Malakali kadrlar tayyorlash tizimining milliy iqtisodiyotdagi oʻrni va roli. Yunusaliyev Abdurasul Abduqaxxor oʻgʻli

MALAKALI KADRLAR TAYYORLASH TIZIMINING MILLIY IQTISODIYOTDAGI OʻRNI VA ROLI.
Yunusaliyev Abdurasul Abduqaxxor oʻgʻli- Fargʻona soliq texnikumi
1.21- guruh, oʻquvchisi.
Ilmiy raxbar: Hojiqurbonov Qobiljon Turdaliyevich - Fargona soliq
texnikumi o ‘qituvchsi

Intellektuallashtirish va globallashuvning umumjahon tendensiyalari, ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarning murakkablashuvi mehnat va intellektual resurslarga, shu jumladan oʻrta maxsus, kasb-hunar va oliy taʼlim tizimida kadrlar tayyorlashning sifatiga nisbatan qoʻyiladigan talablarning ortishiga olib keladi. Taʼlim, malaka, kasbiy tajriba korxonalar (tashkilotlar) va hududlar raqobatbardoshligining garovi va barqaror iqtisodiy oʻsish omiliga aylanadi.

Iqtisodiyotning transformatsion oʻzgarishlari va bosqichma-bosqich bozor iqtisodiyoti shakllanishidagi muammolar kadrlar tomonidan yangi malaka va koʻnikmalar oʻzlashtirilishini zaruriy shart qilib, malaka oshirish tizimini doimo takomillashtirib borishni taqozo qilmoqda. jarayonlarini yangi formatga oʻtkazishni talab etmoqda.
Bugungi kunda taʼlim inson va jamiyatni rivojlantirishning eng muhim omiliga aylangan. Oʻzbekistonning 2022-2026-yillarga moʻljallangan taraqqiyot strategiyasida toʻrtinchi ustuvor yoʻnalish aynan taʼlim sohasini, inson kapitalini rivojlantirishga qaratilgan [2]. Taʼlim muassasalari madaniy merosni avloddan avlodga uzatish, kasbiy tayyorgarlikning asosiy shakliga aylangan. Taʼlim shaxs tomonidan bilimlarni egallashiga xizmat qiladi, unga ijtimoiy meʼyorlarni oʻzlashtirishga yordam beradi, iqtisodiy faol hayotga kirishida dastak boʻladi.
Davlat darajasida shuni taʼkidlash kerakki, davlat mamlakat intellektual salohiyatini rivojlantirishdan manfaatdor. “Bilimlar iqtisodiyoti” davrida taʼlim iqtisodiy rivojlanish va milliy boylikni jamgʻarishning eng muhim tarkibiy qismiga aylandi. Aholining maʼnaviy boyligi mamlakatda huquqiy madaniyatni shakllantiradi, shuningdek xalqning erkin, demokratik, huquqiy davlatda yashash va mehnat qilish, oʻz huquqlari va erkinliklarini anglash, ulardan oʻzining hamda davlat va jamiyatning manfaatlari yoʻlida foydalanishga koʻmaklashadi.
Jamiyat darajasida taʼlim alohida global maʼnaviy qadriyatlarni shakllantirishga yoʻnaltirilgan boʻlishi kerak. Bu jamiyatni taraqqiy ettirishning qudratli omilidir. Jamiyatning intellektual rivojlanishi – ijtimoiy taraqqiyotning asosidir.
Iqtisodiy nuqtai nazardan odamlar tomonidan bilimlarni egallashi jamiyatning iqtisodiy, ilmiy, madaniy va ijtimoiy rivojlanishini taʼminlaydi. Taniqli amerikalik iqtisodchi T. Stounyer “Iqtisodiyotning sanoat rivojlanishidan keyingi davrida bilim yer, mehnat va kapital oʻrnini bosib, zamonaviy ishlab chiqarish tizimlarining eng muhim asosiga aylandi”[3], deb koʻrsatadi.
Ekspertlarning hisoblab chiqishlariga koʻra, hozirgi davrda jismoniy kapital ulushiga jahon boʻyicha oʻrtacha milliy boylikning 16,0 % toʻgʻri keladi. Ayni paytda milliy boylikda inson kapitalining ulushi 64,0 %, tabiiy kapitalning ulushi 20,0 % ni tashkil qiladi.
Iqtisodiy rivojlanish darajasi ortishi bilan inson kapitalining milliy boylikdagi ulushi ortib boradi. Germaniya, Shveysariya va Yaponiyada mazkur salmoq 80,0 % ga yetgani xuddi shundan dalolat beradi. Jahon hamjamiyati va alohida davlatlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi strategiyasida taʼlimga insonni rivojlantirish konsepsiyasining eng muhim tarkibiy qismi sifatida yondashiladi.
Oʻzbekiston Respublikasining 2020-yil 23-sentyabrda yangi tahrirda “Taʼlim toʻgʻrisida”gi qonunni [1] qabul qilinishi respublikasimiz taʼlim tizimini keng miqyosda isloh qilishning boshlanishi boʻldi.
Taʼlim insonni rivojlantirishning eng muhim omili sifatida iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va gumanitar muammolar butun majmuasini hal etishga katta taʼsir koʻrsatishi isbotlangan. Ular qatorida quyidagilarni koʻrsatish mumkin:

• 
  har bir mamlakatda hozirgi davr uchun munosib boʻlgan aholi turmush darajasi va turmush sifatini taʼminlash;
  
• 
  ish bilan samarali bandlikni taʼminlash;
  
• 
  barqaror rivojlanishni taʼminlash;
  
• 
  ijtimoiy tengsizlik darajasini pasaytirish;
  
• 
  fuqarolik jamiyati tarkibini mustahkamlash;
  
• 
  inson huquqlariga rioya etish va ularni samarali amalga oshirish;
  
• 
  shaxsning imkoniyatlarini toʻla va xar taraflama amalga oshirish uchun shart-sharoitlarni yaratish.
  

Hozirgi vaqtda butun jahonda odamlar hamma davrdagilarga qaraganda yuqori taʼlim darajasiga egalar. Buni taʼlimning juda koʻp indikatorlari tasdiqlab turibdi. Agar 1960-yilda jahonda 15 yoshdagi va undan katta yoshda boʻlgan har bir odam taʼlim olishining oʻrtacha davomiyligi 4 yildan kamni tashkil etgan boʻlsa, 2010-yilga kelib mazkur koʻrsatkich global darajada ikki barobarga, rivojlanayotgan mamlakatlarda esa uch marotabaga — 1,9 yildan 6,4 yilga ortdi.
Bugungi kunda jahonda yoshlar oʻrtasidagi savodxonlik maʼlumotlar mavjud boʻlgan 104 mamlakatning 63 tasida 95,0 %, 35 mamlakatda esa 99,0 % ni tashkil etadi.
Aholini boshlangʻich taʼlim bilan qamrab olish boʻyicha oʻrtacha koʻrsatkichlar bugungi kunda rivojlanayotgan davlatlarda ham, rivojlangan davlatlarda ham 100,0 % ga tengdir. Hozirgi vaqtda bolalar faqat maktabga boribgina qolmasdan, uni tamomlayaptilar ham. Jahonda boshlangʻich taʼlimga ega boʻlganlar soni jami aholining 84,0 % dan 94,0 % ga yetdi.
Dunyodagi koʻpgina mamlakatlarda aholini taʼlim bilan qamrab olishning kengayishi ushbu sohani davlat tomonidan moliyalashtirish ortishi bilan bogʻliqdir. Oʻquvchilar asosan davlat maktabiga boradilar.
Ayniqsa, boshlangʻich (jami oʻquvchilarning 92,0 %) va oʻrta (85,0 %) davlat maktablariga qatnaydigan oʻquvchilar koʻp. Dunyoda taʼlimga davlat xarajatlari 1970-yildagi yalpi ichki mahsulotning 3,9 % dan 2006-yilda 5,1 % ga yetdi. Mazkur oʻsish uzoq muddatli tendensiya ekanligini alohida taʼkidlash lozim. Chunki bundan 100-yil muqaddam taʼlim uchun davlat xarajatlari yalpi ichki mahsulotning 1,0 % ni tashkil etardi.
Maʼlumki, koʻpchilik industrial rivojlangan mamlakatlarning zamonaviy taʼlim tizimi 1950-1970-yillarda shakllangan. Shu davrda inson kapitali nazariyasi paydo boʻlib, jamiyat va davlatning taʼlimning rivojlanishiga boʻlgan munosabatiga sezilarli taʼsir koʻrsatdi.
Insonning bilimlar bilan boyishining doimiy jarayoni hozirgi sharoitda fanning jamiyat hayotidagi rolining ortib borishi bilan shartlangan yangi xususiyatlarni kasb etdi. Endi u mavjud bilimlar va koʻnikmalarning amaliy yoʻl bilan toʻldirilishini namoyon etmaydi.
Insonlarni ilmiy bilimlar va ularni amaliyotda qoʻllash uquvlari bilan boyitish jarayoni hal qiluvchi rol oʻynamoqda. Buni esa uzluksiz rivojlanuvchi va rivojlanish jarayonida tabaqalashuvchi taʼlim tizimisiz amalga oshirib boʻlmaydi. Unda kadrlarni, shu jumladan tadbirkorlarni iqtisodiy tayyorlash muhim oʻrin tutadi.
Bilimlar va axborotlarning jamiyat rivojlanishidagi ahamiyatini nihoyatda oshib borayotganligi axborot jamiyati konsepsiyalarida va axborot sivilizatsiyasining shakllanishida oʻz aksini topdi. Yangi bilimlar, axborot, uquv va koʻnikmalarga ega boʻlish, ularni yangilash va rivojlantirishga yoʻnaltirilishning qaror topishi nafaqat industrial iqtisodiyotdagi xodimlarning, balki tadbirkorlarning, biznes rahbarlarining ham fundamental xususiyatlariga aylanmoqda. Axborot jamiyatida qaror topuvchi iqtisodiy rivojlanishning yangi xili ular uchun oʻz malakasini doimiy ravishda oshirish zaruratini keltirib chiqaradi.
Taʼlim sohasi axborot jamiyatida hayotning iqtisodiy sohasi bilan aralashib ketadi. Taʼlim faoliyati iqtisodiy rivojlanishning muhim tarkibiy qismiga aylanmoqda. Zamonaviy axborot infratuzilmasini shakllantirish nafaqat iqtisodiy samaradorlikni oshirish vazifalari bilan, balki biznesda yangi texnologiyalardan, zamonaviy texnika tizimlaridan, maʼlum bilimlar, oʻquv va koʻnikmalardan, insonlar xatti-harakatining modellaridan foydalanish zarurati bilan belgilanadi.
Demak, ijtimoiy rivojlanishda bilimlar, axborot ahamiyatining kuchayishi, bilimlarning asta-sekin inson kapitaliga aylanishi taʼlim sohasining hozirgi zamon ijtimoiy hayoti tarkibidagi rolini keskin oʻzgartiradi. Albatta, turli mamlakatlar va turli davlatlar guruhlarida taʼlim tizimining ijtimoiy tuzilmadagi holatining oʻziga xos xususiyatlari mavjud. Biroq, yangi axborot sivilizatsiyasining vujudga kelishi taʼlim sohasini ijtimoiy hayotning markaziga chiqardi.
Ushbu jarayonlarni koʻpgina mamlakatlar uchun umumiyligini hisobga olgan holda 1990-yillarning oxiriga kelib Yevropa qitʼasida Bolonya jarayoni belgisi ostida Yevropa taʼlim makoni shakllana boshladi. 1999-yilda Italiyaning Bolonya shahrida oliy taʼlim uchun javob beruvchi Yevropa vazirlarining Birinchi uchrashuvi boʻlib oʻtdi va unda deklaratsiya qabul qilindi. Jarayon mohiyati kelajakda Yevropa oliy taʼlim hududi deb nomlangan va faoliyat koʻrsatish fundamental tamoyillarining umumiyligiga asoslangan Umum Yevropa oliy taʼlim tizimini shakllantirishdan iborat [4].
Shunday qilib, axborot jamiyatining vujudga kelishi bilan bogʻliq barcha milliy va xalqaro loyihalarda taʼlim sohasini rivojlantirish markaziy oʻrin egallaydi. Taʼlim tizimining holatidan, uning shaxs va jamiyatning yuqori sifatli taʼlim xizmatlariga boʻlgan ehtiyojlarini qondira olishidan hozirgi zamon jamiyat rivojlanish istiqbollari bogʻliq.
Shu bilan birga, jahon global iqtisodiy tendensiyalar, shu jumladan iqtisodiyotda inson sarmoyasining ortishi muhim ahamiyat kasb etadi. Jahon tiklanish va taraqqiyot banki tomonidan oʻtkazilgan tadqiqot natijalariga koʻra 192 mamlakatda iqtisodiy oʻsishning faqatgina 16,0 % jismoniy kapital (jihozlar, infratuzilma va h.k.) ulushiga toʻgʻri keladi. Mazkur ulushning yana 20,0 % ni tabiiy resurslar beradi. Qolgan 64,0 % inson omili bilan, shu jumladan iqtisodiy rivojlanishning katalizatoriga aylanishga qodir boʻlgan sifat jihatdan yangi turdagi tadbirkorlarni shakllantirish bilan bogʻliq [5]. Ushbu jiddiy dalil turli mamlakatlar hukumatlarini biznes-taʼlim tizimini rivojlantirish orqali biznes sohasi uchun mutaxassislarni tayyorlash tizimini rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlarni yaratishga undaydi.
Bunda shunday holatdan kelib chiqish lozimki, taʼlimning oʻzi – bu insonning u yoki bu mehnat faoliyati uchun zarur boʻlgan bilimlar, uquv va koʻnikmalarni oʻzlashtirishning bir vaqtning oʻzida ham jarayoni, ham natijasidir. Taʼlim, shu jumladan biznes sohasida taʼlim olishning asosiy yoʻli – oʻquv muassasalarida tahsil olishdan iborat, u yerda oʻqish xoʻjalik yuritishning bozor usullari va tadbirkorlik faoliyati sohasidagi bilimlarni egallash bilan bogʻliq.