Maktabgacha ta’Iim muassasalarida bolalarni rivojlantirishni tashkil etish

Pedagogikjarayonnirejalashtirishvazifalari

Maktabgachata’1im muassasasidata'lim-tarbiyaviy ishnirejalashtirishpedagoglar; tarbiyachi-metodist,mudirafaoliyatiningmuhimturlaridanbiridir.
Rejalashtirish -ta’lim-tarbiyaviy ishning zarur sharoit,foydalanadigan vosita, ishning usul va metodlarini ko‘rsatib,ta’lim-tarbiyaviyishdasturiniamalgaoshirishtartibi,izchilliginioldindananiqlashdir.
Maktabgachapedagogika maktabgacha ta’lim muassasasiishinirejalashtirishmumkinliginivazarurliginita'kid1ab,bundauinsonshaxsiningshakllanishidaijtimoiyomillar,muhit va tarbiyaning muhim ahamiyatga egaligi haqida asosiyqoidalargatayanadi.Rivojlanishningasosiyomilibo‘lgantarbiya jarayonidabilim, aqliy va amaliymalakalar ham-da harakatusullarini bola tomonidanegallanishiamalgaoshiriladi. Tarbiyaning mazmunini uning maqsadi belgilaydi.Rejalashtirishning maqsadi - «Maktabgacha ta’lim muassasasita’lim-tarbiyadasturi»ningbajarilishinita’min1ashdir.
Pedagogik jarayonni yagona bir butun sifatida tashkil etishvazifasirejalashtirishdayetakchihisoblanadi.
Rejalashtirish pedagogikjarayonniyaxlittashkiletishga:bolalarjamoasi va ayrimbolalarni tarbiyalashvazifasinianiqlashga,bolalarniyoshgako‘rapedagogik ta’sir mazmuninivausullarinitanlashga, bolalarhayoti,faoliyatturlari,rahbarlikmetodlari va shu kabilarni tashkil etishning turli shakllaridanfoydalanishgayo‘llanganbo‘lishikerak.
Maktabgachata'lim muassasalaridagi ta'lim-tarbiya ishla-rini rejalashtirish murakkab bo‘lib, tarbiyachidan bolalarningruhiyfiziologiktaraqqiyotdarajasito‘g‘risidagibilimlarni, ta’lim-tarbiyadasturini,ta’limvatarbiyaningmetodvausullarinibilishnitaqozoetadi.
Rejabolalarbilanamalgaoshiriladiganta’lim-tarbiyaishlariga oldindan puxtatayyorgarlikko‘rishmetod va usullarniyaxshilab o‘ylab olish, kerakli material va jihozlarni tayyorlashimkonini yaratadi. Tarbiyachi rejalashtirgan hamma ishlar harbir bolaning har tomonlama rivojlanishini ta'minlashi lozim.Shu bilan birga reja qotib qolgan narsa bo‘lmay, vaziyatdankelibchiqib,ungao‘zgarish1arkiritish mumkin.
ShuninguchunMTMdabir-birinito‘ldiradiganbirnechaxilrejatuziladi:

MTMningyillikrejasi,istiqbolrejasivatarbiyachiningkalendarrejasi. Yillik reja asosanMTM mudirasi, metodisttarbiyachilar tomonidan tuzilib, bolalar muassasasida amalgaoshiriladiganbarchaishlarnio‘zichigaoladi.

Istiqbolrejasi1-3oygamo‘ljallanganbo‘lib,undanko‘zlangan asosiy maqsad bolalar bilan olib boriladigan ta’1im-tarbiyaishlarinitartibgasolishvauningma’lummaqsadga qaratilganvasamaralibo‘1ishinita’min1ashdir.Unda«MTMdata’lim-tarbiya dasturi»ning hamma bo‘1im1ari o‘z aksini topadi.Istiqbolrejasidadasturninghammabo‘limlaribo‘yichaamalgaoshirilishilozimbo‘1ganta’lim-tarbiyaishlaritizimibolalarfaoliyatininghammaturlaridaaniqmavzularbo‘yicha belgilabchiqiladi.
Kalendarreja10-12kungatuziladikundavomidaamalga oshiriladigan ta’lim-tarbiya mazmunini aks ettiradi.Unituzishdadasturtalablari,bolalarningrivojlanishvatarbiyalanishdarajalari,maktabgachata’1immuassasasiningishsharoitihisobgaolinadi. Kalendarrejagabolalarninganiqbilimvatasavvurlarni egallashjarayonivaulardatevarak-atrofdaginarsavabuyumlar to‘g‘risida umumlashgan bilimlarni shakllantirish,bilishga qizíqish va aqliy qobiliyatlarni o‘stirish, axloqiy onginishakllantirish, axloqiy xulq, odat va malakalarni egallashi vaboshqalarkiradi.
MTMtarbiyadasturiniyaxshibilishkalendarrejani muvaffaqiyatlituzishningasosiygarovidir. Pedagogvapsixologolimlarolibborganilmiytadqiqotishlariningxulosalaribolalarningmalakavako‘nikmalarniegallashima'lumyoshbosqichidayuzagakelishiniko‘rsatdi.
Tarbiyachixuddimanashu davrniqo‘ldanboybermay,bolanimartomonlamarivojlantirishgaerishmog‘izarur.Tarbiyachi o‘zi ishlayotgan guruh, shuningdek, o‘zidan oldingiva keyingiguruhlardasturitalablarivamazmuniniyaxshibilishi kerak. Masalan, dasturning kichkina guruh bolalarinitevarak-atrofbilan tanishtiı ish bo‘1imida bolalarni hayvonlar,o‘simliklar va shunga o‘xshashlar to‘g‘risidagi eng oddiy bilimvatushunchalarbilantanishtirishvazifasibelgilangan.
O‘rta guruhda dastur bo‘yicha bolalarni tevarak-atrof bilantanishtirishva narsa-buyumlarga,voqea-hodisalarga nisbatanqiziqishini o‘stirish va shu asosda eng oddiy tasavvur vatushunchalar hosil qilish, eng muhimi esa, kuzatuvchanlikni,narsavabuyumlar,voqea-hodisalaro‘rtasidagio‘zarobog‘1iq1ikni topa bilishga o‘rgatish bosh vazifa hisoblanadi.Katta va tayyorlov guruhi bolalarini narsa-buyumlar, voqea-hodisalarto‘g‘risidagihaqiqiytasavvurva tushunchalarini,ularning tabiiy sabablar bilan bog‘1iq ekanligini shakllantirishdasturningmuhimvazifasidir.
Maktabgachata’1imyoshidagi bolalargata’lim-tarbiya berishishini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun dasturni yaxshibilishning o‘zi yetarli emas, shu bilan birga, har bir bolaningshaxsini rivojlantirish yo‘1larini yaxshi bilish, bolaning bilim,malaka va ko‘nikmalarni egallab olish qobiliyati har xilliginiham e’tiborgaolishkerak.
Tarbiyachining ishinimuvaffaqiyatli rejalashtirishıling yanabir zarurati — uning metodik qo‘l1anma, pedagoglar kengashi,metodik birlashma, kurslarda va shunga o‘xshashlardan olgantavsiyalardankengfoydalanishidir.
Kalendarrejaniguruhdaishlovchihar ikkalatarbiyachibirgalashib bamaslahat tuzishlari lozim. Tarbiyachilar vaqti -vaqti bilan bolalarning ishlarini tahlil qilib borishlari lozim.Kalendarreja bir-ikkihaftagatuziladivatarbiyachiningmajburiyhujjatihisoblanadi. Dasturgamuvofiqhammata’lim-tarbiyaishlaribolalarfaoliyatiningbarchaturlari:o‘yin,mehnat,maishiy faoliyat vamashg‘u1otorqaliamalgaoshiriladi.Kalendarrejaningmazmuni bolalar faoliyatining hamma turlarida aks ettiriladi.Kalendar rejani tarbiyachi kun tartibiga binoan tuzib chiqadi.Bolalarningo‘yiniham,mehnatmashg‘ulotiham,maishiyfaoliyati ham tarbiyachining har kungi kalendar rejasidan o‘rinolishilozim.
Kalendarrejaningmazmunivashaklibolalarninghartomonlama barkamol shaxs bo‘lib shakllanishi qay darajadaborayotganligigaqarabbaholanadi.
Ertalabkisoatlarnirejalashtirish.Ertalabkisoatlardaquyidagilarrejalashtiriladi:

1. 
   Bolalarningog‘zakinutqinituzatishvarivojlantirish:
   

1. 
   kitoblar, o‘yinchoqlar, bolaning dam olish kunini qandayo‘tkazgani, uning oila a'zolari -ota-onasi, opa-singlisi, aka-ukasi va shunga o‘xshashlar to‘g‘risida jamoa tarzida va yakkatartibdasuhbatlaro‘tkazish;
   
2. 
   albomlar, jurnallar, yangi kitoblar, rassomlarning yangiasarlariniko‘rish;
   

v)she’rlarnitakrorlash;
g) to‘g‘ritalaffuzqilishgao‘rgatish,nutqninggrammatiktuzilishinishakllantiruvchididaktiko‘yin1ar;
d) tovushlarnito‘g‘rilashbo‘yichayakkatartibdashug‘ul1anish.

2. 
   Bolalarnikattalik,rang,vaqt,fazoviymasofabilantanishtirish bo‘yicha didaktik o‘yinlarni rejalashtirish (kichikvao‘rtaguruhlarda).
   
3. 
   Bolalarxohlaganfaoliyatrejalashtiriladi.Bolalarningmustaqil shug‘ul1anish1ari uchun plastilin, bo‘yoqlar, qalamlar,bo‘yashlari uchun rasmli kitobchalar va o‘zlarining chizganrasmlariberiladi.
   
4. 
   Bolalartomoshaqilishlariuchunxalqo‘yinchoqlari,kiyimlar,kashtalar,idish-tovoqlar,narsa-buyumlar,milliykiyimdagiqo‘g‘irchoq1arberiladi.
   

Bolalarnimadaniy-gigiyenikmalakalargao‘rgatishbo‘yichayakkatartibdagiishlarrejalashtiriladi,masalan, kichkina guruhda dastro‘molchadan foydalanishgao‘rgatishbo‘yiclıadidaktiko‘yino‘tkaziIadi.,

5. 
   Koptoknidumalatish,gardishniaylantirish,tirmashibchiqish, sirpanib yurish kabi asosiy harakatlarni rivojlantiruv-chiishlarrejalashtiriladi.
   
6. 
   Ashulavaraqsningayrimqismlarinitakrorlashreja-lashtiriladi.
   
7. 
   Bolalarningo‘yinfaoliyatlarirejalashtiriladi:
   

1. 
   qurilish o‘yinlari rol, syujet bilan bog‘liq qurilish o‘yinlarirejalashtiriladi;
   
2. 
   syuJetli-rolli o‘yinlar, turmushniaks ettiruvchi va boshqashungao‘xshasho‘yinlarrejalashtiriladi;
   

v) stol usti bosma didaktik o‘yin1ari, so‘zli buyumlar bilano‘ynaladigandidaktiko‘yin1ar,ermako‘yinlar,xorovodo‘yinlar,xalqdidaktiko‘yinlarirejalashtiriladi.Bolalarningsezgisini, idrokini, tovushlarni idrok etishini, rang, vaqt, didni,nutqni o‘stiruvchiishlar rejalashtiriladi. Dramalashtirish vasporto‘yinlarihamrejalashtiriladi.

8. 
   Mehnatningturlixillarirejalashtiriladi:
   

1. 
   tabiatdagi mehnat ko‘chat o‘tkazish, suv sepish, o‘sim1ikvahayvonlarniparvarishqilishvashukabilar;
   
2. 
   xo‘jalikmaishiymehnatidishlarniyuvish,xonaniyig‘ishtirislıtirish, kitoblarniyopishtirish-yelimlaslı, o‘siınliklarbarginiartish);
   

v) qo‘lmehnati(tabiiymateriallar,daraxtlarmevasi,somonchalar, lattalar, yog‘ochvakartondanharxilbuyumlaryasash) harbiryoshguruhidamehnatningqaysiturio‘tkazilislıidasturdako‘rsati1gan. Ertalab 2-3 xilfaoliyatrejalashtiriladi.Ertalabkisoatlarnirejalashtirishdashukungio‘tkaziladiganmashg‘ulotlare’tiborgaolinadi. Mashg‘ulotdabirornarsao‘qibberishrejalashtirilganbo‘lsa, ertalabkisoatdarasmko‘rish,onasito‘g‘risidaso‘z1abberish,o‘qishrejalaslıtirilmaydi,shukuniertalabkisoatgamehnat,kattalik,shaklbilantanishtirish, tasviriyfaoliyatrejalashtiriladi. Tarbiyachiharxilmashg‘ulotlarnirejalashtiradi;bolalargayangibilimberuvchimashg‘u1otlarularningolganbilimlarini, orttirgantajribalarinimustahkamlovchivatartibgasoluvchimashg‘ulotlar, kompleksmashg‘ulotlarvahisobot-nazorat (tekshiruvchi) mashg‘ulotlaribo‘ladi. Tarbiyachi o‘zining kalendar rejasiga mashg‘ulotningnomi va dastur mazmunini yozib qo‘yadi. Dastur mazmunigamashg‘ulotning ta’lim-tarbiyaviy vazifalari va bolalar egallabolishlari,aniqlashva mustahkamlashkerakbo‘1ganbilim,malaka,ko‘nikmalarhajmihamyoziladi.
Mashg‘u1otnirejalashtirishbolalartomonidanma’lumhajmdagibilimlarniegallashvakengaytirishimkoniyatiniyaratibginaqolmay,shubilanbirgaularningbilimlarinianiqlash,mustahkamlash,mustaqilfaoliyatlaridaqo‘l1ashimkonini beradi. Bolalarga beriladigan bilim, malakavako‘nikmalarninghajmimashg‘ulotdan-mashg‘ulotgakengaytirib, murakkablashtirib boriladi. Masalan, tarbiyachibirinchi mashg‘ulotdabolalarniuyhayvonlaribilantanishtiradi, bolalar ularni kuzatishadi, nomini aytishga o‘rganadi. Keyingimashg‘ulotdaesa bu bilimlar mustahkamlanib, hayvonlarnikuzatish jarayonida yangi bilimlar hosil bo‘1adi. Bolalar buhayvonlarning foydali belgilarini, xatti-harakatini kuzatishsa,kelgusimashg‘u1otdabolalaruyhayvoniniodamlarqandayparvarishqilishivabuparvarishgahayvonlaro‘z «minnatdorchiligini»qandaybildirishito‘g‘risidagapboradi. Dasturmaterialinio‘rganishmashg‘u1otdan-mashg‘ulotgamana shu izchillik bilan amalga oshirib boriladi. Bolalarningbilim, malaka va ko‘nikmalarnimuvaffaqiyatli o‘zlashtirishlariaksariyathollardatarbiyachiningtayyorlaganmetodvausullariga,shart-sharoitgabog‘1iqbo‘1adi.Buyoshdagibolalarningyoshxususiyatiasosanko‘rgazmalimetoddankuzatish namoyish qilish metodi hikoya, suhbat, tushuntirish;amaliymetodmashqo‘yindanfoydalanishnitakrorlaydi.
Harbir metod umumiy vazifani amalga oshirishga qaratilganyagonayo‘lbo‘lib,usullaryig‘indisidantashkiltopadi.Hammausullarnishartliravishdauchtaguruhgabo‘lishmumkin:ko‘rgazmali(ko‘rsatish),og‘zaki(savol,solishtirish,she’r aytish, topishmoqdan foydalanish), amaliy (topshiriq, o‘yin,vaziyatusullarivaboshqalar).
Bevositafaollashtiruvchimetodlardantashqaribavositametodlardanham foydalaniladi(eslatish,maslahat, tanbehberish, tuzatish). Ko‘p hollarda metod va usullardan komplekstarzdafoydalaniladi. Mashg‘ulotvaqtidaberiladiganbilim,malaka va ko‘nikmalarni bolalar yaxshi o‘z1ashtirib olishlariularninghissiyholatiniko‘tarishuchunxizmatqiladi.
Tarbiyachio‘ziningkalendarrejasidamashg‘u1otdafoydalaniladigan usulnigina yozib qolmasdan, shu bilan birgauningmazmuninihamochibyozishikerak.
Bolalargaberiladigansavollarniham qandayizchillikdaberilsa,shundayyozibqo‘yishzarur.Agartarbiyachimashg‘u1otdatopishmoqyokishe’rdanparchakeltirmoqchibo‘lsa,uning mazmuniniyozib qo‘yganma’qu1.Solishtirishgao‘rgatishdaqaysibuyumlardan,ularningqaysibelgisidan,qandaysavollardanfoydalanishlozimligihamyoziladi.
Tarbiyachiningmashg‘ulotnirejalashtirishdagiba’zibirmetodvausullariniko‘ribchiqamiz.
Tarbiyachimashg‘u1otgatayyorgarlikko‘rayotganda,albatta, yosh bolaning tafakkuri ko‘rgazmali-obrazli bo‘lishinie’tiborga oladi va asosan mashg‘ulotda ko‘rgazmali metodlarnirejalashtiradi.Kuzatishmetoditarbiyachirahbarligidakuzatilayotganobyektnibolaninghissiyidrokqilishinita’min1aydi.Narsavabuyumlarninamoyishetishhamshundayahamiyatkasb etadi. Ko‘pmaslıg‘u1otlarda, ayniqsa,nutqnio‘stirishmashg‘u1otidatarbiyachininghikoyasidanfoydalaniladi.Bubolalargatanishbo‘lganbadiiyasardan,tevarak-atrofdagihayotdanolinganvoqea-hodisalarnitarbiyachihis-hayajonbilanjonli,obrazliqilibbayonetishidir.
Suhbatmetodihamrejalashtiriladi.Suhhatbolalargaavval egallagan bilimlari bilan yangisini bog‘1ash imkoniniyaratadi,shuningdek,yangibilimlarnio‘z1ashtiribolishlariniyengillashtiradi.Tarbiyachimashg‘ulotlardafoydalanadigan so‘zli metodda uning qiyinligini savollar tashkil etadi.Savollar-nibolalarningbilishjarayonlari:sezgi,idrok,tafakkurinifaollashtiradigan qilib tuzish kerak. Savollar bolalardan aqliyzo‘r berishga, sabab-natijalarni aniqlashga qaratilgan bo‘lishizarur.
Mashg‘ulotlardamuammolivaziyatlaryaratishhambolaning fikrlash faoliyatini kuchaytiradi, bilimlarni egallabolishiniyengillashtiradi,ularningfahm-farosatli,mustaqilfikrlaydiganbo‘1ishigayordamberadi. Mashg‘ulotlarda solishtirish usulidan foydalanishinsonningeng qimmatbaho aqliy xazinasi bo‘lib, u buyumlarni yaxshiroqo‘rganishvatushunishgayordamberadi. Kichikguruhlardasolishtiriladigan buyumlarbir-ikkitadanko‘p bo‘lmaydi. Tarbiyachi solishtirishni qanday izchillikdaolibborishnio‘ziningkalendarrejasidayozibqo‘yadi.
O‘rtaguruhdasolishtirishgamo‘ljallanganbuyumlardagibelgilarsoniko‘payadivabolalardanbuyumlarnikuzatib,ulardagibelgilarnima’lumizchillikdabayonqilishtalabetiladi.Kattavamaktabgatayyorlovguruhlaridagibolalardanfaqat ular ko‘rib turgan buyumlarning belgilarini sanash bilanchegaralanibqolmay,ularnisolishtirishdatasavvurlaridan foydalanishhamtalabetiladi. Solishtirishning bu murakkab shakli bolalarningyoshigamosbo‘1ib,ularningaqliyrivojlanishlariuchunmuhimahamiyatkasbetadi.
Tarbiyachi mashg‘uIotlarda o‘yin usulidan keng foydalanadi.O‘yinusu1imashg‘ulotningqiziqarliroq, joziba1iroq1igini ta’minlaydi, mashg‘u1ot jarayonida yuzaga keladigan qiyinchiliklarnibola osonlikbilanyengadi. Mashg‘ulotrejasidabolalarningxulq-atvori,qiziqishi,rivojlanishdarajasigaqarabyakkatartibdagiishlarhamrejalashtiriladi. Umumiyrivojlanishibiroz orqada qolayotgan,diqqati tarqoq, o‘ziga ishonchi yo‘q yoki o‘zi to‘g‘risida yuqorifikrlibolalargako‘proqe'tiborberishkerak.
Shundayqilib,kalendarrejagamashg‘ulotningdasturmazmuni,metodikusulunga kerakliko‘rgazmava tarqatmamateriallar,bolalarbilanindividualishlashrejalashtiriladi.