan”) o`zining psixik xislatlariga baho bera olish imkoniyatlari (xotira, tafakkur 
va hokazolar) paydo bo`ladi. Nihoyat o`spirinlik davrida va yoshlik davrida ijtimoiy 
"Science and Education" Scientific Journal
Volume 1 Issue 3
June 2020
511
www.openscience.uz

---

hayotga va mehnat faoliyatiga faol qo`shilib ketish natijasida o`ziga ijtimoiy-ahloqiy 
jihatdan baho berishning kengaytirilgan tizimi shakllana boshlaydi, o`zini anglab 
yetish tugallanadi va “Men”ning siymosi asosan tarkib topadi. 
Insonning eng yorqin xususiyatlaridan biri bu gapira olish qobiliyatidir. So’z 
inson psixikasi mavjudligining muhim shartidir. Muloqotsiz jamiyat xam mavjud 
bo’lmaydi. Muloqot bilish va mehnat faoliyati bilan bir qatorda inson Shaxsini 
shakllantiruvchi muhim faoliyat turi sifatida qaraladi. 
Muloqot insonga xos bo’lgan faoliyat turlaridan biridir. Kishilar o’rtasidagi 
o’zaro ta’sirning muhim shakli bo’lib xisoblanadi. Muloqot-bu kishilar o’rtasidagi 
aloqa. Muloqot mehnat, o’qish yoki o’yin jarayonida kishilarning amaliy jixatdan 
o’zaro ta’sir etishi bilan tavsiflanadi. Birgalikda faoliyat muloqot bo’lishini talab 
qiladi. Aynan birgalikdagi faoliyatda inson boshqa kishilar bilan o’zaro ta’sirga 
kirishadi, ular bilan turli tuman aloqalar o’rnatadi, zarur natijaga erishish uchun 
birgalikda harakat qiladi. Bu yerda muloqot faoliyatning tarkibiy qismi sifatida 
namoyon bo’ladi. 
Muloqot shaxsning rivojlanishida katta ahamiyatga ega ,muloqotsiz shaxsning 
tarkib topishi shakllanishi mumkin emas. Aynan muloqot jarayonida tajriba 
o’zlashtiriladi, bilmlar to’planadi, amaliy ko’nikma va malakalar shakllanadi, e’tiqod 
va qarashlarga erishiladi. Faqat muloqot jarayonidagina ma’naviy ehtiyojlar ,axloqiy 
siyosiy va estetik xislar tarkib topadi va xarakter shakllanadi. 
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, Har bir kishining shaxsi uning 
individualligini vujudga keltiradigan xislatlar va fazilatlarning faqat unga xos 
birikuvidan tarkib topgandir. Individuallik–kishining o’ziga xosligini, uning boshqa 
odamlardan farqini aks ettiruvchi psixologik fazilatlarning yig’indisidir. Individuallik 
temperament va xarakter hususiyatlarida, odamlarda ustun darajadagi qiziqishlarda, 
bilish jarayonlariga oid fazilatlarda, qobiliyatlarda, faoliyatning Shaxsga xos uslubi va 
h.k.larda namoyon bo’ladi. Inson shaxsi o’z individualligiga ko’ra takrorlanmas. 
Shaxsning individual–psixologik hususiyatlarini inobatga olish orqali u bilan 
muloqot qilish shaxslararo muhim ahamiyat kasb etadi. Bundan tashqari, har bir 
Shaxsda o’ziga xos tarzda dunyoni, odamlarni idrok qilish va tushunish qobiliyati 
borki, ular muloqot jarayonida kamroq xatolarga yo’l qo’yishni ta’minlaydi. Masalan, 
bosiqlik, mulohazalilik, o’zgalarning ichki dunyosini gaplari, xatti–harakatlariga qarab 
bilish qobiliyati va boshqalar shular jumlasidandir.