“maliYYƏ” fənnindən mühazirə mətnləri

 
10.5.MÜƏSSİSƏLƏRİN ƏSAS FONDLARININ İQTİSADİ MAHİYYƏTİ, 
TƏRKİBİ, QURULUŞU VƏ QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ 
 
Müəssisənin  əmlakı  daşınan  və  daşınmaz  qruplara  ayrılmaqla  dövriyyədənkənar  və 
dövriyyə aktivlərinə bölünürlər. Onlar biri birindən yalnız fiziki quruluşuna görə deyil, həm 
də  istehsal  proseslərindəki  əhəmiyyətinə  və  roluna  görə  fərqlənirlər.  Müəssisənin  ümumi 
əmlakında dövriyyədənkənar aktivlər böyük əksəriyyəti təşkil edir.   
Dövriyyədənkənar  aktivlərə  xas  olan  ümumi  əlamət  onların  uzun  müddətə  (bir  ildən 
çox)  istismar  qabiliyyətinə,  istismar  gücünə  malik  olmalarıdır.  Hər  bir  müəssisə  normal 
istehsal  -  kommersiya  fəaliyyəti  həyata  keçirmək  üçün  kifayət  qədər  əsas  və  dövriyyə 
fondlarına malik olmalıdır. İstehsal prosesindəki əhəmiyyətinə görə əsas fondlar möhöm yer 
tutur və məbləğcə müəssisəyə məxsus olan bütün əmlakın böyük hissəsini təşkil edir. Başqa 
sözlə  desək,  əsas  fondlar-əsas  vəsaitlərin,  əsas  kapitalın  dəyər  ifadəsidir.  Uçot  və  statistika 
təcrübəsində əsas fondlara adətən istismar müddəti bir ildən az olmayan əsas vəsaitləri aid 
edirlər.  Müəssisənin  əsas  fondları  istehsalın  təşkilinin,  işlərin  görülməsinin  və  xidmətlərin 
göstərilməsinin maddi - texniki bazasını təşkil edir.  
     Əsas fondlar müəssisənin istehsal gücünü təşkil edir və onun balansına əsas vəsaitlər 
kimi daxil olur. Əsas fondlara bina, qurğu, avadanlıqlar və s. daxildir. Əsas fondlar istehsalda 
iştirakına  görə  istehsal  (maşın,avadanlıq  və  s.)  və  qeyri–  istehsal  (mədən-məişət  təyinatlı) 
əsas fondlara ayrılırlar.  
 Əsas istehsal fondları istehsal prosesində uzun müddət iştirak  edir və  öz  dəyərini yeni 
məhsulun  üzərinə tədricən,  aşındıqca  hissə  –  hissə  keçirirlər. İstehsal  quruluşuna  görə əsas 
istehsal  fondları  aktiv  və  passiv  hissələrə  ayrılır.  Aktiv  əsas  fondlar  maşın,  qurğu  və 
avadanlıqlardan  ibarətdir  və  onlar  bilavasitə  məhsul  (iş,xidmət)  istehsalında  iştirak  edirlər. 
Müəssisə  əsas  istehsal  fondlarının  tərkibində  aktiv  fondların  xüsusi  çəkisinin  artmasında 
maraqlıdır. Aktiv əsas fondlar müəssisənin istehsal imkanlarını xarakterizə edir.  
    Passiv  əsas  fondlara  isə  bina,  inventar  və  s.  daxildir  ki,  onlar  bilavasitə  istehsal 

---

109 
 
 
 
prosesində işitirak etmirlər, lakin aktiv əsas fondların fəaliyyətinə normal şərait yaradırlar.  
   Qeyri-istehsal  fondlarına  müəssisənin  balansında  olan  yaşayış  evləri,  uşaq  və  idman 
müəssisələri,  zəhmətkeşlərə  mədəni  -  məişət  xidməti  göstərən  digər  obyektlər  daxildir. 
İstehsal fondlarından fərqli olaraq onlar istehsal prosesində iştirak etmir və öz dəyərini hazır 
məhsulun  üzərinə  keçirmirlər.  Qeyri  -  istehsal  fondları  istehsalın  həcminə  və  əmək 
məhsuldarlığının artımına  təsir  göstərməsə də  onların  daim  artırılması,  müəssisə  işçilərinin 
rifahının  yaxşılaşdırılması,  onların  maddi  və  mədəni  həyat  səviyyəsinin  yüksəlməsi  ilə 
qırılmaz surətdə bağlıdır. Bu isə son nəticədə müəssisənin fəaliyyətinə müsbət təsir göstərir.  
 Əsas  fondlar  təkcə  müəssisənin  deyil,  dolayısı  ilə  ölkənin  maddi  -  texniki  bazasını 
təşkil  edir.  Müəssisənin  istehsal  gücü,  əməyin  texnika  ilə  silahlanması  səviyyəsi  onların 
həcmindən asılıdır. Əsas fondların artımı və əməyin texniki təchizatının daim yüksəldilməsi 
əmək  prosesini  zənginləşdirir,  əməyə  yaradıcı  xarakter  verir,  cəmiyyətin  mədəni  -  texniki 
səviyyəsini  artırır.  Əsas  fondlar  istehsalın  intensivləşdirilməsinin  bütün  amilləri  hesabına 
makro iqtisadi artımını təmin edən başlıca zəmindir.  
 Cəmiyyətin maddi resurslarının ən mühüm hissəsi məhz əsas fondlarda öz əksini tapır. 
Əsas  fondların  60  -  70  faizə  qədərini  əsas  istehsal  fondları  təşkil  edir.  Müəssisənin  əsas 
istehsal  fondları  külli  miqdarda  əmək  vəsaitlərindən  ibarətdir  ki,  onlar  da  özlərinin  iqtisadi 
həmcinsliyinə  baxmayaraq  məqsədli  təyinatına,  istismar  müddətlərinə  və  digər 
xüsusiyyətlərinə  görə  fərqlənirlər.  Elə  buradan  da  əsas  fondların  müxtəlif  qruplar  üzrə 
təsnifatı meydana çıxır. Mövcud təsnifata görə müəssisənin əsas istehsal fondları aşağıdakı 
qruplara bölünür:   
-mülkiyyət  hüququ  əsasında  müəssisəyə  məxsus  olan  torpaq  sahələri  və  təbiətdən 
istifadə obyektləri (su, yerin təki, digər təbii resurslar);  
-binalar (istehsal - texniki, xidməti və s.);  
-tikililər (istehsala xidmət edən mühəndis - inşaat obyektləri);  
-ötürücü qurğular (elektrik şəbəkələri, istilik şəbəkələri);   
-maşınlar və avadanlıqlar (iş maşınları və avadanlıq, güc maşınları və avadanlıq);   
-ölçü və tənzimləyici cihazlar, qurğular və laboratoriya avadanlığı;   
-hesablama texnikası;  
-nəqliyyat vasitələri (daxili və istehsaldankənar);  
-alətlər və tərtibatlar (dəyəri 50 minimum əmək haqqı məbləğindən artıq olanlar);   
-istehsal və təsərrüfat inventarları;  
-təsərrüfatdaxili yollar;   
-torpaqların  və  icarəyə  götürülmüş  binaların,  əsas  avadanlığın  və  əsas  fondlara  aid 
edilən digər obyektlərin yaxşılaşdırılması üçün kapital qoyuluşları.   
Əsas  fondların  ayrı  -  ayrı  qruplarının  onların  ümumi  həcmində  tutduğu  yerə  görə  bu 
fondların istehsal strukturu müəyyən edilir. Əsas fondların hansı qruplarına vəsait qoyulması 
müəssisə  üçün  çox  əhəmiyyətlidir.  Müəssisə  maşın  və  avadanlığın,  yəni  fondların  aktiv 
hissəsinin xüsusi çəkisinin optimal ölçüdə artırılmasında həmişə maraqlıdır. Çünki fondların 
bu hissəsi istehsalın həlledici sahələrinə xidmət edir, bu və  ya başqa məhsul buraxılışı üzrə 

---

110 
 
 
 
müəssisənin  istehsal  imkanlarını  əks  etdirir.  Əsas  fondların  aktiv  elementlərinin  normal 
fəaliyyətini  təmin  edən  binalar,  tikililər,  inventarlar  əsas  fonların  passiv  hissəsinə  aiddir. 
Əsas fondların dəyərində avadanlığın payı nə qədər yüksək olarsa bütün başqa şərtlər eyni 
olduqda  məhsul  buraxılışı  çox,  fondverimi  göstəricisi  isə  yüksək  olur.  Ona  görə  də  əsas 
fondların  strukturunun  yaxşılaşdırılmasına  istehsalın  genişləndirilməsinin,  məhsulun  maya 
dəyərinin  aşağı  salınmasının,  müəssisələrin maliyyə  ehtiyatlarının  artırılmasının  vacib  şərti 
kimi baxılır.   
Əsas  fonlarının  strukturu  istehsal  sahələrinin  müxtəlif  müəssisələrində  eyni  deyildir. 
Məsələn,  əsas  fonların  ümumi  dəyərində  binaların  xüsusi  çəkisi  yüngül  və  yeyinti 
sənayesində, tikililər - yanacaq sənayesində, ötürücü qurğular - elektroenergetika, maşın və 
avadanlıq - maşınqayırma kompleksinin müəssisələrində üstünlük təşkil edir.   
Əsas  istehsal fondlarının  strukturuna  müəyyən  amillər  təsir  edir.  Bu  amillərə  daxildir: 
buraxılan məhsulun təyinatı; məhsul buraxılışının həcmi; xanikləşdirmə və avtomatlaşdırma 
səviyyəsi;  ixtisaslaşma və kooperasiyanın səviyyəsi;  müəssisələrin yerləşdirilməsinin iqlim 
və coğrafi şəraitləri.   
Birinci  amil  binaların  kəmiyyəti  və  dəyərinə,  nəqliyyat  vasitələrinin  və  ötürücü 
qurğuların  xüsusi  çəkisinə  təsir  edir.  Buraxılan  məhsulun  həcmi  nə  qədər  çox  olarsa, 
mütərəqqi iş maşınları və avadanlığın xüsusi çəkisi bir o qədər yüksək olur.  
 Əsas istehsal fonları mütəmadi olaraq təzələnməlidir. Əsas fondların, xüsusilə də əmək 
alətlərinin təzələnməsi və ən yeni texniki və elmi nailiyyətlər əsasında onların keyfiyyətinin 
yaxşılaşdırılması əməyin texniki silahlanmasını yüksəldir, az məsrəflərlə yüksək keyfiyyətli 
məhsul  buraxılışının,  əmək  məhsuldarlığının  artırılmasının  və  məhsulun  maya  dəyərinin 
aşağı salınmasının başlıca şərtlərinə çevrilir.  
Əsas  fondların  səmərəli  idarəedilməsində  onların  əsaslandırılmış  qaydada 
qiymətləndirilməsinin  böyük  əhəmiyyəti  vardır.  Əsas  fondların  uçotu  və  planlaşdırılması 
natural  və  dəyər  ifadələrində  aparılır.  Əsas  fondları  natural  ifadədə  qiymətləndirmək  üçün 
maşınların  sayı,  onların  məhsuldarlığı,  gücü,  istehsal  sahələrinin  ölçüsü  və  digər  kəmiyyət 
göstəriciləri  müəyyən  edilir.  Bu  məlumatlar  müəssisələrin  və  sahələrin  istehsal  güclərinin 
hesablanması, istehsal proqramının hazırlanması, avadanlığın məhsuldarlığının yüksəldilməsi 
ehtiyatlarının  müəyyən  edilməsi,  avadanlıq  balansının  tərtib  edilməsi  üçün  istifadə  olunur. 
Bu  məqsədlə  avadanlıq  inventarlaşdırılır  və  pasportlaşdırılır,  onların  sıradan  çıxmasının, 
yenilərinin istifadəyə verilməsinin uçotu aparılır. Əsas fondların pul və ya dəyər ifadəsində 
qiymətləndirilməsi  əsas  fondların  geniş  təkrar  istehsalının  planlaşdırılması,  aşınmasının 
dərəcəsinin  və  amortizasiya  ayırmalarının  ölçüsünün,  özəlləşdirmə  həcminin  müəyyən 
edilməsi üçün zəruridir.   
Əsas  fondların  qiymətləndirilməsinin  bir  neçə  növü  mövcuddur.  Bu  onların  uzun 
müddət istifadədə olması, istehsal prosesində tədricən aşınması, həmin dövr ərzində onların 
təkrar  istehsalı  ilə  əlaqədardır.  Əsas  fondlar  əsasən  ilk,  bərpa  və  qalıq  dəyərinə  görə 
qiymətləndirilir.   
Əsas  istehsal  fondlarının  ilk  dəyərinə  fondların  əldə  edilməsi,  gətirilməsi  və 

---

111 
 
 
 
quraşdırılması  xərclərinin  məbləği  daxildir.  Bu  göstəricilər  amortizasiya  normasını  və 
amortizasiya  ayırmaları  ölçüsünü,  müəssisə  aktivlərinin  mənfəətini  və  rentabelliyini, 
onlardan istifadə göstəricilərini təyin etmək üçün tətbiq olunur.   
Elmi-texniki  tərəqqi  əsas  fondların  istehsalı  şərtlərinin  və  amillərinin  dəyişilməsinə, 
deməli, onların istehsal xərclərinin, cari bazar qiymətlərinin və tariflərinin dəyişilməsinə təsir 
edir.  Vaxt  keçdikcə  əsas  fondlar müəssisənin  balansında  qarışıq  qiymətlərlə,  daha  doğrusu, 
onların yaradılması və ya əldə edilməsinin cari bazar qiymətləri ilə əks etdirilir. Belə çıxır ki, 
müasir  təsərrüfatçılıq  şəraitində  əsas  fondların  ilk  dəyəri  ilə  qiymətləndirilməsi  onların 
istənilən  tarixə  həqiqi  dəyərini  real  əks  etdirmir.  Ona  görə  də  əsas  fondların  yenidən 
qiymətləndirilməsi  və  onların  vahid  dəyər  ölçülərinə  gətirilməsi  zərurəti  yaranır.  Bu 
məqsədlə əsas fondların bərpa dəyərinə görə qiymətləndirilməsi lazım gəlir.  
 Bərpa dəyəri müasir şəraitdə əsas fonların təkrar istehsalına çəkilən xərcləri əks etdirir. 
Bir qayda olaraq bərpa dəyəri əsas fondlar yenidən qiymətləndirilərkən müəyyən edilir. Əsas 
fondların  qiymətləndirilməsi  hökumətin  xüsusi  qərarı  ilə  həyata  keçirilir  və  belə  bir  tədbir 
ölkəmizdə  axırıncı  dəfə  1  iyul  1996  -  cı  il  tarixə  “Azərbaycan  Respublikasında  əsas 
vəsaitlərin  (fondların)  yenidən  qiymətləndirilməsi  haqqında”  Azərbaycan  Respublikası 
Nazirlər Kabinetinin 2 avqust 1996-cı il tarixli 99 saylı qərarı ilə aparılmışdır. Əsas fondların 
yenidən  qiymətləndirilməsi  nəticəsində  onların  bərpa  dəyəri  kəskin  şəkildə  artır  və  bunun 
nəticəsi kimi müəssisənin maliyyə-iqtisadi göstəriciləri pisləşir.