Maktabgacha pedag

Mashg'ulot - maktabgacha yoshdagi bolalarga ta'lim berishning asosiy shakli
Mashg'ulot ta'lim muassasida bolalarga ta’lim berishning asosiy shaklidir. Mashg'ulot - pedagogning bolalarni kerakli bilim va malakalardan frontal holda xabardor qilishidir. Tarbi­yachi bolalarga ta'lim berishni kun davomida amalga oshiradi: ularning bilimlarini boyitadi, madaniy, gigenik, xulq madani­yati, gaplashish nutqi, sanoq-hisob harakatlari kabi turli-tu- man malaka va ko'nikmalarini shakllantirib boradi. Ammo ta’lim berishda bosh rolni mashg'ulot egallaydi. Mashg'ulotlar maktabgacha ta'lim muassasasida ta’limni tashkil etish shak­lidir. .
Ta’lim shakli deganda ta’lim beruvchi pedagog va bolalar­ning maxsus tashkil etilgan faoliyati tushuniladi va kun tarti- bida ma’lum bir vaqtda o'tkaziladi.
Ta'lim shakli bolalar soni, pedagog va bolalar o'rtasidagi D'zaro ta’sir xususiyatiga, o'tkazish joyiga shuningdek, kun tar- :ibida egallagan o'rniga qarab bir-biridan farq qiladi.


164




Maktabgacha taiim muassasasida ta'limning frontal (umu­miy), jamoaviy va yakka tartibdagi shakllaridan foydalaniladi. Bundan tashqari, bolalarga ta’lim berish ishlari ekskursiya, di­daktik o'yinlar orqali kun davomida bolalarningmashg'ulotdan tashqari har xil faoliyatlarida, ularning o'yinlariga rahbarlik qilish jarayonida amalga oshirilib boriladi.
Mashg'ulot maktabgacha ta'lim yoshidagi hamma bolalar uchun majburiydir: unda dastur mazmuni belgilab berilgan, kun tartibida unga maium o'rin va vaqt ajratjlgan. Mashg'ulot tarbiyachi rahbarligida o'tkaziladi, tarbiyachi mashg'ulotda bolalarni yangi bilimlardan xabardor qiladi, bolalarning amaliy mashg'ulotlarini tashkil etadi. O'quv materialining mazmuni asta-sekin murakkablashtirilib boriladi.
Mashg'ulot bolalarni maktabga tayyorlashda katta ahami- yatga ega. Mashg'ulot orqali bolalar o'quv malakasini egallab oladilar. Ularda barqaror diqqat, irodani, diqqatni jalb eta olish kabi qobiliyatlar rivojlanadi. Izchillik bilan taiim berish nati- jasida bilimga qiziqishlar rivojlana boradi.
Bolalarga bilim berishning jamoa usulida olib borish kat­ta ahamiyatga ega: birgalikdagi faoliyatda bolalar bir-birlari- ga faol ta’sir etishadi, o'z tashabbusi, topog'onligini namoyon qilish imkoniyati tug'iladi. Bolalar oldiga umumiy zo'r berish­ning talab etuvchi vazifa qo'yilganda birgalikda qayg'urishadi, jamoatchilik hissi shakllanadi. Ekskursiyalar, rasm qirqib yo- pishtirish, qurish yasash ishlarini birgalikda bajarish, umumiy raqs-o'yinlarini ijro etish, badiiy asarlarni eshitish, o'qishda paydo boigan birgalikdagi kechinmalar bolalarning birlashgan do'stona jamoasini yaratishga yordam beradi. Mashg'ulotda ta'lim berish orqali bolalarda maktabdagi o'qishga qiziqish tar- biyalanadi, javobgarlik hissi, o'zini tuta olish, mehnat qilishga intilish odati, topshirilgan ishni bajarish kabi to'g'ri sifatlar ho­sil qilinadi.
Bolalarni maktab taiimiga ruhiy jihatdan tayyorlash- ni ularning boshlang'ich sinflarda dastur materialni yax-


165




shi o'zlashtirib olishlarini ta'minlovchi bilim va malakalar mashg'ulotlar jarayonida hosil qilinadi.
Mashg'ulotlarda bolalarda mustaqil fikr yuritish malakasi tarkib toptiriladi, tarbiyachilarga quloq solish, ularning fikriga ergashish, hikoya qilinayotgan hikoyalardan voqeadagi asosiy g'oyalarni ajrata olish, qisqacha umumlashtirish kabi malaka­larni rivojlantirishga katta e'tibor beriladi.
Mashg'ulotda tarbiya vazifalari hal etiladi. Mashg'ulot bo­lalarning yosh va o'ziga xos xususiyatlarini e'tiborga olib ma'lum izchillikda olib boriladi. Maktabgacha ta’lim muassasa- si ta’lim-tarbiya dasturida har bir yosh guruhda hafta davomi­da o'tkaziladigan mashg'ulotlar soni va vaqti belgilab qo'yilgan.





Tayyorlov guruhlarida mashg'ulotlar orqali bolalarda tashabbuskorlik va mustaqillik, bilimga qiziquvchanlik, faol ta­fakkur qilish, taqqoslash, umumlashtirish, xulosalar chiqarish kabi malakalar tarbiyalab boriladi. Bolalarda kuzatuvchanlik, javobgarlik, xissi takomillashtirilib boriladi, ularda mehnat qi­lish malakasi va xohishi tarbiyalanadi.
Bolalarni mustaqillikka o'rgatish ishi muntazam amalga oshirib boriladi.
MTMda kichkintoylarni tevarak-atrofdagi hayot, tabiat bi­lan tanishtirish, ularning nutqini, eng oddiy matematik tasav-


166




vurlarini o'stirish mashg'ulotlari, musiqa mashg'ulotlari, qu- rish-yasash, jismoniy tarbiya mashg'ulotlari olib boriladi.
Ilk yoshdagi bolalar bilan olib boriladigan mashg'ulotlar katta yoshdagi kishilarning har bir bola bilan rejali surat- da muomalada boiishidan iborat bo'lib, bu mashg'ulotlarning maqsadi bolalarning nutqi va harakatini rivojlantirib bo- rishdir; bu esa bolalarni mashg'ulotlarga tayyorlash bos- qichidir; go'daklar ixtiyoriy diqqat o'sib borgani sari, bunday mashg'ulotlar bir necha bola bilan, keyinchalik esa butun gu- ruh bolalari bilan bir yoia olib boriladi.
Mashg'ulotlarda taiim berish bolalardan aqliy va jismoniy zo'r berishni talab etadi, ya'ni u bolani aktiv faoliyati bilan bog'liq boiib bola maium natijaga erishish uchun intiladi, bu esa boladan uzoq davomli ixtiyoriy diqqatni talab etadi. Shu­tting uchun mashg'ulotga tayyorlanishda bolalar yoshini, im- koniyatini e’tiborga olish zarur: mashg'ulotning vaqtini, kun tartibidagi o'rnini dasturning har xil bo'limlarini to'g'ri al- mashtirib turishni oldindan o'ylab, aniq belgilab olish zarur.
Mashg'ulotlarni kuning birinchi yarmida o'tkazish maqsad­ga muvofiqdir, chunki birinchidan, bola ertalabki soatlarda aqliy vazifani yaxshi bajara oladi, xona tabiiy yorugiik bilan yaxshi ta'minlangan boiadi.
Har bir yosh guruhida necha marta mashg'ulot o'tkazilishi, uning mazmuni va har bir mashg'ulot yosh guruhlari bo'yicha necha daqiqa davom etishi MTM tarbiya dasturida ularning yosh xususiyatlarini e’tiborga olgan holda belgilab berilgan.
Birinchi kichik guruhda mashg'ulot bolalarni ikki guruhga boigan holda o'tiladi. Guruhlardagi bolalar soni har doim bir xil boiadi. Mashg'ulot jadvalini tuzganda haftada bolalarning ish qobiliyati yuqoriroq bo'ladigan kun tanlanadi. Maiumki haf- taning o'rtalarida (seshanba, chorshanba, payshanba) bolalar­ning ish qobiliyati yuqori bo'lar ekan, bu kunlarga bolalarning aktiv faoliyatini talab etuvchi murakkabroq mashg'ulot tan­lanadi (elementar matematika, nutqni rivojlantirish, savodga o'rgatish va h.k). jadval tuzganda bu mashg'ulotlarni birinchi


167




qo'yish kerak, bolalardan ko'p harakat qilishni, hissiy nagru- zkani talab etuvchi mashg'ulotlar (musiqa, jismoniy tarbiya, tasviriy faoliyat) ikkinchi qilib qo'yildi.
Bolalar o'zlashtirib oladigan bilimlar mazmuni tarbiya- lovchi bo'lishi kerak. Maktabgacha ta'lim muassasasi dasturi Maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarda tabiat haqidagi bilim­larning (bular tabiatga muhabbat uyg'otadi, o'simliklar va hay- vonlarga g'amxo'rlik bilan qarash hissini tarbiyalaydi), tarkib toptirishni nazarda tutadi: bilimlarni o'zlashtirib olish asosi­da bolalarda jonajon shahriga, o'z vataniga, xalqiga muhabbat, ulug' kishilarga muhabbat va hurmat, o'lkaning ijtimoiy hayo- tiga qiziqish paydo bo'ladi. Maktabgacha yoshidagi bolalarda ijtimoiy hodisalar, voqealar to'g'risida, umumlashgan tasav- vurlar tarkib topadi. Masalan, qo'shni o'lkalardagi bolalarning hayoti, oddiy kishilarning mehnati, boshqa xalqlarning hayoti va do'stligi haqidagi dastlabki tasavvurlar vujudga keladi. Tar­biyachi yangi mashg'ulotlarning mazmunini belgilar ekan, ular u yoki bu mashg'ulotlarda o'zlashtirilgan bilimlar bilan qanday bog'lanishini o'ylab ko'radi. Masalan, oshpaz, kutubxonachi bi­lan o'qituvchining mehnati haqidagi bilimlar xilma-xil mehnat turlari haqidagi ma'lumotlar sistemasining bir qismidir.
Pochtadagi turli xodimlar mehnati haqidagi bilimlar - ijti­moiy mehnatning jamoa xarakteri to'g'risidagi bilimlar siste­masining bir qismi. Mehnatning ijtimoiy xarakteri, mohiyati- ni tushunish uchun bola shunga o'xshash ko'pdan ko'p mehnat turlari bilan tanishishi lozim. Mashg'ulot quyidagi turlarga bo'linadi:

1. 
   Bolalarga yangi bilim beruvchi mashg'ulotlarni o'tkazishdan maqsad - ularni yangi bilimlardanxabardor qilish, tevarak-atrofdagi narsa va buyumlar, voqealar to'g'risidagi bil­imlarini aniqlash va kengaytirishdir. Bunday mashg'ulotlarga yangi obyektni kuzatish, hikoya qilib so'zlab berish va boshqa­lar kiradi. Mazkur mashg'ulotlar hamma yosh guruhlarida o'tkaziladi.
   

168

2. 
   Bolalarning to'plagan bilim va tajribalarini mustahkam- lovchi va sistemaga soluvchi mashg'ulotlar. Undan ko'zlangan asosiy maqsad idrok etilgan narsalarning anglab olish va dast­labki umumlashtirishga o'rgatishdir. Buning uchun tanish obyekt kuzatiladi, ikki narsa, solishtiriladi (xona o'simliklari, daraxtlar, hayvonlar), didaktik o'yinlar, suhbatlar o'tkaziladi. Bunday mashg'ulotni o'tkazish orqali tarbiyachi bolalar nimani yaxshi o'zlashtirib olgan-u, nima yaxshi o'zlashtirilmaganini bilib oladi. Tarbiyachi mashg'ulot jarayonida bolalarning bili- mini yangi narsalar - detallar bilan boyitib boradi.
   
3. 
   Bolalarning bilimini sinovchi mashg'ulotlar. Bunday mashg'ulotlardan maqsad tarbiyachi bolalar dastur bo'yicha o'zlashtirilishi lozim bo'lgan bilim va malakalarni o'zlashtirib oladilarmi-yo'qmi, shuni bilib oladi va o'zining bo'lajak ish mazmuni, metodini belgilaydi. Mashg'ulotning tarbiyachi o'z xohishi bilan kvartal, yarim yil va yilning oxirida, shuningdek mudira va metodistning iltimosiga binoan o'tkazishi mumkin.
   
4. 
   Kompleks mujassam mashg'ulotlar bolalar bog'chasi tajribasida keng tarqalgan bo'lib, bunday mashg'ulotlarda bo­lalarga yangi bilim beriladi, egallangan bilimlar mustahkamla- nadi va takrorlanadi, sistemaga solinadi, olgan bilim va mala­kalarni amalda qoilashga o'rgatiladi. MTMda tasviriy faoli-
   

169




yat, konstruksiyalash, tevarak-atrofdagi ijtimoiy hayot va ta­biat bilan tanishtirish, nutqni o'stirish, savod o'rgatish, eng od- diy matematik tasavvurlarni rivojlantirish, musiqa va jismoniy tarbiya mashg'ulotlari o'tkaziladi. Mashg'ulotga to'g'ri tay- yorgarlik ko'rib, uyushgan holda o'tkazilganda bolalar oldiga ma'lum aqliy vazifa qo'yilgan taqdirda, ularning fikrlash faoli­yati rivojlanadi. Aqliy vazifalarning birligi va muayyan qiyin- chilik bolalarni uyushtiradi va ularning diqqatini ma’lum to- monga yo'naltiradi. Eng avvalo, bolaning aqliy vazifani hal etish yo'lidagi qiyinchilikni yengish imkoniyati tug'iladi, nati- jada bolada faoliyatga qiziqish uyg'onib, u malakani egallash uchun mustaqil intiladi, o'ylaydi va vazifaning uddasidan chi­qish uchun fahm-farosatini ishga soladi.
Nusxa olish tarzidagi vazifani bajarish natijasida bo­la tarbiyachi ko'rsatmasi va namunasiga qarab malaka va ko'nikmalarni o'rganadi. Bu bolalarni amaliy va aqliy faoliyat usullarini egallab olishlari uchun zarurdir. Bolalar qalamni, mo'yqalamni, qaychini ushlashni, rasm chizish, narsa yasash, solishtirish, umumlashtirish, abstraktiyalashni o'rganadilar. Tarbiyachi bir narsaning takrorlanaverishiga yo'l qo'ymasligi kerak.